اقوام ایرانی و زمینه های همگرایی اثر دکتر گلوردی

2اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی 3
4اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی

اقوام ایرانی و زمینههاي همگرایی
نویسنده: عیسی گلوردي
ویراستار: حمیدرضا قوام ملکی
طراح جلد و صفحهآرا: محمود خستو- صفر رضایی اصل
ناشر: پایگاه خبری تحلیل ایران
تیراژ: 2000
1-16-2977-964-978:ISBN 978-964-2977-16-1:شابک

مقدمه ...............................................................................................................................15
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی ....................................... 23
قومیت و بحثهاي نظري مربوط به آن..........................................................................25
.1کهنگرایان.................................................................................................................25
-2ابزارگرایان.................................................................................................................27
-3رهیافت مارکسیستی )ساختارگرایان(........................................................................28
سیاستهاي قومی.............................................................................................................29
الف: الگوي همانندسازي.................................................................................................30
ب: الگوي تکثرگرایی.....................................................................................................32
سیاسی شدن قومیت )بسیج قومی(...................................................................................36
-1نظریه رقابت بر سر منابع...........................................................................................37
-2نظریه استعمار داخلی..................................................................................................38
2 3
- نظریه انتخاب حسابگرانه )گزینش عقلانی(..............................................................39
-4نظریه رقابت نخبگان..................................................................................................40
-5دولت قومگرا.............................................................................................................41
-6عوامل منطقهاي و جهانی............................................................................................42
-7عامل موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی..................................................................44
مفهوم قومیت در ایران ....................................................................................................46
هویت ملی ایرانی و عناصر سازندة آن............................................................................49
چیستی هویت..................................................................................................................51
ملت چیست؟...................................................................................................................57
شکلگیري و تداوم ایران................................................................................................64
سرزمین و جغرافیا............................................................................................................83
تاریخ................................................................................................................................88
نهاد دولت و میراث سیاسی.............................................................................................91
دین..................................................................................................................................95
زبان فارسی................................................................................................................... 103
بحثی در پیرامون زبان آذربایجان................................................................................. 105
مسأله زبان به عنوان مبناي هویت ملی در دنیاي امروز................................................ 111
برابري اجتماعی و سیاسی............................................................................................. 112
بحثی پیرامون شهروندي و ملیت.................................................................................. 115
مفاهیم نظري................................................................................................................. 118
ملت............................................................................................................................... 118
مردم.............................................................................................................................. 119
ناسیونالیسم.................................................................................................................... 120
کشور............................................................................................................................ 121
اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی 3
دولت............................................................................................................................ 121
حکومت........................................................................................................................ 122
هویت............................................................................................................................ 122
هویت ملّی .................................................................................................................... 124
همبستگی...................................................................................................................... 124
امنیت............................................................................................................................ 125
امنیت ملی..................................................................................................................... 125
همگرایی....................................................................................................................... 127
واگرایی ........................................................................................................................ 128
نژاد................................................................................................................................ 128
قوم................................................................................................................................ 129
قومیت........................................................................................................................... 130
گروه قومی................................................................................................................... 130
هویت قومی.................................................................................................................. 131
ناسیونالیسم قومی........................................................................................................... 131
بسیج قومی.................................................................................................................... 132
طوایف و قبایل............................................................................................................. 132
فرهنگ و خرده فرهنگ .............................................................................................. 133
فصل دوم: تاریخ و تمدن ایران و قوم ایرانی.............................................. 137
پیشینه تاریخی............................................................................................................... 139
نژاد ایرانی..................................................................................................................... 155
زبان فارسی................................................................................................................... 156
زبانهاي دوره باستان.................................................................................................... 158
4
زبانهاي دوره میانه....................................................................................................... 160
زبانهاي نو ................................................................................................................... 162
دین و مذهب................................................................................................................ 169
اقوام ایرانی.................................................................................................................... 173
ایرانیان آذري ............................................................................................................... 173
پیشینۀ تاریخی............................................................................................................... 173
نژاد................................................................................................................................ 182
زبان............................................................................................................................... 182
دین و مذهب................................................................................................................ 184
پراکندگی جغرافیایی آذريها در ایران ....................................................................... 185
ایرانیان کُرد.................................................................................................................. 188
پیشینه تاریخی............................................................................................................... 188
نژاد................................................................................................................................ 193
زبان............................................................................................................................... 194
دین و مذهب................................................................................................................ 195
پراکندگی جغرافیایی کردها ........................................................................................ 195
ایرانیان عربزبان ......................................................................................................... 198
پیشینۀ تاریخی............................................................................................................... 198
نژاد................................................................................................................................ 209
زبان............................................................................................................................... 210
دین و مذهب................................................................................................................ 212
پراکندگی جغرافیایی عرب زبانهاي ایران.................................................................. 212
ایرانیان بلوچ.................................................................................................................. 214
پشینۀ تاریخی................................................................................................................ 214
اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی 5
نژاد................................................................................................................................ 221
زبان............................................................................................................................... 222
دین و مذهب................................................................................................................ 223
پراکندگی جغرافیایی.................................................................................................... 223
ایرانیان ترکمن............................................................................................................. 226
پیشینه تاریخی............................................................................................................... 226
زبان............................................................................................................................... 231
دین و مذهب................................................................................................................ 231
پراکندگی جغرافیایی.................................................................................................... 232
وابستگی ایلی و پراکندگی جغرافیایی ترکمنهاي ایران............................................. 233
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران............. 235
مقدمه ............................................................................................................................ 237
-1پیشینۀ تاریخی و سیاسی کشورهاي خاورمیانه ....................................................... 240
-2پیشینه گروههاي قومی در کشورهاي نوین خاورمیانه........................................... 245
-3هویت ملی و ملیتسازي در کشورهاي خاورمیانه................................................. 252
پیشینۀ تاریخی و میراث سیاسی ایران........................................................................... 259
پیشینه اقوام ایرانی و قومگرایی در ایران...................................................................... 261
هویت ملی و فرآیند ملت سازي در ایران.................................................................... 263
جمعبندي نهایی ............................................................................................................ 267
فصل چهارم: عوامل و زمینههاي اصلی بروز چالش قومی در ایران................... 269
موقعیت جغرافیایی........................................................................................................ 271
محرومیت نسبی............................................................................................................ 272
6
نقش نخبگان................................................................................................................. 276
شورش شیخ خزعل....................................................................................................... 276
شورش خیابانی.............................................................................................................. 279
اسماعیل آقا سیمکو...................................................................................................... 281
فرقه دموکرات آذربایجان ............................................................................................ 284
بحران مهاباد.................................................................................................................. 286
نگاهی به رویدادهاي واگرایانه در خوزستان................................................................ 288
زمینهها، قدرتهاي منطقهاي و فرامنطقهاي.................................................................. 288
فعالیتهاي قومی در خوزستان پس از غایله شیخ خزعل............................................. 292
ترکمنهاي ایران در دورة معاصر................................................................................ 293
نگاهی به جریانات قومی در بلوچستان......................................................................... 296
فصل پنجم: فرصتها و زمینههاي همگرایی ملی ......................................... 299
قومیت بهعنوان عنصر انسجام ملی................................................................................ 301
انطباق هویت ملی با هویت قومی در ایران .................................................................. 306
انطباق منافع ملی و منافع قومی..................................................................................... 310
شاخصهاي فرصتآفرینی قومیتها............................................................................ 312
وحدت و همگراییکردها با ایران................................................................................ 315
وحدت و همگرایی بلوچها با ایران.............................................................................. 320
وحدت و همگرایی آذريها با ایران............................................................................ 324
نابرابري هاي اقتصادي منطقهاي ................................................................................... 331
اشکال تحرکات قومی در ایران.................................................................................... 333
عوامل و زمینههاي اصلی بروز چالش قومی در ایران .................................................. 335
اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی 7
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیتهاي ایرانی 339
مقدمه ............................................................................................................................ 341
جهانی شدن )مفاهیم، تعاریف و ابعاد( ......................................................................... 341
لایهها و ابعاد جهانی شدن............................................................................................. 343
تحولات فرهنگ در عصر جهانی شدن......................................................................... 343
شرایط و موقعیت منطقهاي و تأثیر آن بر قومیتهاي ایران........................................ 355
-1چالش قومیتی بین ایران و ترکمنستان ................................................................... 360
-2چالش قومیتی بین ایران و آذربایجان..................................................................... 361
-3منابع مناقشه منطقهاي ایران و ترکیه....................................................................... 363
-4تحولات منطقهاي بین ایران و عراق ....................................................................... 365
-5ژئوپلیتیک قومی در شرق ایران.............................................................................. 368
-6نخبگان قومی - سیاسی و نقش آنها در واگرایی یا همگرایی قومی .................... 370
نتیجهگیري نهایی.......................................................................................................... 379
فهرست منابع و مآخذ................................................................................................... 385
منابع فارسی................................................................................................................... 387
منابع انگلیسی................................................................................................................ 394

اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی 15
مقدمه
پایان جنگ سرد و کشمکش ایدئولوژیک ابرقدرتها در سال ،1991دورة جدیـدي
از فرآیندهاي سیاسی و افقهاي اندیشهاي را در عرصه جهانی رقم زد. فروپاشـی برخـی
دولتهاي چند ملیتی نظیر اتحاد جماهیر شوروي و یوگسلاوي و بروز جنگهاي قـومی
و فرقهاي در نقاط گوناگون جهان به ویژه شرق اروپا، از عمـدهتـرین دگرگـونیهـاي
سیاسی محسوب میشود. همزمان با این رویدادهاي سیاسی، عرصه اندیشههاي سیاسی نیز
شاهد پیدایش بحثهاي نظري نوین بود. بیگمان عمدهترین این افقهاي اندیشهاي نوین
را تا جایی که به آن رویدادها مربوط است، میتوان در ظهور مجدد نظریههاي مربوط به
ملیت، هویت ملی، قومیت و کشمکشهاي قومی دید. این رویدادها و بحثهـاي نظـري
مربوط به آن اگرچه به جایگاه جغرافیایی و تاریخی خاص خود مربوط میشود، اما طبق
روال معمول دامنۀ آن به سایر مناطق جهان نیز کشـیده شـده و بـه بحـثهـاي نـوین
دانشگاهی و رسانههاي عمومی تبدیل گشت.
البته این نوع سرایت اندیشهها و گسترش جغرافیایی و تاریخی آن بـه منـاطقی جـز
منطقه خیزش و پیدایش خود، پدیدة نوینی در تاریخ نیست و در گذشته نیز شاهد وقـوع
چنین رویدادهایی بودهایم. اما مشکل برآمده از این سرایت اندیشهها را میتوان در ایـن
نکته جست که، کاربران این بحثهاي فکري کمتر به جایگاه اولیه و زمانمند و مکان-
مند بودن آنها توجه داشته و درصدد برآمدهاند آنها را به عنوان چارچوبهاي فکـري
جهانشمول در همه جا بهکار بگیرند و در تحلیل مسایل اجتماعی، سیاسـی، اقتصـادي و
فکري کشورهاي گوناگون از آنها بهره ببرند. نتیجـۀ چنـین کاربسـت جهـانشـمول،
16اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
پیدایش تحلیلها و تبیینهایی بوده است که با واقعیات تاریخی تطابق نداشته و پـس از
گذشت اندکی، نادرستی آن به اثبات میرسد. نمونه این نوع تحلیلها را میتوان در انبوه
ادبیات مارکسیستی مربوط به تحلیل مسایل کشورهاي جهان سوم دید که پس از مـدتی
جذابیت خود را از دست داده است.
پیدایش ادبیات نظري مربوط به جهانی شدن، پایان جنـگ سـرد، فروپاشـی برخـی
کشورهاي چند ملیتی و بروز کشمکشهاي قومی در برخی مناطق جهـان نیـز در دهـۀ
اخیر به ادبیات رایج بسیاري از محافل روشنفکري و سیاسی کشورهاي در حـال توسـعه
تبدیل شد. این مباحث به ویژه در مورد کشورهایی بیشتر جذابیت داشت که داراي تنوع
جمعیتی بوده و از گروههاي گوناگون زبانی یا مذهبی و نژادي شکل گرفته بودند. کار-
بست این نظریهها، هم از سوي محافل فکري و سیاسی بهطور عام صورت مـیگرفـت و
هم از سوي گروههاي سیاسی وابسته به اقلیتهاي قومی. نتیجه سرایت ایـن بحـثهـاي
نظري، تولید انبوهی از ادبیات جدید دربارة چالشها و تهدیدهاي ناشی از روندهاي نوین
جهانی و محلی و تأثیر آن بر جوامع بومی بود. این نـوع ادبیـات همچنـین در بردارنـده
پیشبینیهاي گوناگون مربوط به وقوع حوادث مشابه، یعنی فروپاشی نظامهاي سیاسی و
کشمکشهاي قومی در مناطق مورد بحث بود.
چنین تحولی در ایران نیز روي داد و همانند گذشته موجهاي فکري نوین برآمـده از
خارج کشور، در داخل بازتاب یافت و طرفدارانی نیز براي خود پیدا کـرد. بحـثهـاي
نظري نو و نیز تفسیر رویدادهاي فوقالذکر مبناي تحلیلهاي جدید دربـارة ایـران قـرار
گرفت. با این همه، فرق موج جدید پیدایش بحثهاي نظري، مربوط بـه جهـانی شـدن
هویت و قومیت، در مقایسه با موجهاي اندیشهاي گذشـته در آن اسـت کـه بـرخلاف
حوزههاي فکري چون »مارکسیسم« که بیشتر نظام سیاسی را از خود متأثر میسـاخت،
بحثهاي گستردهتر و عمیقتري در حوزههایی چون هویت ملی، اتحاد ملی و همبستگی
ملی اقوام ایرانی را هدف قرار میدهد. بدیهی است کـه درسـتی و نادرسـتی ایـنگونـه
تحلیلها و بحثها بر جامعه ایران، میتواند داراي تأثیر مثبت و منفی باشد.
اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی 17
با این همه، از آنجا که اکثر این بحثهاي نظري و مفهومی برآمده از دگرگونیها و
رویدادهایی است که در جوامع دیگر روي داده است، و همچنین مشابهتهاي تاریخی و
شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آنها نیز با ایران و شرایط آن بسیار متفـاوت بـوده
است، تأثیرات منفی کاربست جهانشمول آنها میتواند بسیار گسـتردهتـر از تـأثیرات
مثبت آن باشد.
این نکته را میتوان در بسیاري از تحلیلها، کتابها و مقالاتی کـه دربـارة مسـایلی
چون هویت، ملیت و قومیت ایران در سالهاي اخیر نوشته شـده اسـت، دیـد. یکسـان
انگاشتن شرایط ایران با شرایط جوامعی که رویدادهاي آن مبناي پیـدایش نظریـههـاي
مدرن درباره ملیت، هویت و یا مسایل قومی بوده، باعث شده است تـا درك درسـتی از
مسایل مهمی چون هویت ایرانی و یا ویژگیهاي اقوام ایرانی، همبستگی و وحدت ملـی
به عمل نیاید و ایران کشوري فاقد ملیـت، هویـت ملـی، و سرشـار از کشـمکشهـا و
تضادهاي قومی تصور شود. اینگونه تحلیل از مسایل ایران و ارایه راهکارهاي نامناسـب
براي آنها میتواند زمینۀ سیاستگذاريهاي نامتناسـب و انحـراف در تصـمیمگیـري و
مدیریت مسایل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی را بهدنبال داشته باشد.
این کتاب قصد دارد تا از طریق شناخت دقیق شرایط خاص ایران و ویژگیهاي ملی
و تاریخی آن، زمینۀ شناخت بهتر و درك درستتر مسأله هویت ملی و جایگـاه اقـوام
ایرانی را در آن فراهم کند و بدین ترتیب ضمن توجه به بحثهاي نظري نوین، شـرایط
تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران را مبنـاي تحلیـل مسـایلی چـون
وحدت و هویت ملی و مسأله اقوام ایرانی قرار دهد و چالشهاي ناشی از انتشار تحلیـل-
هاي نامتناسب با واقعیات ایران در زمینههاي ملی و قومی را به بهترین نحو پاسخ دهد.
بدون شک رسیدن به این هدف، بدون بذل توجه به شرایط ویژة تاریخی، فرهنگـی،
سیاسی و دینی امکانپذیر نمیباشد. در این راستا است که میتوان با تکیـه بـر تجربـۀ
تاریخی ایران و شرایط و عناصر سازندة هویت، همبستگی و اتحاد ملی آن در گذشـته و
حال، فهم دقیقتري از وضع موجود به دست آورد و با شناخت چالشها و فرصتهـاي
18اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
موجود، در راه همبستگی و وحدت ملی، زمینه سیاستگذاريها و برنامههـاي متناسـب را
براي تقویت آن فراهم ساخت.
کتاب حاضر در برگیرنده شش فصل اصلی است. فصل نخست بحـثهـاي نظـري و
مفهومی را در بر میگیرد. در این فصل مفاهیم ملت، ملیـت، همبسـتگی ملـی، امنیـت،
امنیت ملی، قومیت، گروههاي قومی و سایر مفهومها و مسایل نظري مربـوط بـه حـوزة
مطالعات ملی و قومی با استفاده از منابع معتبر مربوط به اینگونه حوزههاي نظري بررسی
شده است. هدف فصل آن بوده است تا شناخت بهتري از اینگونه مفاهیم در بحثهـاي
نظري مربوط به دست آید تا مبنایی براي مباحث فصلهاي بعدي قرار گیرد.
فصل دوم فرهنگ و تمدن ایران و مردمان آن را مورد بحث قرار میدهد. هـدف از
این فصل آن است تا جایگاه تاریخی، فرهنگی، اجتمـاعی و سیاسـی ایـران در گسـترة
زمانی و مکانی آن روشن شده و نقش مردمان ایران و اقوام ایرانی در آن مشخص شـود.
در این فصل، تاریخ ایران از زمان پیدایش نخستین نشانههاي تمدن و بهویژه دولت، مورد
بررسی قرار گرفته است. بحث پیدایش دولت و سیر تحول تاریخ ایران از دوره باستان تا
اسلام و سپس از ظهور دولتهاي ملی و تداوم استقلال ایران تـا دوره معاصـر، پویـایی
تمدنی و فرهنگی ایران را نشان میدهد.
دیگر ویژگیهاي تمدن و مردم ایران همچون زبان، بهویژه شـکلگیـري و تکامـل
زبان فارسی در دوره باستانی و تحول آن و همچنین زبـانهـاي ایـران و گـویشهـاي
گوناگون آن در فلات ایران، بخش دیگري از بحثهاي این فصل است. به همراه زبـان،
جایگاه دین در تمدن ایران پیش و پس از اسلام نیز در این فصل بررسی میشود. اقـوام
ایرانی و جایگاه آنها در تاریخ تمدن و فرهنگ ایران یکی از مهمترین موضوعات فصل
دوم است. این فصل، ویژگی اقوام ایرانی آذري، کرد، بلوچ، ترکمن و عرب زبـانهـاي
خوزستان را به بحث گذاشته است.
در فصل سوم، مسأله ملیت و قومیت در ایران با سـایر کشـورهاي جهـان بـهویـژه
کشورهاي منطقه خاورمیانه مقایسه شده است. هدف این فصل آن بوده است تا در یـک
اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی 19
چشمانداز مقایسهاي اهمیت ویژگیهاي زمانی و مکانی مسـایل مهمـی چـون هویـت و
ملیت به بحث گذاشته شود و از تعمیمهاي کلی و جهانشمول دربـارة ملیـت بـه تمـام
مناطق جهان پرهیز گردد. این فصل با مقایسه جایگاه چند عنصر مهم شکلدهنده ملیـت
و قومیت، نشان داده است که ایران بـرخلاف بسـیاري از کشـورهاي منطقـه در زمـره
کشورهاي کهنی است که نه تنها از پیشینه سیاسی طولانی برخوردار است، بلکـه اقـوام
شکلدهنده آن نیز داراي همان قدرت تاریخی بوده و بر خلاف بسـیاري از کشـورهاي
قومی جهان در زمرة گروههاي قومی مهاجر یا به زور ادغام شده در یک کشور نوبنیـان
نمیباشند. این فصل بر آن است تا با نشان دادن جایگاه خاص تاریخی و فرهنگی ایـران
و بومی بودن اقوام ایرانی، ثابت کند که کشور ما در ردیـف دیگـر کشـورهاي قـومی
جهان که سابقۀ سیاسی چندانی در تاریخ ندارند و اقوام آنها نیز در جریان مهـاجرت، و
یا فتوحات نظامی و معادلات بینالمللی به این کشورها الحاق شدهاند، قـرار نمـیگیـرد.
بسیاري از نوشتههاي مربوط به بحثهاي ملی و قومی در ایران، این مسأله مهم را نادیـده
گرفته و بدون توجه به اهمیت مطالعۀ مقایسهاي، با کاربرد عام و جهانشمول چارچوب-
هاي نظري، ایران را همردیف سایر کشورهاي جهان مورد مطالعـه قـرارداده و اهمیـت
کاربرد جامعه شناسی تاریخی را در اینگونه مباحث نادیده میگیرند.
فصل چهارم موضوع اقوام و مسأله قومیت در ایران را بررسی میکند. بـا توجـه بـه
اینکه مسأله حضور و جایگاه اقوام ایرانی در تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران در فصلهـاي
پیشین بحث شده و ویژگیهاي فرهنگی، نژادي، دینی و زبانی آنها نیز مـورد بررسـی
قرار گرفته، این فصل بهطور خاص به پدیدة چالشهاي قـومی در ایـران مـیپـردازد و
زمینههاي چنین چالشهایی را از لحاظ جغرافیایی، ژئوپلیتیک، محرومیت نسبی و نقـش
نخبگان سیاسی تجزیه و تحلیل میکند. در گفتار دوم این فصل، نمونههایی از مسـایل و
مشکلات مربوط به مناطق تحت سکونت اقوام ایرانـی در ابعـاد سیاسـی و نیـز برخـی
حرکت هاي قومگرایانه در کردستان، آذربایجان، خوزستان، ترکمن صحرا و بلوچسـتان
و نقش عوامل داخلی و خارجی در پیدایش این حرکتها بررسی میشود. برآینـد ایـن
20اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
فصل با توجه به جایگاه اقوام ایرانی در تاریخ و فرهنگ و تمدن ایـران، آن اسـت کـه
چنین حرکتهایی بیشتر حرکتهاي نخبهگرایانه بوده و در بسیاري موارد تحت حمایت
بازیگران جهانی و منطقهاي قرارگرفته است.
با توجه به نکات ذکر شده، فصل پنجم مسأله مهم فرصتها و زمینههاي همگرایی و
وحدت ملی در ایران را بهویژه در رابطه با اقوام ایرانی، مورد بحث قرار میدهد. کـانون
اصلی بحث در این فصل، فرصتها و زمینههاي همگرایی میان اقـوام ایرانـی و تقویـت
وحدت ملی در ایران است. با توجه به این نکته زمینههاي همگرایی در میـان کردهـاي
ایران و سایر اقوام ایرانی همچون بلوچها، آذريها، تـرکمنهـا و ایرانیـان عـربزبـان
خوزستان، محور بحث اصلی گفتار نخست فصل ششم است. گفتـار بعـدي ایـن فصـل،
شکلهاي تحرکات قومی ایران را به ویژه با توجه به نقش قـدرتهـاي خـارجی مـورد
بررسی قرار میدهد.
از آنجا که مسأله بینالمللی شدن مسایل قومی در ایران از ویژگـیهـاي مهـم بـروز
چالشهاي قومگرایانه در دهههاي اخیر بوده است، این مشکل با توجه به تحولات نـوین
در سطح جهانی ابعاد گستردهتري نیز به خود گرفته است. بنابراین آخرین فصل کتـاب
بر شرایط منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر مسأله قومیت در ایران تمرکز میکند. از آنجا
که پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروي در دهۀ 1990با رشد و گسترش
و شتاب فرآیند جهانی شدن همراه بود و این خود بحثهاي نوینی را در رابطه با مسـأله
قومیت در جهان برانگیخت، گفتار نخست فصل ششم پدیـده جهـانی شـدن را در ابعـاد
گوناگون آن و با توجه به دیدگاههاي نظریهپردازان اصلی آن مورد بررسی قرار میدهد.
در این بحث، چالشهاي جهانی شدن و آثار احتمالی آن براي ایران نیز، مورد نظر قـرار
گرفته است. همچنین فصل ششم، نقش کشورهاي منطقه در سیاسی شدن مسایل قومی در
ایران و احتمالات آینده به بحث گذاشته شده اسـت. از آنجـا کـه اقـوام ایرانـی چـون
ترکمنها، آذريها، کردها، اعراب خوزستان و بلوچها در فراسوي مرزهاي ایـران نیـز
داراي جمعیت مشابه میباشند، نقش تحولات سیاسی درکشـورهایی چـون ترکمنسـتان،
اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی 21
جمهوري آذربایجان، کردستان، عراق، کشورهاي عربی و سـرانجام پاکسـتان در برابـر
اقوام ایرانی مورد بررسی قرارگرفته است. همچنین نقش و تمـایلات نخبگـان قـومی در
میان اقوام ایرانی در رابطه با سیاسی شدن مسایل قومی در شرایط جدید جهانی و منطقهاي
نیز در این فصل مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است.



فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 25
قومیت و بحثهاي نظري مربوط به آن
قومیت از ریشه قوم بوده و مصدر جعلی آن میباشد، بنـابراین قومیـت بـر انتسـاب
صفتی یا نسبتی بر افراد یا گروههایی از جامعه دلالت دارد. این صفتها و نسـبتهـاي
قومیتی همان مشخصات و هویتهاي قومی هستند که ملهم از عناصر فرهنگی، ژنتیکی،
تاریخی سرزمینی و... میباشد.
البته به نظر پژوهشگران براي ایجاد قومیت و هویت قومی، خودآگاهی قومی و پی-
بردن به تفاوتهاي خود با دیگران نیز ضروري و لازم میباشد. با این وجود، در مـورد
ماهیت و ریشۀ قوم، قومیت و ناسیونالیسم قـومی، در میـان پژوهشـگران و دانشـمندان
اختلاف نظر وجود دارد. براي از بین بردن این ابهامات و آشفتگیهایی که در خصـوص
مفهوم و تعریف قومیت وجود دارد، چارچوبهاي مفهومی گوناگونی ارایه شـده اسـت.
این چارچوبهاي نظري در قالب مکتبهایی که هرکدام ادعاي تبیین مفهـوم و ریشـه
قومیت را دارند، نیز ظهور پیدا کرده است.
.1کهنگرایان
چارچوب نظري این مکتب در رابطه با ریشه قومیت بر این اصل استوار اسـت کـه
پدیدة قومیت پدیدهاي ازلی است و خلقت انسان و تشکیل جوامع، قومیت را نیـز خلـق
نموده است. بنابراین از دیدگاه مکتب کهنگرایی، قومیـت محصـول شـرایط زمـانی و
موقعیت مکانی نیست، بلکه قومیت تبلور وجود انسان و جامعه است و هر جـا انسـان و
جامعه یا گروهی، موجودیت یابد قومیت هم ایجاد میشود. به عبارتی، صاحبنظران این
مکتب قومیت را ناشی از پیوندها و احساسات اصیل، ذاتی و طبیعی انسانی میداننـد کـه
فراتر از مقاطع زمانی و مکانی میباشد. اصطلاح کهنگرایی در مورد تبیین قومیت، اولین
بار توسط »ادوارد شیلز« بهکار گرفته شد و سپس توسـط »کلیفـورد گیرتـز« در دهـۀ
1950میلادي رواج داده شد. بعدها محققان قومیت در رشتههاي مختلف، ماننـد »وان دن
برگه و ماستر واکر کونور« دیدگاههاي جدیدي را وارد این مکتب کردند. به طـورکلی
26اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
طرفداران مکتب کهنگرایی دو ادعاي اساسی در مورد پدیدة قومیت دارنـد؛ اول اینکـه
قومیت وناسیونالیست پدیدههاي کهن هستند، دوم اینکه این پدیدههـا طبیعـی، ذاتـی و
جهانشمول هستند)احمدي، .(143 :1383
طرفداران مکتب کهنگرایی به دو دسته کهنگرایان تندرو و کهنگرایان میانـهرو
تقسیم میشوند. کهنگرایان تندرو در اعتقادات خود مبنی بر اصالت و ازلی بودن قومیت
تا آنجا پیش میروند که ادعا دارند، قومیت را که جنبـه جهـانشـمول و طبیعـی دارد،
میتوان با روابط خویشاوندي و یا زبان مقایسه نمود. این گـرایش کمتـر مـورد توجـه
پژوهشگران و نظریهپردازان است، ولی بسیاري از گروههاي سیاسـی ملـیگـرا بـه آن
تمایل دارند؛ زیرا با توسل به رویکرد این مکتب گرایشهاي سیاسی خود را توجیه می-
کنند. کهنگرایان یا اصیلگرایان میانهرو قومیت را نوعی پیوند میدانند کـه در نتیجـه
مشارکت و همزیستی و تشکیل اجتماعات و روابط اجتماعی حاصل میشـود. در اینجـا
قومیت بهعنوان نوعی پنداشت و باورعمومی، به گذشتۀ مشترك، منشأ مشترك، نهادها،
نشانهها، نمادها، سنتها و ارزشهاي مشترك معنی میدهد و در یـک فرآینـد زمـانی
طولانی شکل میگیرد)رولان پرتون، .(236 :1380
با توجه به اینکه کهنگرایان به تداوم هویت قومی در طول زمان معتقد هستند، با این
رویکرد نمیتوانند بسیاري از پدیدههاي قومی را توجیه کنند. مهمترین ایرادي کـه بـر
مکتب کهنگرایان وارد میشود این است که اغلب جنبشهاي قومی جدید، مدعی شکل
افسانهاي سنن قومی هستند؛ سنتی که دیگر وجـود خـارجی نـدارد. از طرفـی رهیافـت
کهنگرایی در تبیین قومیت و ناسیونالیست قومی این احتمال را نادیده مـیگیـرد کـه
ممکن است یک گروه انسانی و قومی به دلایل حسابگرانه و به منظور حفظ موجودیـت
یک گروه و یا به منظور دست یافتن به یک امتیاز، به حرکـات و جنـبشهـاي دسـته
جمعی روي آورد. بر این اساس ناسیونالیسم قومی در قرن بیستم و یا علل گونـاگون آن
در کشورهاي مختلف با رویکرد مکتب کهنگرایی توجیهپذیر نیست. بـالاخره از نظـر
منتقدان این مکتب، »کهنگرایی« و واژة »کهن« در مورد قومیت، واژهاي غیر جامعـه
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 27
شناختی و غیر قابل تحلیل و بی محتوا است )احمدي، .(147 :1383
به طورکلی کهنگرایان که ریشه شکلگیري اقوام را در تاریخ ما قبل مدرن جستجو
میکنند و ادعا دارند که پدیدة قومیت بهعنوان یک رابطه خویشاوندي در دوران باستان
و قرون وسطی نیز وجود داشته است، نمیتوانند بسیاري از اتفاقات قومی و ناسیونالیستی
در شرایط کنونی و عصر جدید را توجیه نمایند. در واکنش به همین انتقادات بـود کـه
مکتب نظري »ابزارگرایی« ظهور کرد.
-2ابزارگرایان
مکتب ابزارگرایی بر خلاف کهنگرایان، قومیت را یک پدیـده مـدرن و نوظهـور
تلقی میکند که بر اساس مقتضیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادي بهوجـود آمـده اسـت.
صاحبنظران این مکتب ادعا دارند قومیت و ناسیونالیست قومی یـک مفهـوم اصـیل و
ذاتی نیست که در ابتدا وجود داشته، بلکه قومیت وسیله و ابزاري است جهت رقابت و یا
رسیدن به اهداف سیاسی، اقتصادي و اجتماعی که توسط بازیگران جوامـع مـدرن خلـق
میشود. به همین دلیل آنها، استعمار را یکی از زمینههاي مهم ابداع قومیت معرفی می-
کنند و با این رویکرد تعارضات و تنشهاي قومی و ناسیونالیسـتی در جهـان را توجیـه
میکنند.
ابزارگرایان که در مقابل کهنگرایان قد علم کرده بودند، واژه »قومیـت« را غیـر
جامعه شناختی و غیر قابل تحلیل میدانستند که نمیتواند وقایع و رفتارهاي ناسیونالیستی
و قومی را بهخصوص در دوران مدرن توجیه و تبیین کند. ابزارگرایـان در یـک جبهـه
گسترده با همۀ عناوین و گوناگونی که دارند )نوگرایـان، موقعیـتگرایـان و سـاختار
گرایان( معتقد هستند که این پدیدهها محصول دوران مدرن و بهویژه چند قرن هسـتند،
فرض اساسی ابزارگرایان این است که هویتشناسی قومی یک نوع وفـاداري حاشـیهاي
است که میتوان براي دست یابی به اهداف سیاسی و اقتصادي به شیوههـاي حسـابگرانه
آنرا بهوجود آورد )احمدي، .(147 :1383
نقدي که صاحبنظران براین رهیافت نظري وارد کردند در دو محور کلی قرار می-
28اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
گیرد، نخست اینکه این رهیافت قادر به توجیه و تبیین ریشههاي قومی و ناسیونالیسـتی
در طول زمان نیست ودر مورد دوام این پدیده در طول قرون متمادي پاسخی ندارند. دوم
اینکه سابقه گرایشهاي ناسیونالیستی و تعلقات قـومی بـه دوران قبـل از سـرمایهداري
میرسد و با ادعاهاي مدرن بودن پدیده قومیت در این رهیافـت متنـاقص اسـت، زیـرا
وابستگیهاي قومی در جوامع قدیمی و ماقبل عصر مدرن به صورتهاي مختلفی وجـود
داشته و سبب بروز برخوردها و جنگهاي مختلف قومی و قبیلهاي شده است.
مکتب ابزارگرایی تحت تأثیر نظرات و گرایشهاي اندیشمندان بـه رهیافـتهـاي
متعددي تقسیم میشود، که هرکدام ادعاي تبیین دقیق مسایل مربوط به قوم و قومیت در
جوامع را مدعی هستند. این رهیافتها، به »رهیافتهاي نوگرا« معروف میباشد. یکی از
این رهیافتها مارکسیستی است.
-3رهیافت مارکسیستی )ساختارگرایان(
رهیافت مارکسیستی یا ساختارگرایانه، از مکاتب نوگرا میباشد که با رویکرد ابزار
گرایی، مسایل قومی و ناسیونالیستی را تبیین میکند. از مهمترین طرفداران این مکتـب
میتوان به »امانوئل والرشتین« اشاره کـرد. از نظـر والرشـتین قومیـت، نـژاد، ملـت و
ناسیونالیسم از محصولات نظام جهانی سرمایهداري و از ساختههاي نمـادین سـرمایهداري
تاریخی است، زیرا با تقسیم و طبقهبندي جامعه به قومیت و ملیتهاي مختلـف، سـلطه و
استحکام اقتصاد جهانی سرمایهداري را سبب خواهد شد و از این طریـق اقتصـاد جهـان
سرمایهداري سود خواهد برد.
بهطورکلی از نظر مارکسیستها، »ناسیونالیسم« نوعیکشمکش طبقاتیاستکهمیـان
سردمداران نظام سرمایهداري و ملتها و اقوام در جریان است )میر حیدر، .(74 :1379
دو اشکال عمده بر رهیافـت سـاختارگرایانه وارد شـده اسـت. اول اینکـه در ایـن
رهیافت، براي تبیین مسایل قومی و ناسیونالیستی تنها به ساختار جامعه توجه شده است و
در آن عامل انسانی در تحول اجتماعی نادیده گرفته میشود. دوم اینکه این نظریه نظـام
سرمایهداري را عامل ناسیونالیستی در جهان معرفی میکند؛ در صـورتیکـه در منـاطق
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 29
توسعه نیافته و در کشورهاي جهان سوم، پدیدة ناسیونالیسم محصول نظـام سـرمایهداري
نیست و سیستم اقتصادي سرمایهداري در این نقاط حاکم نمیباشد.
در آخر باید متذکر شد علیرغم کاسـتیهـا و انتقادهـاي وارده، هرکـدام از ایـن
رهیافتها داراي ارزشهاي تحلیلی و تبیینی هستند و باید با توجه به موقعیت و شـرایط
مقتضی از این ارزشها سود جست، اما در عین حال نباید بهطور همه جانبه، رویکردهاي
تحلیلی این رهیافتها را پذیرفت. زیرا در رهیافت کهنگرایانه به خاطر تأکید به ذاتـی
بودن قومیت، این خطر وجود دارد که نژاد پرستی و تبعیض قومی به نوعی توجیه منطقی
یابد. در رهیافت ابزارگرایانه، نیز به خاطر، قراردادي و ابداعی فرض شدن پدیدة قومیت،
ممکن است به قومیت ستیزي در جوامع منجر گردد.
سیاستهاي قومی
با تکوین الگوي دولت - ملت و بهخصوص بعد از پایان جنـگ جهـانی دوم، شـاهد
شکلگیري جوامعی بودیم که در آن گروههاي مختلف قـومی - نـژادي در درون یـک
جامعه با ساختاري اقتصادي - سیاسی مشترك و واحد زندگی میکردند که ایـن رونـد
تشکیل جوامع و کشورهاي چند قومی را در جهان مطرح نمود.
با گسترش این جوامع رفته رفته منازعات و تنشهاي قومی، بهعنوان منبع مهم تنش
در سطح ملی و بینالمللی در جهان ظهور نمود. علیرغم انحلال کامل حاکمیت استعماري
و درگیريهاي داخلی در کشـورهاي جهـان سـوم، نـزاعهـاي قـومی و فعالیـتهـاي
تجزیهگرایانه جایگزین سلطه استعماري شد و از طرفی این نزاع و تنشهاي قـومی تنهـا
منحصر به کشورهاي عقب مانده و تحت استعمار سابق نبود، بلکـه گریبـان کشـورهاي
صنعتی و پیشرفته را نیز گرفت )استقلالخواهی باسـکهـا در فرانسـه و کبـکهـا در
کانادا(. حتی در کشورهاي سوسیالیستی نیز تنشها و نزاعهاي قـومی مهمتـرین عامـل
تهدیدکننده حاکمیت این دولتها تلقی میشد.
با گسترش خودآگاهیهاي قومی و قرارگرفتن موضوع قومیت در محافـل علمـی و
30اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
نظري به عنوان یک مسئله با اهمیت، نقش و ارزش سیاسی قومیت در جهان بیشتر شـد.
به همین دلیل حکومتها و کشورهاي چند قومی در مواجه با این موضوع، سیاستهـاي
قومی خاصی را در پیش گرفتهاند و البته کشورها با توجه به اهداف و خـط مشـیهـاي
خود و بهخصوص با توجه با شرایط زمانی و مکانی و موقعیت گروههاي قـومی مسـلط،
تدابیر و سیاست مقتضی را انتخاب نموده و یا سیاستهاي متخـذه را تعـدیل یـا تغییـر
مینمایند. براساس عقاید پژوهشگران و صاحبنظران الگوهاي عمده سیاستهاي قـومی
عبارتند از:
-1الگوي همانند سازي
-2الگوي تکثرگرایی
الف: الگوي همانندسازي
به طورکلی همانندسازي الگویی از سیاستهاي قومی است که بر اساس آن گـروه-
هاي قومی مختلف در جامعه و کشور از لحاظ فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و حقوقی با هم
ترکیب و همانند میشوند تا یک جامعه بدون تفاوت ایجاد شود.
از نظر»ینگر« همانندسازي فرآیندي است که درنتیجه آن تمایزات قومی و گروهی
کاهش یا تقلیل مییابد و گروههاي قومی با یکدیگر همسان میشوند. به گفته »بارت و
نوئل«، هدف از همانندسازي قومی توسط دولتها و حکومتها ترکیب زیست شناختی،
فرهنگی، اجتماعی و روانی گروههاي قومی متمایز و منفرد به منظور ایجاد یـک جامعـه
همگن و بدون تفاوت میباشد.
نتیجه عینی اتخاذ سیاست قومی همانندسازي در کشورها، ایجاد یک جامعه همگن و
متجانس است که در آن اختلافات قومی - گروهی و نژادي وجود نـدارد و ارزشهـاي
قومی سبب ایجاد تبعیض و یا برخورداريهاي اجتماعی - سیاسی و حقـوقی نمـیشـود.
بنابراین به صورت ایدهآل درچنین جامعهاي هیچگونـه تبعـیض و نـابرابري در توزیـع
ثروت و قدرت بین افراد صورت نخواهد گرفت و کلیۀ شهروندان بـه عنـوان افـراد آن
جامعه در نظر گرفته میشوند، نه وابستگان به گروههاي قومی خاص. در تحقـق چنـین
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 31
سیاستی یک جامعه عدالت محور ظهور خواهد کرد که در آن انسان بودن ارزش خواهد
بود نه تعلقات گروهی و قومی.
تجربۀ تاریخی نشان میدهد که نخست، بر اساس موقعیت و ویژگیهاي کشورهایی
که چنین سیاستی را انتخاب کردهاند، این رهیافت از نظـر شـکل و درجـه داراي انـواع
مختلفی است، دوم، بهطور کامل این الگو در جوامع پیاده نشده و به عدهاي از افراد جامعه
به دلایل وابستگیهاي قومی از طرق مختلف تبعیضاتی وارد میشود.
با توجه به جوامعی که مانند کشورهاي ایالات متحـده، کانـادا، اسـترالیا، برزیـل و
آرژانتین، در گذشته و حال، رهیافت همانندسازي را به عنـوان الگـوي سیاسـت قـومی
پذیرفتهاند، این نکته آشکار است که همانندسازي از نظـر شـکل و درجـه داراي انـواع
متفاوتی است. کشورهایی که در بالا ذکر گردید جوامعی هستند که جمعیت زیـادي از
مهاجران داوطلب را در درون خود حل کردهاند و این از اهـداف عمـدة سیاسـتهـاي
همانندسازي است. اما براي گروههاي بومی - محلی و یا مهاجرین غیر داوطلب در ایـن
جوامع، تبعیضها و نابرابريهایی روا داشته میشود که با سیاسـت قـومی همانندسـازي
متناسب نیست. به علاوه در هیچ یک از این جوامع سیاستهاي همانندسـازي بـه طـور
کامل حتی براي مهاجران داوطلب نیز به اجرا گذارده نشده است.
اگر »همانندسازي« با تدابیر حقوقی و محتـرم شـمردن حقـوق انسـانی و براسـاس
محورهاي ملی صورت گیرد، میتواند یک الگوي مناسب در کشورهاي متکثر چندقومی
که بحرانهاي قومی آن را تهدید میکند به حساب آید. اما اگر این همانندسازي با تسلط
اجباري قوم غالب بر اقلیتها همراه باشد و همگرایی به معنی هضم و نابودي اقلیـت در
اکثریت و یا در قوم غالب تلقی شود، سیاسـت نامناسـب اسـت. همانندسـازي در بعـد
ساختاري و فرهنگی در جوامع صورت میگیرد.
.1همانندسازي فرهنگی
»همانندسازي فرهنگی«، همسانی و همگنی خصایص فرهنگی متمـایز و منفـرد را
مدنظر قرار میدهد، تا یک جامعه همگن با گرایشهاي فرهنگی یکدست ایجاد شود. در
32اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
این شیوه اگر چه همانندسازي بر اصول و مفاهیم آزاداندیشانه تأکیـد دارد، ولـی نتیجـه
عملی آن، هضم و تحلیل خصایص فرهنگی و گروههاي قومی ضعیف و اقلیتها میباشد
و آنها شاخصهاي فرهنگی اصلی و عمده گروه مسلط را اخذ میکنند.
همانندسازي فرهنگی بیانگر تبعیت و پیروي یک گروه قومی از خصایص فرهنگی
گروه دیگر در زمینههایی مانند زبان، مذهب، رژیم غذایی و... اسـت و غایـت امـر آن
است که از رهگذر اجراي فرآیند همانندسازي فرهنگی، گروههاي فرهنگـی متمـایز و
منفرد سابق، دیگر از لحاظ رفتارها و ارزشهایشان قابل تمییـز و تشـخیص از یکـدیگر
نباشند.
-2همانندسازي ساختاري
همانندسازي ساختاري یا اجتماعی برخلاف همانندسازي فرهنگی که بـر ارزشهـا و
شاخصهاي فرهنگی اقوام تأکید داشت، بر تعامل اجتماعی گروههاي مختلف قـومی در
بطن و بدنۀ جامعه اهمیت میدهد. هدف این الگو وارد شدن و دخالت گروههاي اقلیـت
در نهادها و ساختار اجتماعی جامعه است تا بدین طریق در متن جامعه حل شود، به ایـن
صورت جامعۀ »همانند« بهطور واقعی تشکیل گردد.
همانندسازي ساختاري در جامعه ممکن است در دوسطح صـورت پـذیرد. (1سـطح
ابتدایی یا شخصی؛ (2سطح ثانویه یا رسمی. در سطح ابتدایی، همانندسازي سـاختاري بـه
تعامل میان اعضاي گروههاي قومی متفاوت در قالب نشستهاي اجتماعی دوسـتانه بـه-
صورت باشگاهها، محلهها، جلسات دوستانه و در نهایت ازدواج، اشاره دارد. همانندسـازي
ساختاري در سطح ثانویه مستلزم مساوات در دسـتیـابی بـه قـدرت و مزایـا در درون
نهادهاي عمده جامعه، بهخصوص اقتصاد، سیاست و آموزش و پرورش است.
ب: الگوي تکثرگرایی
سیاست تکثرگرایی قومی در مقابل سیاست همانندسازي قرار میگیـرد و هـدف آن
ایجاد یک جامعه متکثر قومی و حفظ مرزهاي جداکنندة گروههـاي قـومی از یکـدیگر
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 33
میباشد، برخلاف سیاستهاي همانندسازانه، سیاستهاي تکثرگرایانه بـر اسـاس اصـل
حقوق جمعی و گروهی و نه حقوق شخصی و فردي، بنا شدهاند. بنـابراین آنگونـه کـه
»وندنبرك« متذکر میشود، میزان و درجه نهادینه شدن حقوق گروهی، تأکید بر مجـزا
بودن اقوام و حفظ مرزهاي قومی همراه با حقوق فردي، مهمترین عامل تمایز سیاسـت-
هاي قومی است. تکثرگرایی قومی صرفنظر از اینکه در چـه درجـه و سـطحی باشـد،
هرگز جدایی مطلق گروهها را از یکدیگر نمیطلبد. در یک جامعه که از حیـث قـومی
متکثر است، نظامی مشترك در زمینۀ سیاسی یا اقتصادي - و یا هر دو - بـالاخره ایـن
گروهها را به یکدیگر پیوند میدهد. بدون وجود یک ساختار سازمانی همگرا شده، یک
جامعه چند قومیتی نخواهد بود، بلکه چندین جامعه مستقل وجود خواهد داشـت. بـا ایـن
حال فراتر از نهادهاي سیاسی و اقتصادي مشترك و واحد، گروههاي زیادي ممکن است
مختلف و جدا از هم باقی بمانند)مارجر، .(160 :1377
الگوي تکثرگرایی قومی داراي دو بعد فرهنگی و ساختاري میباشد.
-1تکثرگرایی فرهنگی: در تکثرگرایی فرهنگی به حفظ مرزهاي فرهنگی گروهها
و اقوام تأکید میشود و از گوناگونیها و تفاوتهاي فرهنگی صیانت میگردد.
-2تکثرگرایی ساختاري: در این الگو وجود اجتماعات قومی، نژادي، بهطور منفک
و مجزا در ساختار جامعه به رسمیت شناخته شده و به آن ارج داده میشود. ولی در چنین
جامعهاي سازمانهاي اجتماعی مانند مدارس، ادارات، کلیساها و نهاد و سازمانهاي ملـی
براساس تمایلات و تعلقات قومی - گروهی شکل نمیگیرد و این سازمانها و نهادها به
همۀ گروهها و قومها تعلق دارند.
الگوي تکثرگرایی قومی در جوامع متکثر چند قومی و مدرن امروز، به شـکلهـاي
مختلف ظهور پیـدا مـیکنـد و هرکـدام از ایـن اشـکال از ویژگـیهـاي فرهنگـی و
ایدئولوژیکی خاصی نشأت میگیرد. دو شکل عمده تکثرگرایی قـومی کـه در جوامـع
قومی مدرن امروزي به چشم میخورد عبارتند از:
(1تکثرگرایی برابر: در الگوي تکثرگرایی برابر یا مساوات طلبانه، سیاسـت قـومی
34اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
مبتنی بر ایجاد تساوي و برابري میان گروهها و اقوام مختلف بنا شـده اسـت. در نتیجـه
تمامی گروههاي قومی در چنین جامعهاي با حفظ استقلال فرهنگی و ساختاري خـود در
قدرت سیاسی و اقتصادي جامعه در پی تساوي مشارکت هستند و هیچگونـه تبعـیض و
نابرابري در بهرهمندي از امکانات جامعه و کسب مدیریتهـاي اجتمـاعی، اقتصـادي و
سیاسی در بین گروههاي قومی وجود ندارد.
در یک جامعه چند قومیتی که توسط اصـل تکثرگرایـی مسـاوات طلبانـه هـدایت
میشود، گروههاي قومی به گروههاي ذینفع سیاسی تبدیل میشوند کـه بـر سـر منـافع
اجتماعی با یکدیگر رقابت میکنند. از لحاظ نظري نیز این تفاوتهاي رقابت برانگیز در
متن مجموعهاي از ضوابط سیاسی که مورد قبول همگان اسـت قـرار دارد و از ایـن رو
شکافها و تفاوتهاي جدي بین گروهها را کاهش میدهد. به این صـورت کـه تمـام
گروهها نسبت به یک نظام سیاسی مشترك و واحد وفادار مـیباشـند؛ در داخـل نظـام
اقتصادي واحدي مشارکت میجویند و مجموعه یکسانی از ارزشهـاي قـومی را ادراك
میکنند )مارجر، .(162 :1377
شیوة دیگري از تکثرگرایی برابر، در جوامع چند قومی مدرن بهخصـوص در اروپـا
رایج است که بهعنوان »تکثرگرایی« صنفی معروف است. در ایـن شـیوه تفـاوتهـاي
فرهنگی و ساختاري موجود بین گروهها توسط دولت حفظ و صیانت میشود و ضـوابط
سازمانی در جهت تشویق و توزیع متناسب پاداشهاي اجتماعی بر اساس قومیت تدارك
دیده میشود.
(2تکثرگرایی نابرابر: شکلدیگر تکثرگرایی است. در این شیوه اگر چه تمایزات و
مرزهاي ساختاري و فرهنگی گروهها و اقوام همچنان حفظ میشـود، ولـی سـازماندهی
قدرت و نحوة مشارکت در نظام سیاسی، اجتماعی و اقتصادي با خواست و سیاستهـاي
دولتی تنظیم و تجویز میشود. در چنین جامعهاي اقوام و گروهها در یک سـطح و طبقـه
در نظر گرفته نمیشود. این شکل از تکثرگرایی قومی، بیشـتر در جوامـع سـنتی تحـت
استعمار و در کشورهایی که رژیمهاي نژاد پرست در آنها حـاکم اسـت ظهـور پیـدا
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 35
میکند. اما بعضی از خصایص تکثرگرایـی نـابرابر بـه صـورت کـمرنـگ در جوامـع
چندقومیتی همانندسازي و تکثرگرایی نیز دیده میشود.
نظامهاي تکثرگرایی نابرابر توسط سیاستهایی که گـروههـاي قـومی را از حیـث
ساختاري از یکدیگر مجزا، و توزیع بسیار نابرابر قدرت را تقویـت مـیکننـد، هـدایت
میشوند. در حالی که سیاستهاي تکثرگرایی حامی نابرابري، در درون نظامی قرار دارند
که گروههاي متفاوت از روي رضایت و طیب خاطر نسبت به دولتی مشـترك و واحـد
ابراز وفاداري میکنند. اما سیاستهاي تکثرگرایی نابرابر، بیشتر از طریق اجبـار دولـت
حمایت و تقویت میشوند؛ دولتی که ممکن است از سوي تمام گروهها مشروع شـناخته
نشود. اسمیت )1963میلادي( شرح میدهد که در چنین جامعـه متکثـري، دولـت تنهـا
عاملی در دست گروه قومی مسلط است و دیگر هیچگونه حقی ندارد.
بخش عمدهاي از مردم، نه شهروند بلکه رعایا هستند. در حالی که تکثرگرایی حامی
برابري، ایجاد تساوي فزآینده و رو به رشد قدرت سیاسی و اقتصادي در بین گروههـا را
وجه همت خود قرار میدهد، تکثرگرایی نابرابر بر فرضی کاملاً متضـاد قـرار دارد. در
اینجا حفظ یا گسترش نابرابري و عدم تساوي در بین گروهها و اختصاص یافتن تمـامی
اقتدار سیاسی و سهم عمدهاي از ثروت مادي به گروه مسلط، ویژگی اساسی و ذاتی ایـن
سیاست قومی است )مارجر، .(167 :1377
ایدئولوژيهاي نژاد پرستانه که مروج و طرفدار تبعیض نژادي هستند از لحاظ فلسفی
و فکري طرفدار سیاستهاي تکثرگرایانه نابرابر هستند. الگوي تکثرگرایـی نـابرابر بـر
جوامع سنتی بردهداري و مستعمره تطبیق میکند. با توجه به اینکه چنین جوامعی در حال
حاضر از بین رفتهاند، میتوان گفت شکل افراطـی تکثرگرایـی نـابرابر نیـز در جهـان
امروزي بهطور نادر دیده میشود. ولی نشانهها و اشـکال مخفـی و ضـعیف شـدة آن در
بعضی از جوامع چند قومی همچنان ظهور دارد. سیاستهاي تکثرگرایی نابرابر در طـول
تاریخ در جوامع چندقومی به وسیله حاکمان و قدرتمندان به شـیوههـاي مختلـف انجـام
میگرفت. متأسفانه بعضی از این شیوهها هم اکنون نیز در جوامع چند قومی مـورد اجـرا
36اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
قرار میگیرد. این شیوهها که به نام »راههاي منفی سیاست قومی« بر قومزدایی تأکیـد
دارد، تا حدودي از ایدئولوژي تکثرگرایی نابرابر الهام گرفته شده است. نمونـههـاي آن
عبارتند از:
-1استعمار داخلی -2اخراج یا نابود سازي -3اردوگاه کار اجباري -4نسـلکشـی
-5قومکُشی و زبانکُشی -6جابهجایی جمعیتها و اقوام -7انتقال و مبادله جمعیت -8
تبعید و نابودي کلی یا گزینشی -9همه سوزان و تکفیر -10جهاد و جنگهاي صلیبی.
سیاسی شدن قومیت )بسیج قومی(
در زمینه سیاسی شدن قومیتها و تحول شکلگیري جنبشهاي قومی، پژوهشگران و
اندیشمندان نظرات مختلفی را بیان میکنند. این نظرات اغلب ملهم از مکاتب نظري ارایه
شده در رابطه با قومیت )کهنگرایی، ابزارگرایی و نوگرایی( بوده و یـا بـا توسـل بـه
جنبههاي اقتصادي، اجتماعی و سیاسی جوامع ارایه میگردد.
در تبیین متغیرهاي اصلی بسیج قومی در دروان حاضر، عـدهاي ماننـد »والرشـتین،
مایکل هشتر، ام. جی. اسمیت، ناتانگلنیر، آنتونی اسمیت، جوزف روتشیلد، پل براس« و
دیگران، بر رهیافت نوگرایانه تأکید دارند و علل سیاسی شدن قومیتها و وابستگیهـاي
کهن قومی را در دوران مدرن تبیین مینمایند؛ در مقابل افرادي مانند »گیرتز و برگـه«
تنها داشتن پیوندهاي کهن قومی و احساس تعلق به گروههاي قـومی را بـراي بسـیج و
حرکت قومی مؤثر میدانند. عدهاي نیز از زاویۀ نوگرایی ساختارهاي اجتماعی و توسـعه
اقتصادي را بهعنوان متغیرهاي اصلی بسیج قومی معرفی میکنند. )احمدي، (153 :1383
در عین حال شرایط جدیـد پـیش آمـده بعـد از جنـگ جهـانی دوم و گسـترش
دموکراتیزاسیون و موج جهانی شدن، سیاسی شدن شدید قومیتها و احیاي هویـتهـاي
قومی را تحت تأثیر قرار داده است. چنین روندي تبیـین رهیافـتهـاي ابزارگرایـان و
نوگرایان را تا حدودي توجیهپذیر میسازد.
گسترش جهانی رژیمهاي فراملی و بینالمللی همراه با رشد سازمانهاي غیردولتی و
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 37
فراملی و تفسیر روشن شوراي امنیت از مفاد منشور سازمان ملل در خصوص حفظ صـلح
و نظم بینالمللی، از مهمترین پیامدهاي فرآیند جهانی شدن در دهههاي پایانی قرن بیستم
است، که میتواند جنبشهاي قومی و دولتهاي کثیرالقوم را با فرصتها و تهدیـدهاي
جدیدي مواجه سازد )بنی هاشمی، .(1383
بر اساس این تحول شگرف، »رابرت ماندل« نتیجـه مـیگیـرد کـه بـا گسـترش
دموکراسی، اقلیتهاي قومی، زبانی و مذهبی که در گذشته فرصت طـرح خواسـتههـاي
خود را نداشتند از این به بعد تمایلات خود را به صورتهاي خود مختاري و جنبشهـاي
قومی جهت تعیین سرنوشت ابراز خواهند نمود. بهطورکلی سیاسی شدن قومیت تابع یک
سلسله عوامل ذهنی و عینی موجود در جوامع چند قومی میباشد. این عوامـل از اقتضـاي
خاص جوامع و گروههاي قومی تبعیت میکند. به همین دلیل براي تبیـین بسـیج قـومی
صاحبنظران نظرات مختلفی را طرح نموده و یا عواملی را در این زمینه مؤثر دانستهانـد.
در این قسمت این نظرات و عوامل مؤثر در بسیج قومی بهطور اختصار بیان میگردد.
-1نظریه رقابت بر سر منابع
این نظریه توسط افرادي مانند »گلیزر، دانیـل مونیهـان، فردریـک بـارت و سـوزان
اولزاك» مطرح شده و بر جنبههاي اقتصادي مؤثر در بسیج قومی تأکید دارد. رقابت بـر
سرمنابع در مرحله اول به روابط قومی و ساختار توزیع منابع قـدرت در جامعـه مربـوط
میشود. در جوامع چند قومی اگر توزیع منابع قدرت از نظر اقتصادي، سیاسی و فرهنگی
به جاي اینکه بر محور عدالت، مساوات و اصول دموکراتیک استوار باشد، براساس روابط
انحصاريگرایی و اقتدارگرایی پیریزي شده باشد، در این صورت رقابت و دست یـابی
بر منابع توسط گروهها و اقوام محروم به روشهـاي مختلـف صـورت مـیگیـرد کـه
زمینهساز سیاسی شدن قومیتها میگردد. در نتیجه گروههاي قومی از هرگونـه ابـزار و
امکانات موجود بهره گرفته و با توسل به احساسـات و هویـت قـومی در ایـن رقابـت
شرکت میکنند و رفته رفته سازمانها و تشکیلاتی بر پایه هویـتهـاي قـومی جهـت
رهبري این رقابتها شکل میگیرد.
38اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
براساس این رهیافت ادغام سیاسیگروههاي قومی در داخـل یـک دولـت و ملـت
خاص، چارچوبی فراهم میسازد که در آن رقابت بر سر منابع - به ویژه مشاغل دولتی -
انگیزة عمده کشمکش »میان قومی« را بهوجود میآورد. هویتیـابی قـومی بـهعنـوان
اساس اقدام جمع زمانی تحقق میپذیرد و حفظ میشود کـه امتیـازات آشـکاري وجـود
داشته باشد، و با تکیه بر هویت قومی بتوان براي دست یافتن به آنها با دیگران رقابـت
کرد. این رقابت میان گروههاي قومی عامل بسیج قومی است و منجر به تشکیل سازمان-
هاي قومی و افزایش هویتهاي قومی میشود)احمدي، .(155 :1383
نظریه پردازان این رهیافت را بیشتر براي توجیه رقابتهـاي قـومی در کشـورهاي
توسعهیافته صنعتی تدوین کرده بودند، اما در حال حاضر این رهیافت، نـه تنهـا چنـدان
توجیه کننده جنبشهاي قومی در این جوامع نمیباشد بلکه، تاحدودي میتوانـد عوامـل
بیثباتی قومی در جوامع در حال توسعه را، مورد تحلیل قرار دهد و ریشه آنها را بررسی
نماید.
-2نظریه استعمار داخلی
طبق این نظریه بحران قومیتی یا بسیج قومی در جامعهاي قابل ظهـور اسـت کـه آن
جامعه، از نظر فرهنگی و اقتصادي بیش از سایر جوامع تحت استعمار بـوده، و در نتیجـۀ
تشدید نابرابريهاي قومی، زمینه براي همبستگی گروههاي قومی مهیـا شـده و جنـبش
قومی ایجاد شود.
در اصل این نظریه که »مایکل هشتر« از پیشگامان آن محسوب میشود تحت تأثیر
روابط نابرابر استعمارگران و جوامع تحت استعمار در جهان ارایه شده است، درآن شرایط
که از قرن پانزده شروع شد، اسـتعمارگران اروپـایی بـا سیاسـتهـاي اسـتعماري، در
کشورهاي افریقایی، آسیایی و امریکاي لاتین، به استثمار مردمان و غارت مواد خام این
مناطق میپرداختند. پژوهشگران میخواستند با تعمیم این روابط استثماري بینالمللـی بـه
مناسبات داخلی کشورهاي چند قومی که درآن تبعیضهاي فرهنگی و استثمار اقتصـادي
حاکم است، علل بسیج و همبستگی قومی در این کشورها را مورد تحلیل قرار دهند.
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 39
رهیافت استعمار داخلی، که ابتدا»هشتر« آن را تدوین کرد، بر این نکته تأکید دارد
که در جوامع ملی که درآن نابرابريهاي ناحیهاي میان یک مرکز فرهنگـی متمـایز بـا
جمعیت پیرامون، تقویت و تشدید شود، ممکن است همبستگی قومی ظهور نماید. زیـرا
در این شرایط نگرانی عمده نخبگان مرکز، حفـظ و تـداوم وابسـتگی ابـزاري جمعیـت
پیرامون است. در چنین وضعیتی عوامل فرهنگساز به صورت ویژگیهاي کهـن بـاقی
نمیماند، بلکه به عناصر تبعیضگر سیاسی تبدیل میشود. اعضاي گروههاي پیرامونی نیز
در صدد بر میآیند تا از عوامل فرهنگساز به عنوان اهرمهایی براي پایان دادن به نظم و
شرایط غالب و یا غیر مشروع ساختن آن استفاده کنند.
چالشهاي ساختاري گروه تابع پیرامونی، بـه ویـژه هنگـامی کـه گـروه از نظـر
جغرافیایی در ناحیه خاصی متمرکز باشد، ممکن است شکل خواستهاي تجزیـهطلبانـه،
چه به عنوان یک هدف استراتژیک و چه بهعنوان یک موضع مناسب براي چانه زنی به
خود بگیرد )احمدي، .(156 :1383جنبشهاي قومی و جدایی طلبانه اخیر در مناطق پیشرفته و
دموکراتیک جهان که در آن نظام استعماري حاکم نیسـت، اسـتحکام ایـن رهیافـت را
درتبیین علل جنبش قومی بر محوریت استعمار داخلی، زیر سؤال میبرد. از همین زاویـه
ایراد اصلی بر این رهیافت وارد میشود.
-3نظریه انتخاب حسابگرانه )گزینش عقلانی(
نظریه انتخاب حسابگرانه )گزینش عقلانی( بر این اصل تأکید دارد که نفع شخصی و
منافع گروهی و همچنین محاسبات عقلانی در جنبشهاي قومی و اقدامات دسته جمعـی
آنها نقش محوري دارد. بر این اساس اعضاي قومی زمانی دست به اقدامات دسته جمعی
خواهند زد که نتایج و نفع شخصی و گروهی عایدشان گردد. محاسبات عاقبتاندیشانه و
عاقلانه آنها این امر را تأیید مینماید که منافع حاصل از اقدامات آنها بیش از زیـان-
هاي احتمالی میباشد.
در این رهیافت رفتارها و تصـمیمات افـراد، از شـرایط محیطـی، محـدودیتهـاي
ساختاري، کنشهاي متقابل، ارزشها، امکانات و تواناییهاي مالی و رفاهی خـود افـراد
40اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
متأثر میباشد. افراد در تصمیمگیريها در این چارچوبها و محدودیتها محصور بـوده
در عین حال مترصد دستیابی به حداکثر سود هستند. انتخـاب بـر اسـاس خـرد و عقـل
)گزینش عقلانی( نظریهاي کلی و عمومی است که با انجام انعطافهاي لازم بـه حـوزة
روابط قومی و نژادي تعمیم داده شده است )مقصودي، .(125 :1380
به اعتقاد »هشتر« نظریه انتخاب حسابگرانه رهیافتی است که بیشترین امید را بـراي
رسیدن به درجه بالاتري از اجماع نظر در زمینه مسأله قومیت و روابط نژادي بـه وجـود
میآورد. به نظر او اعضاي هر گروه قومی فقط زمانی در اقدام جمعی شرکت مـیکننـد
که به این نتیجه برسند با این عمل بهره و نفع شخصی عاید شان میشود)احمدي، (158 :1383
بعضی از تحلیلگران مسایل قومی در ایران همانند امیر احمدي )هوشنگ( بر اهمیت
این رهیافت به عنوان عامل مؤثر در تبدیل حرکتهاي غیرفعال قومی به جنبشهاي فعال
دسته جمعی تأکید دارند و معتقدند، انتخاب حسابگرانه و بررسی منافع و مضرات گروهی
و قومی در فعال کردن اقوام در مقابل دولت مرکزي نقش محوري دارد.
مهمترین نقدي که براین نظریه وارد است، عدم توجه به مسایل فرهنگـی، مـذهبی،
روابط تودهها و رهبران و همچنین نقش نخبگان و روشنفکران میباشد. به همـین دلیـل
این نظریه نمیتواند جنبشهاي قومی در کشورهاي جهان سـوم کـه مسـایل فرهنگـی،
مذهبی و نخبگان و رهبران سیاسی و روشنفکران در آن مؤثر اسـت را تبیـین و تحلیـل
نماید.
-4نظریه رقابت نخبگان
با ایجاد پدیده دولت مدرن و شکلگیري حکومتهاي ملی، رفته رفته دامنه کنتـرل
دولتها افزایش یافت و گرایش آنها براي تمرکز سیاسی و انحصار قدرت بیشتر شـد.
این وضعیت سبب گردید عدهاي از نخبگان سیاسی و قومی تحت عنوان رقیب دولت در
جهت کسب قدرت و یا تقسیم آن، با دولت رقابت نمایند. نخبگـان بـراي رسـیدن بـه
اهداف خود و کسب قدرت از روشهاي مختلف استفاده میکردنـد. بنـابراین نخبگـان
قومی با تکیه بر میراث فرهنگی، هویت قومی و مذهبی جامعه در رقابت بر کسب قدرت
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 41
سیاسی بین گروههاي قومی و دولت مرکزي تنش و شکاف ایجاد میکردند و در جامعه
به طرح اختلافات زبانی، مذهبی و فرهنگی دامن زده و با تحریک مردم، از آن به عنوان
منابع جلب حمایت به منظور نیل به اهداف سیاسی خود استفاده کردند. نخبگان قـومی و
سیاسی به منظور بسیج تودههاي متعلق به گروههاي زبانی - مذهبی علیه دولت مرکزي و
تمرکزگرایی به تلاش براي خلق هویتهاي قومی جداگانه دست میزدند. این نخبگـان
از نابرابريها و تبعیضهاي اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی موجود میـان اقـوام و منـاطق
مختلف استفاده میکردند تا اعضاي گروهها و اقوام را به جهت دست یافتن بـه اهـداف
سیاسی بسیج کنند.
بر اساس این رهیافت با شکلگیري دولت مـدرن و متمرکـز، عـدهاي بـه عنـوان
نخبگان سیاسی و قومی، براي کسب قدرت از دولت مرکزي، هویتهاي قومی را تبلیـغ
و ترویج میکنند تا از طریق جنبشهاي قومی به اهداف سیاسی خود دست یابند.
این نظریه توسط نظریهپردازانی چون »هانس کوهن و آنتونی اسـمیت« در تحلیـل
جنبشهاي ناسیونالیستی مورد تأکید و توجه جدي بوده است.
در چارچوب نظري طرح شده توسـط »حمیـد احمـدي« در مـورد سیاسـی شـدن
قومیتها در ایران، رقابت نخبگان سیاسی، یکی از متغیرهاي مهم سهگانه در کنار دولت
مدرن و نیروهاي بینالمللی مورد تأکید قرار گرفته است)احمدي، .(169 :1383
-5دولت قومگرا
وقتی در یک جامعه متکثر، دولت به عنوان ابزاري جهت اعمال قدرت و سـلطه بـر
دیگر گروههاي قومی، در اختیار یک گروه قومی قرار گیرد و تمامی پستهاي حساس
و منابع قدرت را تصاحب کند، در چنین وضعیتی این دولت به عنوان ابزار سلطه قـومی،
نقش اساسی را در ناسیونالیسم و جنبشهاي قومی ایفا خواهد کرد، زیرا در نتیجـه ایـن
تبعیضها و نابرابريها میان اقوام، روحیۀ رهایی از این شرایط سلطهآمیـز و رسـیدن بـه
هویت قومی بین قومیتهاي تحت سلطه تقویت شده و شرایط قومی مهیا میشود.
در بسیاري از جوامع چندقومی که دولت در تسلط یک قوم قرار گرفته، آن قـوم از
42اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
نظر تعداد جمعیت و نفوذ فرهنگی به عنوان قوم غالب محسوب نمیشود، بلکه در نتیجـه
مکانیسمهاي ناعادلانه و سلطهجویانه چنین شرایطی براي یک قوم ایجاد شده اسـت. بـه
هرحال طبق این نظریه، سلطه قومی با در اختیار داشتن ابزار قدرتمند دولـت در جوامـع
متکثر میتواند سایر گروهها و اقوام را براي رسیدن به حقوق خود منسجم سازد و هویت
قومی و فرهنگی آنها را براي اتحاد بیشتر، جهت رسیدن به اهداف سیاسی تقویت نماید.
سلطه قومی، انعکاسی از قدرت سیاسی، اجتماعی و اقتصادي یک گروه خاص اسـت
که موجب تسهیل وابستگی سیاسی - اقتصادي اقلیتها و ایجاد نارضایتی میشـود. هـم
چنان که این سلطه، منبع محرومیتها و زایل شدن حقوق دیگر گروههاست، در مقابـل
چنین سلطهاي، تقویت هویتهاي قومی دیگر میتواند پایه بسـیج و سـازماندهی بـراي
اقدامات خشونتآمیز محسوب گردد )مقصودي، .(55 :1380
-6عوامل منطقهاي و جهانی
با وجود اینکه شرایط بینالمللی و عوامل خارجی در تحلیل کشـمکشهـاي قـومی و
شکلگیري ناسیونالیسم در سطح جهان در میان کشورهاي چند قومی مورد غفلـت واقـع
شده و توجه جدي به آن صورت نگرفته است، ولی این عامل با توجه بـه تحـولات بـه
وجود آمده، به اعتقاد طیف وسیعی از اندیشمندان راه را برظهور خصومتهاي دیرینـه و
واگرایی قومی هموار مینماید، و زمینه را براي بروز و افزایش ستیزههاي قومی مسـاعد
میسازد. محققانی مانند عبدالسعید و سیمون، سلز، سوهرکه، نوبل و هـالی، بـر نقـش و
تأثیر عوامل خارجی بر کشمکشهاي قومی تأکید کردهاند)احمدي، .(175 :1383
تجربۀ تاریخی نشان میدهد، مهمترین جلوههاي تأثیر عوامـل خـارجی و تحـولات
شرایط بینالمللی در کشمشهاي قومی، در کشورهاي خارومیانه نمود پیدا میکند. منطقه
خاورمیانه محل زندگی اقوام و گروههاي مختلف مذهبی و فرهنگـی مـیباشـد. در ایـن
منطقه اقلیتهاي مذهبی سه دین توحیدي یهودي، مسـیحیت، اسـلام و فرقـههـاي ایـن
مذاهب ساکن هستند. استعمارگران و قدرتهاي امپریالیستی با سیاست» تفرقه بینـداز و
حکومت کن« با ایجاد تفرقههاي قومی و شعلهور نمودن احساسـات قـومی بـه اهـداف
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 43
سیاسی و اقتصادي خود نزدیکتر میشـدند. اسـتعمارگران و قـدرتهـاي امپریالیسـتی
فرانسه و بریتانیا با گروههاي مذهبی متعدد در خاورمیانه به شیوههـاي کـاملاً متفـاوت
برخورد میکردند. آنها در نیمه دوم قرن نوزدهم، به بهانه حمایت از همکیشـان خـود
حضورشان را در منطقه بیشتر کردند. این امر به ویژه در شرق خاورمیانه کاملاً آشـکار
بود. آنها همواره از عامل مذهب در پیشبرد سیاست »تفرقه بینـداز و حکومـت کـن«
استفاده میکردند تا خواستههاي اعراب را در زمینه وحدت ملی، استقلال و حـق تعیـین
سرنوشت تضعیف کنند)میلتون ادوراد، .(224 :1382
کشور ایران نیز به عنوان یکی از کشورهاي مهم منطقه خاورمیانه و با ترکیب قومی
متعدد، بعد از نفوذ و گسترش استعمارگران غربی و اروپایی، همراه با سیاستهاي تفرقه
افکنانه قومی، توسط این قدرتها مواجه بوده اسـت. بـهطـوري کـه گسـترش رقابـت
امپریالیستی میان انگلستان و روسیه در امپراطوري عثمانی و ایران، دو قـدرت اروپـایی
رؤساي قبایل مناطق تحت نفوذ رقیب خود را به شورش و جداییطلبی تشویق میکردند
.(177 :1383 ،)احمدي
طبق این رهیافت نه تنها قدرتهاي بینالمللی و دولـتهـاي رقیـب در پیشـبرد و
تشویق ناسیونالیسم قومی و کشمکشهاي قومی نقش ایفا میکنند، بلکه تحول در نظـام
بینالمللی و تغییرگفتمانها نیز در عرصۀ بینالمللی تأثیر جدي بـر ایـن مسـئله خواهـد
داشت. پارادیمها وگفتمانهاي حـاکم بـینالمللـی در طـول تـاریخ نقـش مـؤثري در
جنبشهاي قومی و تقویت ناسیونالیسم داشته است.
در اوایل قرن بیستم یک فضاي گفتمان سیاسی بینالمللی وجود داشـت کـه در آن
ایدئولوژي ناسیونالیستی و حق تعیین سرنوشت )خودگردانی( انگیزههـایی قـوي بـراي
بسیاري از گروههاي اقلیت زبانی و مذهبی فراهم میساخت و تحـت تـأثیر ایـن فضـا،
روشنفکران و نخبگان سیاسی این گروهها، براي خود نوعی هویت قومی مشخص تصـور
کردند و به این ترتیب براي نخستین بار گروههایی را که به آن تعلق داشـتند مسـتحق
برخورداري از موقعیت یک ملت با دولت خاص خود دانستند)احمدي، .(178 :1383
44اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
یکی دیگر از زمینههاییکه در بعد بینالمللی، موجب ناسیونالیستی و سیاسـی شـدن
گرایشهاي قومیتها شده است، دوران گذار در ساخت نظام بینالملل میباشـد. تـاریخ
معاصر در صد ساله اخیر، این واقعیت را به درستی به اثبات رسانده اسـت، زیـرا دوران
گذار در ساخت نظام بینالملل و ایجاد شرایط انتقالی تأثیر جدي و اجتناب ناپـذیري در
کشورهاي چند قومی میگذارد و زمینههاي ستیزه قومی و کشمکشهاي قومی را فراهم
مینماید. بیشترکشورهاي چندقومی تجزیه یافته، در نتیجه کشمکشهاي قومی محصـول
جبري دوران گذار در ساخت نظام بینالملل میباشـد؛ نمونـۀ عینـی آن تجزیـه کشـور
یوگسلاوي سابق است که با از بین رفتن ساخت دو قطبی نظام بینالملل و پایان جنـگ
سرد اتفاق افتاد.
-7عامل موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی
موقعیت جغرافیایی و شرایط طبیعی در رابطه با مسایل قـومی، هـم نقـش ایجـادي و
ترغیبی دارد و هم نقش بازدارندگی. برایناساس، مکان جغرافیایی مناسب باعـث حـس
ترغیبی و تشویقی براي حفظ هویت قومی و تعلقات فرهنگی براي اهـالی مـیشـود. در
مناطقی که در انزواي جغرافیـایی بـه سـر مـیبرنـد، معمـولاً حـس تعلقـات قـومی و
وابستگیهاي محلی در میان اهالی غلیظتر و استوارتر است و اهالی آن به آسانی به تحول
و تغییر در شرایط و وضعیت فرهنگی و اجتماعی تن نمیدهند. به همـین دلیـل شـرایط
جغرافیایی در حفظ هویت و تقویت و تداوم تعلقات قومی نقش ترغیبی و ایجادي ایفـاء
میکند.
از طرفی وجود موانـع طبیعـی و عـوارض جغرافیـایی و محصـور شـدن در پشـت
ارتفاعات هرگونه دخالت و تصرف براي هر عامل یا نیروي دخالت کننده را با مشـکل
مواجه میسازد. در نتیجه چنین مناطقی در برابر تهاجمـات و دخالـتهـاي مختلـف بـه
صورت یک دژ طبیعی عمل مینماید و نقش بازدارنـدگی موقعیـت جغرافیـایی باعـث
میگردد که اهالی در برابر تغییرو تحولات مقاومت کرده و حس استقلالطلبـی و عـدم
پذیرش بیگانه جزء منش و اخلاق آنها شود.
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 45
موقعیت طبیعی و شرایط جغرافیایی به صورتهاي مختلف، زمینههاي قومیتگرایـی
و استقلالطلبی قومی را در منطقه خاص و یا در محـدودة سیاسـی یـک کشـور باعـث
میشود. مهمترین موارد آن عبارتند از:
-1توزیع جغرافیایی پیرامونی و میان مرزي و دوري از مرکز.
-2پیوستگی فرهنگی و قومی برون مرزي.
-3موقعیت توپوگرافیکی خشن و صعبالعبور.
-4محیط نامناسب طبیعی و اقلیمی.
-5قرارگرفتن در کنار پهنههاي آبی و مناطق بیابانی و کویري.
توزیع جغرافیایی اقوام در این شرایط و موقعیت طبیعی، هم زمینههاي تعلقات قـومی
و هویت فرهنگی اقوام را تقویت مینماید و هم به لحاظ هزینـههـاي بـالاي کنتـرل و
تصرف، نقش بازدارندگی ایفا میکند.
موقعیت جغرافیایی به عنوان یکی از عوامل ثابت جغرافیایی در کنار وسعت خاك و
وضعیت توپوگرافیکی در ارتباط با بحرانهاي قومی، نقش ایجاد بازدارندگی، ترغیبـی و
تحدیدي ایفا مینماید. همچنین براي قومیتها، موقعیت مناسب جغرافیایی امکـان طـرح
درخواست هویتی - قومی را افزونتر مینماید. این موقعیت مناسب از منظر قومیتها در
ویژگیهاي زیر تبلور مییابد:
-1استقرار در حاشیه مرزها: بعد مسافت مانع از دسترسی سریع و کمهزینـه قـواي
نظامی دولت مرکزي به این مناطق میشود؛ در مقابل امکان مـانور نیروهـاي گریـز از
مرکز را تقویت مینماید.
-2وجود جمعیتی از هم تباران خونی و فرهنگی در آن سوي مرز: استقرار جمعیتی
مشابه به لحاظ آیینی، زبانی فرهنگی و نژادي در آن سوي مرز، پشتوانه مناسبی را بـراي
اقوام دو سوي مرز و بهرهگیري از امکانات فرامرزي و در صورت لزوم پناه گرفتن نـزد
یکدیگر فراهم میآورد.
-3موقعیت مناسب توپوگرافیکی: وجود ناهمواريها، کوهها، جنگـلهـا، رودهـا و
46اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
خط سیر مرزها امکان انجام عملیات پارتیزانی و تعقیب و گریز و استتار رابراي گـروه-
هاي قومی ناهمساز بهتر فراهم میسازد. در مقابل نیروهاي دولتـی بـا مشـکلاتی چـون
ناآشنایی به منطقه، معضل تردد و حمل و نقل و چگونگی عملیات پشتیبانی در معـرض
آسیبپذیري بیشتري هستند و هریک از مناقشات پنج گانه قومی در ایران بعد از انقلاب
در مناطقی واقع شدهاند که از شرایط سه گانه جغرافیایی کـم و بـیش بهـرهمنـد بودنـد
.(412 - 411 ص1380 ،)مقصودي
اگرچه برجسته نمودن نقش شرایط طبیعی و موقعیت جغرافیـایی در زمینـۀ تقویـت
گرایشهاي قومی و سیاسی شدن قومیتهـا در شـرایط کنـونی در اذهـان، جبرگرایـی
جغرافیایی را تداعی میکند، ولی باید پذیرفت عامل موقعیت جغرافیایی در بیشتر مناطق
و در اغلب کشورهاي چند قومی در روند خیزشهاي قومی و مقاومت آنها مؤثر بـوده
است و علت تدوام بحرانهاي قومی در این کشورها تا حدود زیادي به شرایط جغرافیایی
مناطق قومی بستگی دارد.
مفهوم قومیت در ایران
امروزه در حالت کلی، مفهوم قوم به صورت آشفتهاي در آمده است که ورود جنبه-
هاي سیاسی به آن در دهۀ 1970بر آشفتگیهاي آن افزوده است. همـین آشـفتگی در
مورد مفهوم قبیله هم وجود دارد. این امر به ویژه در مطالعات قبیلهاي و قومی خاورمیانـه
با وجود تفاوتهاي اجتماعی - فرهنگی و ساختار سیاسی آن با غرب مورد استفاده قرار
گرفته است و به همین دلیل موجب بروز مشکلات عمـدهاي در کشـورهاي خاورمیانـه
شده است. مسایلی که دربارة قومیت و قبیلهگرایی مطرح شده، در آثار نظـري معتبـر و
مطالعات موردي مربوط به خاورمیانه منعکس است. این مسـایل عبارتنـد از عـدم ارایـه
تعریف از قومیت و گروه قومی؛ گرایش آثار نظري به کاربرد غیرانتقادي نظریـههـاي
مربوط به تبیین قومیت یا ناسیونالیسم قومی در غرب که تفاوتهاي ساختاري، اجتماعی
- سیاسی و تاریخی موجود میان دو سیستم را نادیده میگیرد؛ برابر دانسـتن ضـمنی یـا
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 47
صریح قبیله و گروه قومی که منجر به ارایه تحلیلهاي نادرست از نقش و جایگاه قبایـل
در خاورمیانه میشود؛ مخدوش جلوه دادن واقعیت رابطه میان دولـت و قبیلـه و بررسـی
گروههاي مذهبی - زبانی و قبیلهاي بهعنوان جوامع متمایز و مشخص با قابلیت تبدیل بـه
ملتهاي مستقل؛ عدم ارایه چارچوبهاي نظري مناسب بر اساس ویژگیهـاي تـاریخی
جوامع خاورمیانه جهت تبیین علل سیاسی شدن علایق مذهبی - زبانی و ظهور گـرایش-
هاي خودمختاري طلبانه و جدایی خواهانه. در راستاي همین استفادههاي کلی از نظریـات
مربوط به قومیت، برخی نویسندگان )بیشتر چپگرا( مطالعاتی در مورد قومیت در ایران
انجام دادهاند که به هیچ وجه با واقعیات جامعۀ ایرانی سازگار نیست.
»حمید احمدي« معتقد است اصطلاحاتی چون قومیت و گروههاي قومی، بیشتر براي
توصیف تاریخی ملیتهاي بومی و مهاجران امریکاي شمالی پدیدآمده و بعدها به دور از
هرگونه دیدگاه انتقادي براي تحلیل گروههاي مذهبی - زبانی متفاوت خاورمیانه به کار
گرفته شدند )احمدي، .(43-45 :1379
اما در ایران گروههاي گوناگون زبانی یا مذهبی که در تحقیقات قومی از آنهـا بـه
عنوان گروههاي قومی یاد میشود، ملتهاي مشخصی نبودهاند که از مناطق دیگر جهـان
به این منطقه مهاجرت کرده باشند؛ برعکس، آنها بخشهاي جداناپذیر جامعۀ بزرگتري
بودهاند که در آن گروههاي مذهبی - زبانی، سیاسی طی صدها سال در کنـار یکـدیگر
زندگی کردهاند و در طول چنین مدت مدیـدي تجربیـات تـاریخی و میـراث فرهنگـی
واحدي به دست آوردهاند.
با توجه به تجربه تاریخی ایران، معیارهاي نژادي و فرهنگی چندانی براي تمایز قایل
شدن میان گروههاي موجود زبانی و مذهبی وجود ندارد؛ به این ترتیب، مفهوم گروههاي
قومی به عنوان واحد نژادي و فرهنگی در مورد اقلیتهاي زبانی و مذهبی موجود ایـران،
کاملاً نادرست است. وجود گروههاي قومی با ویژگیهاي مشخص نژادي یا فرهنگی در
ایران، بیشتر حاصل ذهنیتپردازي محققان است تا یک واقعیت تـاریخی. واقعیـت ایـن
است که گروههاي زبانی و مذهبی ایران تا اوایل سده بیستم بر محور بافت قبیلهاي )ایل
48اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
- طایفه( سازمان مییافتند. این گروهها، بخشهاي جداییناپذیر و مسـلم جامعـۀ ایرانـی
بودهاند؛ در ایران، قبایل بیشتر موجودیتهاي اجتماعی - سیاسـی بـودهانـد تـا جوامـع
بیولوژیک و خویشاوندي، و گروههاي ایلـی، جوامـع منـزوي، همگـون، متمـایز و در
کشمکش مدوام با دولت نبودهاند، بلکه بخشهایی از جامعه بزرگتر ایرانـی محسـوب
میشدند و با آن میراث فرهنگی مشترك داشتهاند )احمدي، .(51-52 :1379
گذشته از آن معنا و مفهوم اقوام و قوم در فرهنگ ایرانی بـه نزدیکـی و دوسـتی و
خویشاوندي )نسبی و سببی(تعبیر شده و هیچگاه دلالت بر تنفر و دوري و فاصله نداشته
است. در این معنا به کارگیري مفهومی به نام اقوام ایرانی، خویشـاوندي ایرانیـان را بـه
ذهن متبادر ساخت. اقوام ایرانی برخلاف امریکاي شمالی یا اروپـا، گـروههـاي »غیـر
بومی« و مهاجر نبودهاند که از سایر کشورها و مناطق جهان به اینجـا مهـاجرت کـرده
باشند، بلکه بر خلاف تجربه غرب، ساکنان بومی و تاریخی این سرزمین هستند و تـاریخ
سکونت آنها مانند گروههاي مهاجر به غرب، مربوط به چند دهه یا حداکثر چند سـدة
اخیر نیست و به هزارههاي پیش بر میگردد. بنابراین آنها صدها و هزاران سـال اسـت
که در چارچوب مرزهاي فرهنگی و جغرافیایی ایران در کنار یکدیگر زندگی کردهانـد
و ایرانی و اتباع ایرانی بودهاند؛ لذا انتساب آنان به یکی از اقوام ایرانی هیچگاه در برابـر
ایرانی بودن قرار نگرفته است )هوشمند،.(155: 1384
علاوه بر آسیبهاي موجود در رابطه با مفهوم قوم در ایران که بیشتر از تعمیم شرایط
جوامع اروپایی و امریکایی بر ایران ناشی میشود، مسئله دیگري نیز در این رابطه مطرح
است که با توجه به شرایط و ساختار کشور شوروي پیشین که متشکل از اقوام متعـددي
بود، به بررسی اقوام در ایران پرداخته و آنان را به عنوان ملل تحت سـتمی کـه توسـط
فارسها استعمار شدهاند قلمداد کردهاند. تئوریسینهاي وابسته به ایـن طیـف کـه بـانی
بسیاري از حرکتهاي قومگرایانه در ایران بودهاند، در جهت رسیدن بـه اهـداف خـود
تاریخ طولانی و زندگی مسالمتآمیز همۀ گروههاي زبانی و مذهبی را در طول تاریخ با
دیدگاه ارباب - رعیتی و حاکم و محکوم بررسی کرده و آن را به صورت تیره و تار به
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 49
تصویر کشیدهاند.
هویت ملی ایرانی و عناصر سازنده آن
ضرورت بحث از هویت ملی، بنیادها و بحرانهاي آن در دنیاي امروز با تأکیـد بـر
ایران چه میتواند باشد؟ نکتۀ نخسـت کـه بایـد در اینجـا بـدان اشـاره شـود، مسـئله
کارکردهاي هویت در حیات انسانی است که خود بخش دیگري میطلبد که ما در بحث
»چیستی هویت« بدان خواهیم پرداخت. ولی ضرورتهایی که باعث میشود امروزه بـه
مسئله هویت ملی، با وجود حل نسبی آن در غرب، همچنان دلمشغول باشیم آن است که
در جهان سوم و به نحو خاص، خاورمیانه و ایران هنوز چارچوب مفهـومی منسـجمی در
باب ریشهها و زمینههاي همبستگی و انسجام گروههاي ساکن در حیطههـاي سـرزمینی
تحت کنترل حکومت مرکزي بهوجود نیامده است. بهطوري که مـیتـوان گفـت ایـن
کشورها به لحاظ صورتبندي اجتماعی در حالتی بین وابستگیهـاي مـا قبـل مـدرن و
وابستگیهاي مدرن )واحد دولت – ملت( باقی ماندهاند. از سویی اگر بپذیریم کـه ایـن
کشورها و مردمان آن دچار »بحران هویت« هستند، پس جلوهاي از این بحران هویـت،
بحران هویت ملی به مثابه ضعف عناصر مفهومی انسجام بخـش یـک ملـت در تعریـف
»خود« در مقابل »دیگران« است.
روانشناسان معتقدند انسان بیهویت، دچار ناسازگاري و ناهنجاري در دنیاي بیرونـی
است. بنابراین، جلوة آشکار بحران هویت ملی در کشورهایی نظیر کشور ما، فقدان ثبات
سیاسی است، که لازمۀ گذار از وضعیت توسعه نیافتگی میباشد. بیثباتی و فقدان انسجام
اجتماعی و سیاسی کشورهاي کمتر توسعه یافته، یکی از عوامل مهم خـود را در فقـدان
تعریف منسجم و اشتراك در میان مجموعه نیروهاي موجود در کشور مییابد. لذا به رغم
حل نسبی این بحران در غرب که جلوة آن در نوعی از نظامهاي سیاسی توسـعه یافتـه و
باثبات آشکار است، مسئله هویت و انسجام اجتماعی و ملی هنوز اهمیت خـود را حفـظ
کرده و احتمالاً در سایه تحولات نوین زایش و خیزش دوباره انواع هویت جـوییهـا و
50اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ملیگراییها رابراي سالها حفظ خواهد کرد )کاستلز، ،1386ج .(2
در مورد کشورهاي جهان سوم گرچه بیشک دولت - کشور به وجـود آمـده و بـه
لحاظ حقوقی حاکمیت آن به رسمیت شناخته میشود، ولی به واسطه عـدم وجـود و یـا
ضعف بن مایههاي روحی دولت - ملت که مشروعیت بخش نظـم اقتصـادي و سیاسـی
موجود است، همچنان هویتهاي فرو ملی )قومی و قبیلگـی و زبـانی و...( و فـرا ملـی
)دینی و...( در این کشورها به بسیج نیروها بر علیه قدرت مرکزي موفق میشوند و گاه
و بیگاه با فراهم آمدن زمینههاي داخلی )ضعف دولت مرکزي و...( و زمینههاي خارجی
)اتحادهاي بینالمللی و...( این عناصر فعال شده و حاکمیت دولت - ملت را بـه چـالش
میکشانند. بدین دلیل است که مسـئله هویـت ملـی و انسـجام و اسـتقرار آن در نـزد
حاکمیت سرزمین ملی ارتباط وثیقی با مسایل امنیت ملی، توسعۀ اقتصادي و سیاسی و در
نهایت عمدهترین مسایل یک واحد دولت - ملت امروزي را دارا میباشد که به هیچوجه
قابل چشمپوشی نیست. )هانتیگتون، .(205-280 .1370
فارغ از مسئله فوق، مسئله هویت و هویت ملی در سایه مقولات نوین تحول در شئون
اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی جهان امروز، اهمیتی وافر یافته است. فروپاشی شـوروي و
آزاد شدن ملیگراییهاي گوناگون در اروپاي شرقی و کشورهاي هم سود، بحران بالکان
و... زمینههاي این بحران را در حاکمیت جهان امروز پراکنده است )هانتیگتون درامیري وحید،
.(49-91 :1381دامنه بحث هویت ملی و چالشهاي آن حتی به ایالات متحده نیـز کشـیده
شده است و امروزه شاهد هستیم دوباره بحث »امریکایی بودن چیست؟« در حال طـرح
شدن است )هانتیگتون، .( 1384
با توجه به نکات فوق این مسئله بدیهی مینماید که ایرانیان بـه عنـوان ملتـی داراي
پیشینه کهن تاریخی و داشتن زمینههاي همگرایی، دچار بحرانی هستند که پس از یکصد
سال همچنان بر جاي خود باقی مانده و چالش ساز بوده و هسـت )اشـرف در احـدي، (1384
تردیدي نیست بحرانی که از آن سخن می گوییم زاییدة عصر نـوین بـوده و گرچـه در
ادوار تاریخی ایران داراي سابقه است، امابحران کنونی ما میطلبد که بحثی کـلان و بـا
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 51
مدنظر قرار دادن تمامی داشتههایمان صورت پذیرد و از دل آن، زمینههـا و اشـتراکات
هویت ملی نوین ایرانی تعریف شود. تنها در چنین صورتی است که میتوان بـه ثبـات،
توسعه، امنیت و سربلندي در دنیاي امروز و نیز حفظ میراث کهن نیاکان امیدوار بود. در
این فصل مؤلف قصد دارد تا ابتدا با بحثی روشن پیرامون عناصر هویت ملی، به جریـان
تکوین »ایران« در تلفیق اقوام، ادیان، تمدن ها، فرهنگها در طی پنج هزار سال گذشته
بپردازد و با نشان دادن »تداومی در عین تغییر« در تاریخ ایران به عناصـر و اشـتراکات
امروزي هویت ما برسد تا زمینهها براي نوعی تصرف و روایت جدیـد از هویـت ملـی
فراهم آید.
چیستی هویت
تعریف واژههاي بنیادین، تاریخی به درازاي فلسفه ورزي انسانی دارد. واژههایی کـه
در گفتار ما به عنوان نقاط کلیدي مورد استفاده قرار میگیرند و همه مباحث بـه آنهـا
ارجاع میشود. لذا ضرورت تعریف آنها امري مبرهن، ولی بسیار مشکل است. از زمان
سقراط و افلاطون و نیز نزد حکماي مسلمان، تقاضاي تعریف چیزي، سؤال از »چیستی«
آن بود. سؤال از چیستی، سؤال از »هویت« آن یا اصل و ذات و جوهر مقـولاتی چـون
عدالت، نطق، حقیقت و... اکنون آنچه باید در اینجا بدان بپردازیم »هویت هویت« است،
یعنی بحثی بنیاديتر که طبعاً معناي مشخصی نیز براي آن در دست نیست. فارغ از ایـن
مباحث فلسفی که احتمالاً ربطی به مقوله اساسی ما نخواهد داشت، ما همگـی هویـت را
احساس میکنیم و در فقدان آن خواهان آن میشویم. لذا گرچه سرشت هویـت بـر مـا
آشکار نیست، ولی آثار عینی آن برما آشکار است. بی شک هر تعریفی از هویت اشاره
به آثار هویت دارد، بنابراین ما نیز ناچاریم تا به هویت به عنوان موضوعی بسیار انتزاعی
بر حسب آثار بپردازیم )مورن، .(17-1374
به نحو ساده، هویت نوعی احساس درونی در باب وحدت و تعلق است. لـذا هویـت
مجموعه خصایصی است که امکان تعریف صریح یک »موجودیت« را فراهم مـیآورد.
ممکن است بتوان براي هر موجودي منابع متعددي را برشمرد کـه »او« را »او« کـرده
52اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
است، ولی بیشک برخی خصایص اساسیتر میباشند. دلیل امر بدان معناسـت کـه، آن
موجودیت را از »دیگران« متمایز میکند. بنابراین آشکار است کـه هویـت در مقابـل
»دیگري« بر حسب تمایز تعریف میشود؛ این را نیز میدانیم که درك تمایز امـري در
فرآیند شکلگیرنده بود و فرد طی زمان به آن خودآگاهی مییابد، لذا هویت نیز امـري
شکلگیرنده بوده و در زمان تکوین مییابد.
اینکه هویت در زمان، تکوین یابنده است به معنـاي آن اسـت کـه بـراي موجـود
خودآگاه و »پرسشکننده« سؤال از هویت میتواند پیش آید، لذا سؤال از هویت، سؤالی
انسانی است. آنچه تاکنون دانستهایم این است که:
-1هویت بر حسب آثارش شناخته میشود.
-2هویت امري انسانی است و براي انسان قابل طرح است.
-3هویت در مقابل »دیگري« تعریف میشود.
-4هویت امري شکلگیرنده در زمان است، لذا تاریخی و تحول پذیر است.
این چهار شاخصه براي روش شناسی ما در تبیین مقوله هویت و در نهایـت هویـت
ملی امري بنیادین است.
نکته دیگر اینکه هویت داراي سطوحی است: هویت فردي، هویت گروهی، هویـت
ملی و در نهایت بحث از هویت انسانی و جهانی. سعی ما در این بخش این خواهـد بـود
که ریشۀ بحث هویت در فرد و ارتباط آن با مقولـه تعریـف از خـود و ارتقـاء آن بـه
سطوح، گروهی به نام »ملت« را مشخص کرده و به این پرسش پاسخ دهیم کـه »یـک
ملت چگونه خود را در مقابل دیگران تعریف میکند؟ این تعریـف چگونـه بـه وجـود
آمده؟ چه ارتباطی با گذشته و حال دارد«؟ چنانکه مشخص است این سؤالات تـابعی از
این بحث است که اساساً »من که هستم«؟ معتقدیم که هر پاسخی به این سؤال، فـرد را
به بحث بالاتري ارتقاء میدهد که »ما که هستیم«؟ هر تعریفی از فرد، امري اجتمـاعی
است و این اجتماع اوست که به او القاء کرده که او کیست، چه نامی دارد، چه تبـاري
دارد و چه اهدافی را باید دنبال کند. لذا هر فرد، در فردیت خود داراي زبان و تباري و...
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 53
است که او را به گروهی وابسته میکند. لذا این سؤال پیش میآید که گروه چیسـت و
کیست؟ بنا بر شرایط تاریخی، تعریفی از گروه بر تعریف دیگر مسلط میشود.
گرچه دنیايِ سنتیِ طایفه و قبیله، گروه غالب بوده و طوایف در مقابل طوایف دیگر
شناخته میشوند، در دنیاي مدرن، اصلیترین گروه که در مقابل »دیگري« تعریف مـی-
شود »ملت« نام دارد. پس بحث از »هویت ملی«، چیستی و بنیادهـا و چـالشهـاي آن
پیش میآید که در ادامه خواهد آمد. چنانچه هر فرد به نحو ذاتی به یک گـروه پیونـد
میخورد، هر گروه نیز داراي تباري است که او را به تاریخ پیونـد مـیدهـد، مجموعـه
رسوم و عقایدي دارد که جهان را براي آنها قابل تعریف میکند و آنها را از دیگران
متمایز میکند و... لذا هرگاه از قبیله، قوم یا ملتی بخواهند »کیسـتی« خـود را تعریـف
کنند، آنها بیشک به تاریخ خود، محل سکونت خود، تبار خود، اسـطورههـاي خـود و
رسوم خود... اشاره خواهند کرد. در دل این تعریف است که فرد نیـز خـود را تعریـف
میکند و اصطلاحاً »اصل و نسب دار« و »هویتمند« میشود. هر فرد گروه بـه آیـین
هاي گروه استناد میکند و آنچه در پـس ایـن تعریـف مشـترك بـهوجـود مـیآیـد
»همبستگی« و »انسجام« گروهی است. گروه و اعضاي آن با اشاره به گذشته و داشته-
هاي امروزي، اهداف آینده خود را تعریف میکنند و بـه کنشـگري مـیپردازنـد. لـذا
معتقدیم انسان بدون این تعریف، انسان نبوده و قادر به کنشگري نخواهد بود. از گفتـه-
هاي چند سطر اخیر به مفهوم »هویت جمعی« پی میبریم، که قابل ردگیري در سـطوح
گوناگون است و مهمترین سطح روزگار ما مسئله »هویـت ملـی« اسـت. لـذا هویـت
اجتماعی در میان »ما« ساخته میشود. به این معنا که این رسـوم و آیـینهـا و خـاطره
جمعی و تعلقات که از ازل وجود نداشتهاند و داراي تاریخی هستند. این تعلقات در زمان
و تاریخ شکل گرفته، متحول شده، غنی شده و شکل امروزي یافتهاند و درآینده نیـز در
نتیجه رابطه گروه با سایر گروهها متحول خواهد شد. هویت اجتماعی به این معنا حاصـل
نوعی تراکم عاطفی و آگاهی از این همبستگی است. فرد و هویت او به سختی با هویت
اجتماعی پیوند دارد و این تعلق به او احساس احترام، پذیرفته شدگی، اعتماد به نفـس و
54اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
جایگاهی در عالم میدهد.
هویت در سطح فرديترین موارد آن )مانند بازشناسی اعضاي بدن فرد از دیگـران،(
امري به شدت اجتماعی است. روانشناسانی چون »والون و پیـاژه« نشـان دادهانـد کـه
درك کودك از خود و نحوه رابطۀ آینده او با دیگران، ارتباط آشکاري با رابطـه او بـا
مادر در خردسالی دارد. در خردسالی، وجود کودك با وجود و بدن مادر تعریف میشود
و اختلال در این رابطه، اختلالی در بطن زندگانی فرد است. روانکـاو فرانسـوي، »ژاك
لاکان« نشان داده است که کودك در آغاز تولد تمایز میان خود و مادر و محیط بیرون
را درك نمیکند. او قادر نیست که دست خویش را از دست یا عضو دیگري تشـخیص
دهد. تنها در مرحلهاي از رشد ذهنی که حاصل زیستن کنار دیگـران اسـت چیـزي رخ
میدهد که لاکان به آن »مرحله آیینگی« میگوید. مرحلهاي که کودك در نتیجه رشد
اجتماعی میتواند قیافه خود را در آیینه تشخیص دهد و آن را متمایز از دیگـران بدانـد.
لذا هر شناختی از خود، شناختی اجتماعی است و فرد رها شده در خلاء هـیچگـاه قـادر
نخواهد بود خود را بشناسد و پایان او مرگی حتمی است. همچنین مـردمشناسـان نشـان
دادهاند که در اجتماعات بدوي، فردیت به عنوان »من« در معناي امروزي وجـود نـدارد
بلکه در حقیقت »من« اجتماعی است که در نتیجۀ مشارکت جمعی در اسطورهها، آیین-
ها و رسوم تکوین مییابد. مورخان نشان دادهاند که تنها در اواخر قرون وسطی است که
فردیت در معناي امروزي بارقههاي خود را نشان داده و تا قرن 17تکامل یافته است که
این امر حاصل تحولات بنیادین در صورتبنديهـاي اجتمـاعی مابعـد رنسـانس اسـت.
اینجاست که گفته میشود هویت فردي و خواست آن براي نخستین بار از هویت جمعی
جدا شده است. برخلاف تصور متداول که معتقد است فرد ابتدا خود را میشناسد، سـپس
دیگران را، امروزه در روانشناسی، زبانشناسی، مردمشناسی و انسـانشناسـی و... امـري
مسلم است که هویت اجتماعی بر پیدایی هویت فردي تقدم دارد و شرایط امکـان آن را
فراهم میسازد. لذا هویت جمعی مدام در پس ذهن هر فرد حضور دارد و تنها در صورت
تحریک از سوي »دیگري« )هجوم و...( به عرصه فعال وارد میشود و کنش میانگیـزد
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 55
)شیخاوندي، 9-20 :1380و جنگینز، .(1381
گرچه هرچه از آن سخن گفتیم وابستگیهاي هویت فردي و جمعی بود، ولی وجـود
نوعی اختلال در این وابستگی عواقب بسیاري در پی دارد. روانشناسـانی کـه پیرامـون
رابطۀ فرد و جامعه مطالعه نمودهاند عنوان میکنند که اختلاف در این رابطه، اخـتلال در
»هویت« است و بیهویتی به معناي عدم پیوند و وابسـتگی و تعلـق اسـت کـه نتیجـه
بلافصل آن »فقدان امنیت و آرامش« براي فرد و در نهایت یک اجتماع است.
»اریک فروم« شرط جامعه سالم را آن میداند که بتواند به افراد خود تعلق بیاموزد و
امکان آن را فراهم آورد که آنها به جامعه احساس تعلق نموده و خود را بر حسـب آن
تعریف کنند و در دامان آن احساس آرامش نمایند. روانکاو دیگري به نام »سیمن پنج«
عارضه بیهویتی را بیهنجاري یا ناهنجاري، بیتوانی یا نـاتوانی، بیهـودگی یـا پـوچی،
بیگانگی از جامعه و بیگانگی از »خود« بر میشمرد.)شـیخاوندي، 40-46 :1380و تاجیـک،:1384
.(7
حال اگر موضوع بحث از هویت فردي به سطح »ملت« کشیده شـود، سـؤال پـیش
میآید که »هویت ملی« چیست؟ آشکار است اگر ملت، یک گروه باشد کـه امـروزه
مهم انگاشته میشود، سؤال از »چیستی و کیستی« آن کمتـر از مباحـث فـوق اهمیـت
نخواهد داشت. »مانوئل کاستلز« پژوهشگر برجسته مسئله هویت، به نقل از کالاهان می-
گوید: »ما هیچ مردم بینامی نمیشناسیم، هیچ زبان و یا فرهنگی سراغ نداریم که بین خود و دیگري، ما و آنها
تمایز برقرار نساخته باشد. شناسایی خویشتن که همواره نوعی بر ساختن محسوب میشود، صرفنظر از اینکه تـا
چهحد همچون یک کشف احساس شود هرگز از داعیههاي شناخته شدن به طرق خاص، به وسیله دیگران، جدایی
ناپذیر نیست«. )کاستلز، (22 :1384تعریف کاستلز از هویت عبارت است از »فرآیند معنا سازي
بر اساس یک ویژگی فرهنگی یا مجموعه به هم پیوستهاي از ویژگیهاي فرهنگی که بر
منابع معنایی دیگري اولویت داده میشود.« لذا معنادهی، نوعی احساس یکی شدن را بـا
گروه القا میکند. باید گفت، هویت ملی نوعی از هویت اجتماعی است که در چارچوب
نو و جدید مطرح میشود.
دایرة المعارف علوم اجتماعی در تعریف هویت اجتماعی مینویسد:
56اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
»هویت اجتماعی در کلیترین مفهوم آن به خودآگاهی شخصی، در رابطه با دیگري
اشاره دارد، با این وجود در روانشناسـی اجتمـاعی بـا یـک مفهـوم خـاصتـر، یعنـی
خودآگاهی در چارچوب عضویت یک فرد در گروههاي اجتماعی مختلف دلالت مـی-
کند. این مفهوم از واژة هویت بیشتر مرهون »ج .اچ مید« است که بر مفهـوم اجتمـاعی
خود تأکید کرده و استدلال میکرد که تجربه افراد از خودشان از منظر اجتماعی اسـت
که به آن تعلق دارند. این مسئله براي تشخیص جنبۀ عمومی )یا اجتماعی( هویت از جنبۀ
خصوصی آن اهمیت دارد« )ظهیري، .(30-32 :1384
»علیالطایی« نیز در باب هویت میگوید: »هویـت عبـارت اسـت از مجموعـه خصوصـیات و
مشخصات انسانی، اجتماعی، فرهنگی، روانی، فلسفی، زیستی و تاریخی همسان، که به رسایی و روایی بر ماهیت یا
ذات گروه به معناي یگانگی یا همانندي اعضاي آن با یکدیگر دلالت دارد و آنها را در یـک ظـرف زمـانی و
مکانی معین بهطور مشخص و قابل قبول و آگاهانه از سایر گروهها و افراد متعلق به آنها متمایز میسازد.« اگر
این هویت گروهی و اجتماعی، به گروهی تحت عنوان »ملت« تسري یابد، بـه تعریـف
یک ملت از خود در مقابل با دیگران اشاره دارد که براي این تعریف از منـابعی چـون
تاریخ، جغرافیا، زیست شناسی، نهادهاي اجتماعی، خاطره جمعی، دستگاه حکومت و دین
استفاده میکنند. »افراد و گروههاي اجتماعی و جوامع تمامی این مواد خام را میپرورانند و معناي آنهـا را
مطابق با الزامات اجتماعی پروژههاي فرهنگی که ریشه در ساخت اجتماعی و چار چوب زمانی و مکانی آنها دارد
از نو تنظیم میکنند«)کاستلز: .(22-24
لذا مشخص است که هویت ملی امري شکلگیرنده در تاریخ و بر حسب نیازهاست.
ما میتوانیم هویت ملی را بر مبناي مجموعهاي از عناصر مشترك گروهی از مردم معنـا
کنیم که گرچه از پیش وجود دارند ولی در فرآیند تعریف و روایت به نـوعی منسـجم
شده، و عضویت افراد در یک جامعه سیاسی را پشتیبانی میکند و براي آنهـا احسـاس
همبستگی و تعهد به بار میآورد. پاسخ به این سـؤال کـه آیـا ایـن »تعریـف« امـري
خودخواسته و صرفاً بر اساس نیازهاي زمانه است یـا داراي نـوعی اصـالت اسـت؟وآیا
هویتهاي ملی اموري ایدئولوژیک و بر حسب نیازهـاي امـروزي و فاقـد ریشـههـاي
تاریخیاند یا بر عکس؟ پاسخ به این سؤال تابع پاسخ به سؤال دیگـري اسـت کـه آیـا
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 57
»ملتها« اموري مربوط به دوران مدرناند یا ریشه در تاریخ طولانی بشر دارند؟
ملت چیست؟
در تعریف »ملت« بهعنوان یک واژه که امروزه در ذیل یک دولـت، واحـد اصـلی
تشکیلدهنده نظام بینالملل را میسازند، اختلاف دیدگاههاي اساسی وجود دارد که ایـن
اختلاف در تعریف ملت به اختلاف در تعریف هویت ملی خواهد کشید.
سؤال این است که آیا ملتها، موجوداتی کهن میباشند یا برساخته دوران جدیـد و
در ارتباط با پیدایش سرمایهداري و بورژوازي جدید هسـتند؟ رویکـرد اول را رویکـرد
»کهنگرایی« و رویکرد دوم را رویکرد »ابزارگرایی« مینامند. گرایش اول مایل است
با قایل شدن به جوهر و ذات براي ملیت، عمر آن را به درازاي تاریخ بشري دانسته و آن
را موجودیتی طبیعی قلمداد کند. این تعریف از ملت، به تعریف هویت آن نیـز تسـري
خواهد یافت. هویت ملی داراي جوهري دیرینه میباشد و ربطی به امروز و منـافع یـک
طبقه خاص ندارد، بلکه جوهري است مستقل از افراد و برفراز تاریخ. این گروه بر ابعـاد
احساسی و عاطفی محبت ملیت توجه کرده، معتقدند که ملتهاي امـروز، پدیـدههـایی
کهن هستند که بر پایه و ابعاد تاریخی و عاطفیاي پدید آمدهاند کـه در تـاریخ آنهـا
سیلان داشته است. جامعۀ مدرن اغلب این وابستگیها را در درون خود دارد. کهنگرایان
به مبانیاي چون خون، زبان، نژاد و سرزمین مشترك اشاره فراوان میکنند که تعلقـات
یک ملت را در تاریخ شکل میدهد. این وابستگیها در دوران مدرن مبناي بلوكبنـدي-
هاي قدرت شده و منجر به شکلگیري دولت میشوند. لذا وحدت سیاسی امروز بر پایـه
وابستگیهاي کهن شکل میگیرد. دکتر »حمید احمدي« توضیح میدهد که نظریههـاي
کهنگرا گرچه تداوم تاریخی را توضیح میدهند، ولی اشکال قاطع آنها این است کـه
قادر به توضیح شکافها و انقطاعهاي ظاهر شده در وضـعیتهـاي گونـاگون تـاریخی
نیستند. آنها به جوهري براي یک ملت معتقدند که در طول تاریخ هویت متمایز یـک
ملت را حفظ میکند و این جوهر اصلاً ربطی به تاریخ ندارد. غافل از آنکه وابستگیها و
تعلقات گروهها در طول تاریخ در نتیجه روابط آنها با دنیاي خارج دچار انقطاع و تغییر
58اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
میشود و صورتهاي نوین میگیرد. در مقابل گرایش فوق گرایش ابزارگرایـان قـرار
دارد که به نحو عمدهاي تحت تأثیر سنت »مارکسیسم« در جامعه شناختی بـوده اسـت.
مارکس در مرحلهاي از اندیشۀ خود نظریاتی چون »ملتگرایی« را ایدئولوژيهاي عصر
بورژوایی میدانست که سعی در مشروعیت بخشی به سـلطه دولـت - ملـت بـورژوایی
دارند. لذا در زبان مارکسیستی »ملیگرایی« و طبعاً ایده ملت و هویت ملی، امري مدرن
میباشند که ابداع بورژوازي هستند. این گروهها بـا تأکیـد بـر شـکاف صـورتبنـدي
اجتماعی - اقتصادي مدرن با دوران پیشامدرن، ایدئولوژي ملت را داراي تمایزي اساسـی
با وابستگیهاي کهن و سنتی میدانند. این گروهها معتقدند که وفاداريهاي تـاریخی در
مرحلهاي از تاریخ میتوانند تبدیل به گرایشهایی براي تشکیل دولت شوند. شاخص این
جریان »ارنست گلنر و اریک هابزبام« هستند. گلنر عنوان میکند که: » ملتها، مصـنوعات
خودسرانه تاریخیاند و »تمامی انواع ملیگرایی چیزي جز قبیلهپرستی، یا هر نوع دیگري از گروه پرستی نیست که
به بخت و اقبال یا به اتکاء تلاش و تکاپو یا مساعدت اوضاع و احوال، موفق میشود به نیروي مؤثري در شـرایط
مدرن امروزي بدل گردد.« )(٨٧, ١٩٨٣.Gellner
گلنر، هابزبام و والرشتین مایلند ایده ملت و هویت ملی را بهعنوان »عقلانـی سـازي
منافع نخبگان« بدانند که در جهت توجیه مشروعیت سلطه سرمایه و بورژوازي عمل می-
کند. »بندیکت اندرسون« ملتها را جوامع خیالی زاییده سـرمایهداري مـیدانـد کـه در
دوران فقدان مذهب در خدمت وابستگیهاي انسانی درآمده است ).(١٩٩١, Anderson
این وابستگیها اغلب پس از غلبۀ دولت مـدرن و پیوسـتگی منـاطق، جهـت وابسـتگی
عاطفی مردمان مناطق ساخته شدهاند. دکتر »احمدي« از گلنر نقل میکند که انسانهاي
دوران فئودالیته و کشاورزي، فاقد امکان پیوستگیهایی بودند کـه بتوانـد جامعـه را بـه
یکدیگر بپیوندد. »هابزبام« نیز در کتاب خود ناسیونالیسم را با ایده دولت مطلقه مـرتبط
میداند که محصول نوعی مهندسی اجتماعی سرمایهداري است که بنا به ضـرورتهـاي
سلطه به »ابداع سنت« انجامیده است )(٣ ,١٩٨٣ .Hobsbown
او در کتابی که در مورد »ملت و ملیگرایی« در اروپا نگاشت، سعی کرد این ایدهها
را بسط دهد. وي در اینجا با وجودي که شواهد مبنی بر آغاز ملیگرایی در نزد طبقـات
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 59
زیرین اجتماعی را میپذیرد، معتقد است که ملیگرایی و ملتها تنها با به وجود آمـدن
دولت ملی شکل میگیرند. )هابزبام، 25-64: 1381و رکس.» .(1996کاستلز« با اشاره به جریان
فوق اشاره میکند که 3گروه و نظریه معتقد بودند با افول سرمایهداري، ملیگرایی نیـز
به پایان خواهد رسید:
-1مرگ در اثر جهانی شدن اقتصاد و بینالمللی شدن نهادهاي سیاسی.
-2مرگ در اثر جهانشمولی فرهنگ مشترکی که از طریق رسانههاي الکترونیـک
و... به وجود میآید.
-3مرگ در اثر یورش علمی به مفهوم ملتها.
او جریان هابزبام و گلنر و را در گروه سوم قرار میدهد )کاستلز، همـان: .(45سـالهـا
پیش نیز ارنست رنان در خطابه معروف خود در باب »ملت« در سال 1882کـه ملـی-
گرایی در اروپا در غلیان بود، مرگ ملتها را اعلام کرد.
ولی در آن خطابه مرگ ملتها را نتیجه گرایش به سوي کنفدارسیون اروپایی دانسته
بود. نظیر چنین تعریفی را »ضیاء صدر« از ملت ارایه میدهد تا نتیجهگیريهاي مطلـوب
خود را انجام دهد:
»ملت گروه بزرگی از اجتماع انسانی است که افراد آن با آگاهی و تفـاهم و آزادي
اراده زیستجمعی با هم، بر روي سرزمین معینی زندگی میکنند، پایتخت معینی داشته و
تحت حاکمیت دولتی مستقل و خودي قرار دارند. دولتـی کـه بنـا بـه قـوانین مصـوبه
نمایندگان آن ملت به اداره و دفاع از آن سرزمین، جامعه و منـافع آن موظـف بـوده و
نمود تمایز فرد - فرد مردمان آن سرزمین از دیگران محسوب میشود. از این رو به نظر
میرسد تولد مفهوم ملت و ملی )در نسبت به آن( با ظهور جامعه و یا سـاختار سـرمایه-
داري صنعتی و در نتیجه با تجلی انسان اقتصادي، جامعه سیاسی و دولت مدرن وابسـته و
مترادف است« )صدر، .(17-18: 1370ایشان مفهوم ملی، ملت و همبستگی ملـی را »بیـانگر
نوع جدیدي از روابط آزاد و آگاهانه افراد، گروهها و جوامع بشري« مـیداننـد کـه بـا
»فراز و نشیب هایی جانشین همبستگی سنتی اعم از همبستگی قومی یا همبستگی ایلـی
60اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
میشود«. طبیعی است که دیدگاه فوق »ملت ایران« را امري حاصل دوران مدرن میداند،
طبعاً سابقهاي نیز در تاریخ ندارد و آنچه در سابق وجود داشته همبستگی خـونی و ایلـی
بوده که جایی براي همبستگی ملی باقی نمیگذاشته است. این گروه معتقدند که هویـت
ملی برخلاف هویت قومی یا هویت ایلی نمیتواند وابسته به مقولاتی چون دیـن، زبـان،
تبار و اسطورهها باشد؛ چون این وابستگیها مربوط به دوران پیشامدرن هستند در حـالی
که در دوران مدرن بناي مفهوم ملت بر استقرار در سرزمین خاص )فـارغ از همبسـتگی
هاي قومی، دینی، زبانی و تاریخی و...( و داشتن منافع ملی استوار است.
»کاستلز« با نقد دیدگاه ابزارگرا عنوان میکند: »فوران انواع ملیگراییها در اواخر این هزاره
که با تضعیف دولتهاي موجود رابطه نزدیکی دارد، چندان با این الگوي نظري هم خوان نیست«. وي مـی –
گوید: »از نظر من ناهمخوانی میان برخی نظریههاي اجتماعی و واقعیات علمی دوران ما از این حقیقت ناشی می-
شود که ملیگرایی و ملتها حیاتی مختص به خود دارند که مستقل از موقعیت دولت هاست« او اشاره مـی-
کند که »شواهد تاریخی نافی این گونه ساختارشکنی افراطی است« وي به اظهارات گلنر
و هابزبام اعتراض و در مقابل، به دیدگاه موزر، آنتونی اسمیت، جانستون، تورن، هوسون،
الی و سانی و... اشاره میکند. احمدي عنوان میکند کـه: »گرچـه ایـن دیـدگاه بـه تحـولات
ناسیونالیسم و ملتها و شکل یافتن آنها اشاره میکند و در این مسئله راه گشاست، قادر به درك و پاسخگویی به
تداوم مستقل از صورتبنديهاي اقتصادي اجتماعی نیست. آنها قادر نیستند به این پرسش پاسخ گویند که اگـر
همه چیز ابداعی و محصول اراده عقلانی است، چرا برخی واحدها در پی تکوین دولت و ناسیونالیسم در این امـر
موفق، ولی موارد دیگري نیز به این امر موفق نشدهاند. چرا عثمانیها و روسها نتوانستند با ابداع یک سنت و جعل
یک هویت ملی و غلبه دادن آن، مسأله بالکان را حل کنند، در حالی که در فرانسه این امر ممکن شد؟ گـر چـه
ملتها در عصر جدید شکل جدید یافتهاند ولی به تمام محصول کار دولتها و دوران مدرن نیسـتند. وي جـان
آرمسترانگ و آنتونی اسمیت را جزء این دسته میداند. اسمیت برخلاف دیدگاه گلنـر و
هابزبام معتقد است »نقش راویان روشـنفکر و تحلیـلگـران هنرمنـد در ایـن تغییـر و
تحولات به ویژه در پدید آوردن ملتها و ناسیونالیسم بیش از آنچه رهیافت نوگرا مـی-
گوید، محدود است.«
ایشان با سعی در راه تلفیق این دیدگاه عنوان میکند: »به نظر میرسد در حـالی کـه سـابقه
وابستگیهاي نژادي، زبانی و مذهبی بشر به دوران ما قبل عصر مدرن باز میگردد، سیاسی شدن این وابستگیها به
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 61
ویژه اندیشه خلق دولت - ملت و گروههاي اقلیت مذهبی، زبانی و نژادي پدیدهاي بسیار جدید است و با ظهور نظم
نوین جهانی، ناسیونالیسم غیرمذهبی غرب و محیط گفتمان سیاسی آن، همزمان اسـت« )احمـدي، -151 : 1378
.(141او در جایی دیگر میگوید: »در حالی که اندیشهاي به نام ناسیونالیسم به مفهوم دقیق آن یعنی ایجاد
یک حزب سیاسی مشخص بر اساس ویژگیهاي تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی جامعه، ریشه در دوران مدرن دارد
و بیشتر به سالهاي پس از انقلاب فرانسه باز میگردد؛ اما باید توجه داشت که وجود احساسات ملی به مفهوم سنتی
آن یعنی علاقه به فرهنگ، تاریخ، سرزمین و نظام سیاسی خاص و بالاتر از آن وجود گروههاي سـرزمینی داراي
میراث سیاسی، تاریخی و فرهنگی خاص محصول دوران مدرن نیست و تحتتأثیر فرآیندهایی چون گردش نظام
سرمایهداري یا از میان رفتن نظامهاي سیاسی جهانشمول چون امپراطوريها یا نظامهاي مذهبی )کلیسا و خلافت(
به وجود نیامده است.« )احمدي، .(22 :1384
وي گرایشهاي امثال جیمز مگ کی، ادوارد اسپایر و آنتـونی اسـمیت را راه میانـه
کهنگرایی و نوگرایی میداند. مگ کی معتقد است که »دیدگاه کهنگـرا بـراي درك مبـانی
عاطفی قومیت و بقاي علایق قومی مفید است« گر چه تنها عامل نبوده و نوعی تقلیلگري روان-
شناسی گروانه و فاقد دید تاریخی در آن موج میزند. احمدي با اشاره به نظریـه پـرداز
برجسته آنتونی اسمیت که در اثر خود در مورد ملتها دیدگاهی پایـهاي را بنیـاد مـی-
گذارد، عنوان میکند: »در حالی که ملت به عنوان جامعهاي داراي فرهنـگ، تـاریخ، سـرزمین مشـترك،
اقتصاد، سیستم آموزش تودهاي و حق قانونی مشارکت پدیدهاي نسبتاً مدرن است ریشـههـاي آن را مـیتـوان در
جوامع قومی ما قبل مدرن جستجو کرد«. اسمیت با اشاره مستقیم به ایران از »ملتهـاي مـا قبـل
مدرن«، سخن میگوید)احمدي 151-153 :1378و .( 23-24 :1384
کاستلز نیز که به شدت تحت تأثیر اسمیت و دیدگاه میانه اوست، پس از نقد دیدگاه
ابزارگرا نتیجهگیري خود را در ذیل چهار عنوان ذکر میکند:
-1ملتها به لحاظ تاریخی و تحلیلی، هستههاي مستقل از دولت هستند.
-2ملتها و دولتهاي ملی، محدود به دولت ملی مدرن نیستند که پـس از انقـلاب
فرانسه طی 200سال اخیر در اروپا تأسیس شده است.
-3ملیگرایی پدیدهاي نیست که تنها مربوط به نخبگان باشد.
-4ملیگرایی معاصر بیشتر واکنشی است تا خودجوش، بیشـتر بـه فرهنگـی بـودن
گرایش دارد تا به سیاسی بودن و بنابراین بیشتر متوجـه دفـاع از فرهنگـی اسـت کـه
62اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
پیشاپیش نهادینه شده نه متوجه ایجاد یا دفاع از یک دولت. او در نهایت عنوان میکنـد
ملیگرایی حاصل کنش و واکنش میان نخبگان و توده هاست )کاستلز،پیشین: .(47-49
آن چه ما از قول »ضیاء صدر« در باب شکلگیري ملت به عنـوان پدیـدهاي مـدرن
آوردیم نشان میدهد که آراء وي و هم فکرانش در ذیل بحثهاي »گلنـز و هابزهـام«
قرار میگیرد. لذا نقدي که بر دیدگاههاي هابزبام از منظر اسمیت، آرمسـترانگ، مـک
گی، کاستلز ارایه شد نقدي بر دیدگاههاي این گروه وطنی نیز هست. این گروهها مایلند
که »ایران« به عنوان یک موجودیت را حاصل پروژه دولت مدرن رضا شاه بداننـد کـه
حتماً بر اقوام دیگر تحمیل شده و در اصطلاح »ستم فارس« را پدید آورده است. ضعف
عمدة این نگاه چنان که در دیدگاه نظریهپردازان جهانی نیز دیدیم درك غیرتاریخی آن
میباشد. گروههاي این چنین در تبیین هویت ملی ایران و بنیادهاي آن، با قرار گـرفتن
ذیل ایدههاي پست مدرن، هویت ملی را امري »ساخته شده« میداند که داراي رابطـهاي
ارگانیک با ساختار دولت مطلقه جدید میباشد. در بخش قبل در بحثهاي روانشناسـی
سعی شد تلفیقی از دیدگاه جوهرگراي هویت ملی و برساختهگراي پست مدرن را ارایـه
دهیم که حول دیدگاهی فلسفی در باب روایت میچرخید. معتقدیم بر خلاف بسیاري از
کشورهایی که حاصل دوران جدیدند، در برخی کشورها از جمله ایـران، چـین، ژاپـن،
هند، مصر و... در طی تاریخ سرزمینی آنها نوع خاصی از وحدت وجـود دارد و در آن
ذهنیت مشترکی شکل گرفته است که دوران سنتی آنها را با دوران مدرن متصل مـی-
کند. لذا معتقدیم عناصر تداوم بخش »ایرانی« در طول تاریخ گرچه بـا ورود بـه عصـر
جدید عناصر جدیدي در خود پذیرفته و صورت جدیدي یافتـه و آگـاهی بـدان شـدت
بیشتري یافته است، اما عناصر وحدت سرزمینی و ملی را در دنیاي سنت نیـز مـیتـوان
سراغ گرفت. بنابراین تعریفی که ما از ملت در این کتاب مد نظر داریم، معادل تعریـف
آنتونی اسمیت است:
»ملت عبارت است از یک جمعیت انسانی که به این اسم نامیده شدهاند و اعضاي آن داراي سرزمینی تاریخی،
اسطورهها، خاطرههاي تاریخی، فرهنگ عمومی، اقتصاد و حقوق و وظایف قانونی مشترك هستند.« لذا ملت در
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 63
هر دورة تاریخی بر پایه مشترکات بنا میشود. این عناصر مشترك دو دستهاند: عناصـر
عینی و عناصر ذهنی.
عوامل سرزمینی و جغرافیایی و اقتصادي و.. جزء گروه نخست و عناصر اسـطورهاي،
خاطرهها و باورهاي فرهنگی و... جزء گروه دوم هستند. این دو جـزء اثـر متقابـل بـر
یکدیگر میگذارند. در این میان بعد ذهنی ملت اهمیتی وافـر دارد. بـه ایـن معنـا کـه
مجموعه کالبدي اعضاي یک جمع باید به لحاظ ذهنی خود را یک ملت بداننـد )معینـی و
.(27-28 ،1382 ،احمدي
ما معتقدیم این دیدگاه میتواند به ما کمک کند درك کنیم حس تعلق به سرزمین
خاص امري مدرن نیست و در دوران زیست سنتی انسان ریشه دارد. وقتی این حس تعلق
در یک بعد سرزمینی تجلی مییابد، تقاضاي حق حاکمیت را در پی دارد که برجسـتگی
خود را در دوران مدرن یافته است )احمدي، 162-163 :1378و .(166-185ولی در پستوي ملت
مدرن، نوعی آگاهی به مشترکات ذهنی و عینی وجود دارد که ریشه در اعمـاق تـاریخ
انسانی دارد و اکنون در خدمت شکل نوینی از سیاست قـرار گرفتـه اسـت کـه ابعـاد
مردمیتري دارد و برخی از ابعاد کهن ملت را به چالش میکشد.
معینی میگوید: »نمی توان نتیجهگیري کرد که ملتها پدیده دوران مدرناند. در واقع ملتهـاي جدیـد
حاصل بازسازي هویتهاي سرزمینی قدیمترند. این بازسازي مداوم، از طریق اسطورهها، نمادها و خاطرات جمعـی
مردم صورت گرفته است. از این رو شناخت ماهیت هویتهاي قدیمی، یا ملی بدون در نظر گرفتن میراث نمادین
آن جوامع ممکن نخواهد بود« )معینی و احمدي، : .(29بر این اساس ما معتقدیم که »ملت« ایـران
ریشهاي دیرینه در تاریخ دارد و داراي هویتی است که در طول تاریخ تکوین و تکامـل
یافته و اکنون به ارث رسیده است. اگر ملتها را پدیدههاي نوینی نـدانیم و ریشـههـاي
آنرا در گذشته بشناسیم، هویت این ملت که بعد ذهنی و آگاهی به تداوم تاریخی است
نیز دیدگاهی این چنین میطلبد. وظیفۀ ما در این بخش آن است که به تکوین و شـکل
هویت امروز ایران امروزه در بطن تاریخ آن بپردازیم و درك کنـیم کالبـد جمعیتـی و
سرزمین و نیز بعد روحانی ملیت ایرانی چگونه در طول تاریخ چند هزار ساله آن شـکل
گرفته و تداوم یافته است. در بخشهاي آینده قصد و روش ما در لابهلاي استدلالهاي ما
64اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
مشخص خواهد بود.
شکلگیري و تداوم ایران
براي شناخت چیستی و کیستی ایران و ایرانیان باید به درازاي تاریخ بازگشت و بـه
زمانی رسید که آنچه امروز طی تاریخ طولانی »ایران« و مردمان آن از هر قـوم و نـژاد
و... »ایرانی« نامیده میشوند، چه هنگام شکل گرفتهاند؟ چگونه شکل گرفتـهانـد؟ چـه
تحولاتی بر آن عارض شد؟ چه عناصري در چه دورانهایی وارد این سـازه شـدهانـد؟
چگونه این سازهها با یکدیگر در یک انسجام قرار گرفتهاند؟ بنابراین اینجا آنچه مـدنظر
است توصیف تداوم و »تحول« در سرزمینی است که طی مدتی طولانی در نتیجه رفت و
آمدهاي اقوام، ادیان، حکومتها، فرهنگها و... یک فرهنگ خـاص و مسـتقل، شـکل
گرفت و طی زمان تحول پذیرفت تا امروزه لایههاي گوناگون فرهنگ و هویت ایرانـی
و نیز تکههاي جمعیتی این سرزمین را بسازد. میدانیم که هویت امروزین ما چند لایه و
داراي سرشتی ترکیبی است و جمعیت ما، متشکل از اقوام و زبانهاي متعـددي اسـت و
مردم ما دینها و آیینهاي متفاوتی دارند، رسوم رایج در نزد ما از تمدنها و فرهنـگ-
هاي دیگر بسیار آموخته است. چگونه این سازهها و تکهها و لایهها در کنار هـم قـرار
گرفتند و »ایران« را ساختهاند؟ پرسش فوق به معناي جستجوي تکـوین ایـران امـروز،
هویت و عناصر آن و نیز سازههاي موزاییک قومی آن است. معتقدیم که ایـن امـر در
یک روند تاریخی طولانی شکل گرفته است و نحوه شکلگیري آن مستقیماً تحت تأثیر
جغرافیاي این سرزمین و قرارگرفتن آن در گذرگاه تمدنی است کـه آن را همـواره در
تاریخ خود جایگاه مناسبی براي هجوم ترك، رومی و عرب قرار داده است. در همه این
هجومها است که ایران و سازههاي آن شکل میگیرد.
تا پیش از ورود اقوام آریایی به سرزمین امروزي ما، اقوام و تمدنهـاي متعـددي از
حدود شش هزار سال پیش در این سرزمین میزیستند که بسیاري از آنها داراي تمدن-
هایی توسعه یافته بودند و اغلب تحت تأثیر تمدنهاي باستانی بینالنهـرین و هندوسـتان
)موهنجودارو( بودند. سرشت و ماهیت این اقوام و تمدنها بر ما آشکار نیسـت و دوران
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 65
پیش از ورود آریاییان چندان شناخته شده نیست، اما آثار باقیمانده از آنها وجود تمدنی
بزرگ در سرزمین ما را گواهی میدهد.
بر اساس پژوهشهاي دو ایرانشناس بر جسته یعنی »جـرج کـامرون« و »ریچـارد
فراي« درصدد ارایه لیستی از این اقوام هستیم. در جنوب ایران و در منطقه کلات امروز،
مردمانی سکونت داشتند به نام »براهویی« که »فراي« آنها را از تبـار دراویـديهـا و
ساکنان باستانی شرق و جنوب شرقی ایران میداند. »اورتوها« و »ماناها« و »هوريها«
در آذربایجان امروزي و در منطقه سیستان، اقوامی به نـام »میکـوي، اوتیـویی، پاریکـا
نویی« ساکن بودند. بزرگترین تمدن پیشاآریایی ایران عیلامیان بودنـد. عیلامـیهـا در
هزارة دوم قبل از میلاد با اقوام دیگري در غرب ایران شامل »لولـوبیهـا، کاسـیهـا و
گوتیها« رابطه داشتهاند و در منطقه غرب ایران فرهنگ استواري وجود داشت. عیلامی-
ها شدیدترین تأثیرات را از فرهنگ بینالنهرین گرفتند که در ادامه به سلطنتهاي بعدي
ایرانی به ارث رسید.
»گوتیها« در کردستان امروز ساکن بودند و همیشه منطقه بینالنهرین را در هراس
از خود نگاه میداشتند. »اوراتوییها« در منطقهاي از دریاچه ارومیه تا دریاچه وان ساکن
بودند. »ماناها« هم در کردستان ساکن بودند )فراي 114-125 :1368و کامرون،.(1381
در اواخر هزارة دوم یا اوایل هزارة اول پیش از مـیلاد مردمـانی از منـاطق شـمالی
)احتمالاً سیبري امروز( به طرف جنوب مهاجرت کردند که دلایـل آن هنـوز مشـخص
نیست. آنها ابتدا در مناطق حول و حوش سیحون و جیحون امروز مستقر شدند ولی بـه
دلایلی نامشخص دوباره به مهاجرت پرداختند و در دستههاي گونـاگون بـه هندوسـتان،
اروپا و ایران امروز مهاجرت کردند. ایـن اقـوام و زبـانهـاي مشـتق از آنرا »هنـد و
اروپایی« مینامند. روند استقرار آریاییها در مناطق متعدد ایران و پراکنده شدن آنهـا
بسیار طولانی بوده است. تردیدي نیست که آریاییان نو رسیده به لحـاظ تمـدنی بسـیار
عقب افتادهتر از تمدنهاي مستقر در ایران بودند. گرچه جنگهـایی اتفـاق افتـاد ولـی
استقرار اقوام آریایی در ایـران بـه صـورت صـلحطلبانـه بـوده اسـت. مـورخ بـزرگ
66اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
»دیاکونوف« تصریح دارد که در این میان داد و ستدي میان بومیـان و آریـاییهـا در
مناطق متعدد رخ داده است که باعث پدید آمدن فرهنگ نوینی شد که اگرچه در ابتـدا
در مناطق گوناگون ایران امروز شکل میگرفت ولی در نهایت در قالب امپراطوري همه
جانبه هخامنشی وحدتی خاص یافت و زمینه فرهنگ نو شد. »فراي« که به پـژوهش در
این دوره پرداخته است عنوان میکند؛ آریاییان در هر منطقهاي که ساکن شدند »آنجا
را همچون وطن اصلی خویش پنداشتند«. در کل، نتیجه اختلاط فرهنگی، مذهبی، قومیتی
و آیینی در هزارة اول، برآمدن فرهنگی نو بود که زمینۀ تمدنی بود کـه از بزرگتـرین
تمدنهاي عالم محسوب میگردید. »فراي« عنوان میکند که مرحله نخست تمدن ایرانی
بر اساس تلفیق بود و لذا تقدیر ایران آن بود که از آغاز چند قومی، چند دینـی و چنـد
زبانی باشد )یسبهوفر، ،17-20 :1380ثلاثی ،38-48 :1379فراي، 4 :1368و 43-4گیرشمن، 9-133 : 1379و
.(189 :1380 ،قریشی
پیش زمینۀ عمده فرهنگ نوین ایران به نحوي خاص در دو منطقه پدیدار شد. منطقۀ
شمال شرقی و منطقه غرب ایران. منطقه شمال شرقی در این دوران جایگاهی است کـه
پیام زرتشت و نیز حماسههاي ملی ایرانی شکل میگیـرد و ایـن دو عنصـر در تکـوین
بعدي هویت ملی ایرانی نقش مهمی ایفا میکنند. اغلب گفته میشود که ظهور زرتشـت
مربوط به دورانی است که آریاییها در ایران مستقر شدهاند و با اقوام و آیینهاي محلـی
آشنا شدهاند و فرهنگ تلفیقی در آستانه شکلگیري اسـت. زرتشـت و پیـام او نمونـه
صریح چنین تلفیقی است که در منطقه شمالشرقی شکل مـیگیـرد. اینکـه بـه راسـتی
زرتشت که بود و در چه زمانی میزیسته محل اختلاف فراوان است و هنوز بغرنج بـاقی
مانده است ) نیولی، .(49-238 :1381زرتشت و پیام او مرحلهاي از تکوین تمدن ایرانی اسـت
که داستانها و اسطورههاي اقوام آریایی در تلفیق با آیینهاي محلی به صورت مکتـوب
در میآید. آریاییها در موطن اصلی خود داستانهاي پهلوانی را میشناختهاند و سـروده
هایی در ستایش خدایان داشتهاند ولی وقتی با بومیان و تمدن آن روبهرو شدند به سنتزي
دست یافتند که بسیار اساسی بود. »فراي« در اینباره میگوید: »عصر زرتشت گویا برابر باشد
با دورانی که صفت آشکار آن به پایان رسیدن اساطیر خدایان و آغاز سرودن داستانهاي حماسی و دوران پهلوانی
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 67
ایران است«. اینجا زمینههاي اسطورهاي و تاریخی حافظه ایرانـی شـکل مـیگیـرد. اینجـا
ایرانیان نخستین داستانهاي پهلوانی و دینی خود را در پیوند با یکدیگر تبدیل به حافظـه
دایمی می کنند و این دو به یکدیگر پیوند می خورند. )نولد، » (2 :1372فراي« عنوان مـی
کند گرچه ابتدا حماسهها از دین جدا بودهاند ولی این دین جدید آنهـا را بـه رسـمیت
میشناسد و در خود جذب میکند. بنابراین در این روایت اسطورهاي - دینی، نوعی نظـم
تاریخی تعریف میشود که در آن شاهان به عنوان تباري از خدایان و بـافرهاي از او در
زمین ظاهر میشوند، مردم را گرد هم میآورند و ایران را به عنوان مرکزیت جهان بنیاد
میگذارند. میدانیم آیین پهلوانی و داستانهاي آن و نیز سرودههاي زرتشتی طی سـال-
هاي بسیاري به صورت پراکنده باقی میمانند و هر یک در مرحلهاي از تاریخ ما مـورد
حمایت شاهان قرار میگیرند و در کل کشور گسترده میشوند. در این تـاریخ دینـی و
حماسهاي مراحل پیدایش انسان و ایران وجهان و... توضیح داده میشود مراحل تاریخی -
اسطورهاي از کیومرث تا دوران تاریخی توضیح داده میشوند که روایت آنها خصـلتی
آمیخته به حماسه، اسطوره و دین دارد. در این روایـت، بـراي زرتشـت نیـز جایگـاهی
تصویر میشود. »فراي« میگوید که شرق ایران یا خراسان کنونی »میهن ایرانیان« است
که ایدههاي تصویر شده در آنجا بعدها توسط اقوام متعدد و حکومـتهـاي هخامنشـی،
اشکانی و ساسانی به کل کشور گسترده میشود )فراي، 67-68 : 1368و نیز،.(84
بخش دیگر زمینهساز فرهنگ نوین ایران، غرب بود. ورود آریاییان بـه ایـن منطقـه
بسیار دیرتر از مناطق شرقی بود. در حدود سال هاي 1500قبل از میلاد، اقـوام آریـایی
کاسی به بابل وارد شدند ولی در فرهنگ آنجا حل شدند. پیش از ورود گسترده آریایی-
ها به این منطقه، در منطقه میان رودان و غرب ایران حوادثی رخ داد که عامل آن قـوم
خونریز و کشورگشاي آشور بود. آشوریان که در حدود قرن دهم قبل از مـیلاد در اوج
قدرت بودند به مناطق غرب ایران امروزي هجـوم آوردنـد، پادشـاهی اوراتـوییهـا در
آذربایجان، عیلامیها در شوش توسط آنها برانداخته شدند و تلفیقهـاي تـازهاي میـان
اقوام این منطقه بهوجود آمد. در هنگامی که کشورگشایی آشوریان بـه پایـان رسـید و
68اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
آنها رو به ضعف نهادند، آریاییها و قبایل آن بهتدریج، در میان سده دهم تا هفتم قبل
از میلاد، دراین منطقه که فاقد نیروي مقتدر بودند مستقر شـدند و تلفیـق نـوینی آغـاز
گشت. حاصل این تلفیقها و درهم آمیختگیها پیدایش پادشاهی ماد در همدان است که
مرحلهاي اساسی در تکوین تمدن ایرانی است. پیدایش پادشاهی ماد و قدرت گرفتن آن
حاصل ضعف پادشاهی آشور در نینوا بود. بالاخره ایرانیان )مادها( در حملهاي به نینـوا،
آشوریان را حذف کردند و وامدار تمدن عظیم بینالنهرین، تمدنهـاي غـرب ایـران و
عیلام شدند.
پادشاهی »ماد«، پادشاهی محدودي بود و هنوز تمام محدودة سرزمینی، امپراطوري را
دربر نمیگرفت. ولی اندیشۀ امپراطوري، معماري، هنر و رسوم و... متعددي در چارچوب
فرهنگ آریایی ابتدایی قرار گرفت و براي امپراطوري هخامنشی که قدرت بزرگی بـود
زمینهاي بهوجود آمد که توانست فرهنگ تلفیقی را در شرق و غرب ایران در همآمیـزد
و در قالب امپراطوري جهانی خود، عناصر فرهنگ نوین ایرانی را در گسترة اقوام، زبان-
ها و ادیان گوناگون گسترده کند )فراي، 11-95 : 1368و .( 125-126
ظهور پادشاهی هخامنشی مرحله بسیار مهمی در تاریخ ایران و شکلگیري ایران نوین
است؛ آنچه امروزه تحت عنوان »ایران« و حوزة فرهنگی ایران نام مـیدهـیم، حـوزهاي
است که براي نخستین بار در دوره هخامنشی بنیاد نهاده می شود و زمینۀ آغاز و پـویش
تمدن ایرانی میشود. از آغاز حکومت هخامنشیان تا حکومت ساسانیان مرحلـهاي اسـت
که در نتیجه کش و قوسهاي فراوان، آن چیزي که نیولی آنرا »ایده ایران« مینامد به
نحو کامل بهوجود میآید و مورد حمایت پادشاهی ایران قرار میگیرد. هخامنشیان در بر
گیرندة همۀ فرهنگهایی بودند که در بخشهاي قبلی توضیح دادیم. این فرهنگهـا در
یک امپراطوري بزرگ ادغام شد و یک فرهنگ نو بهوجود آورد که کـاملاً »ایرانـی«
بود. میراث شرقی و غربی ایران پیشاهخامنشی در دل این امپراطوري بود که به انسجامی
نو دست یافتند و در گفتگوي سازنده، زمینۀ فرهنـگ ایـران را پدیـد آوردنـد. زمینـه
فرهنگ ایران در این فرهنگ نو، شامل حماسه ملی ایران، دین زرتشتی، سنت پادشاهی،
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 69
هنر مادي در دل ایده امپراطوري هخامنشی قرار گرفتند و در کنار خود ادیان، آیینها و
رسوم متعدد را شامل شدند. تمدن نو که حاصل کار »کوروشکبیـر« اسـت بـر دوش
میراث گذشته میایستد. »تختجمشید« نمود این میراثهاي گذشته، اسطورههاي شرقی،
آیینهاي دینی زرتشتی و بینالنهرین، سنت پادشاهی ماد، هنر بینالنهرین و.. است کـه
گرچه به همگی شبیه است، ولی چیزي نو و بـدیع اسـت. ایـن تمـدن بـدیع در دوران
داریوش است که صورت نهایی خود را مییابد. مورخانی بر خصـلت چنـد فرهنگـی و
مداراگر امپراطوري تأکید کردهانـد و معتقدنـد، امپراطـوري هخامنشـی، مـاهیتی چنـد
فرهنگی، چند قومی، چند دینی، چند زبانی و... داشت. »هردوت« که دراین دورانها بـه
ایران سفر کرده است، بر خصلت چند فرهنگی ایـران تأکیـد دارد کـه درعـین حـال
»ایران« نامیده میشده است. وي در تاریخ میگوید: »ایرانیان ساکن مملکتی هستند که تا دریـاي
اریتره و تا دریاي جنوبی امتداد دارد. در بالاي آنان در سمت شمال مادها هستند و آن سوي مادها، ساسپرها هستند
و آنسوي آنان کولچیها که به دریاي شمال )دریاي سیاه( میرسند، که ناسیس در آن خالی میشود. این چهـار
ملت همه ناحیه را از یک دریا به دریاي دیگر پر کردهاند«. او در ادامه میگوید »ملت ایران از قبایل بسیار
تشکیل یافته است« )فیلد، » .( 39 :1343هردوت« گرچه تکثر موجود در ایران را روایت مـی-
کند، ولی روایت او نشان میدهدکه ایده ایران به عنوان هویت و سـرزمینی متفـاوت از
دیگران کاملاً در سرزمینهاي تحت سلطه هخامنشیان جا افتاده بوده است. »هردوت« در
جایی میگوید ایرانیان خود را »از هر حیث بهترین افراد بشري میدانند«. اگر هویت را
بر بناي تعریف »خود« در مقابل دیگري بدانیم، اینجا کاملاً بحث ایرانی در حال تسـلط
برکل سرزمین ایران است. امري که تا امروز باقی مانده است ولی غلبه کامل ایـن امـر
سدههاي دیگر وقت میخواست. نشانهها حاکی از آگاهی ملی در نزد ایرانیان است کـه
در زمانه هجوم سلوکیان نمود مییابد. یونیان با ورد خود بهایران، عناصر نوین فرهنگـی
را وارد ایران کردند، آیینهاي حکومت داري نو، ادبیات نو و فرهنگ شـهري، قـوانین
یونانی، بحث حکومت شورایی، رسوم، جشنها و نیز هنرهاي نـو نظیـر تئـاتر، مجسـمه
سازي، معماري و... با آنها وارد جویبار فرهنـگ ایرانـی شـد )فـراي، .(232-3 :1368ولـی
فرهنگ نوین ایران آنقدر انسجام و اصالت یافته بود که در فرهنگ یونانی ادغام نشود و
70اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
بتواند زمینه خیزش پارتیان بر علیه آنها شود. پارتیان گرچه در مناطقی ساکن بودند که
تا قبل از آمدن سلوکیان یونانینشین بود و خود پارتیان تحت تأثیر شدید فرهنگ یونانی
بودند، ولی طی یک خودآگاهی فرهنگی خاندان اشک دستانـدرکار احیـاي اسـتقلال
ایران میشوند. پارتیان در خراسان امروز مستقر بودند. شواهدي از سـوي »تئودورنولـد«
آورده شده است که نشان میدهد در دوران سلطه سلوکیان، به نحوي آگاهانـه از سـوي
اقوام ایرانی آن منطقه، چنگ زدن به داستانهاي حماسهاي ایرانی و نیـز سـایر عناصـر
فرهنگی مشاهده میشود. به طوري که حماسه ملی ایران در این دوران مکتوب و منسجم
میشود. )نولد : 8-27 :1327و فراي، (288: 1368پارتیان گرچه در دوران حکومـت خـود ابتـدا
تحتتأثیر فرهنگ یونانی بودند ولی به تدریج به فرهنگ ایرانی بازگشت مینمایند؛ ولی
هیچگاه خصلت متکثر و ملوكالطوایفی حکومت آنهـا از بـین نرفـت. در ایـن دوران
آیینهاي متعددي چون مسیحیت، یهودیت، بودیسم، هندویسم، اقوام متعددي از سـیاهان
و.. وارد سازه جمعیتی و هویتی ایران میشوند. ولی »فراي« شواهدي میآورد که آیـین
زرتشتی در این دوران مورد حمایت بوده زیرا اشکانیان که در جدالی دایمی با رومیان و
ترکان قرار داشتند مجبور بودند بر مبانی متمایز ملی ایرانیان تأکید کنند. این امر تا زمان
ساسانیان تداوم مییابد. دوران ساسانیان مرحله مهمی در تکوین ایده ایران اسـت. نیـولی
پژوهشگر برجسته در این باب میگوید: »ایده ایران با برداشت سیاسی آن، ظـاهراً در آغـاز خیـزش
ساسانیان ناگهان ایجاد شد. اما باید این را اضافه کنیم که دوره پایانی اشکانیان راه را براي ظهـور ایـن پدیـده از
طریق تجدید هویت ایرانی که ظاهراً درترك آداب و رسوم یونانی تجلی می یافت، هموار ساخت«)نیولی : 1381
.(240احمد اشرف نیز در این باره میگوید: »آنان )پادشاهان ساسانی( با هدف یکپـارچگی سیاسـی
ایران و برانگیختن غرور ملی براي دفاع از آن در برابر مهاجمان بیگانه، افسانههـاي آفـرینش نخسـتین انسـان و
نخستین پادشاه و سلسلههاي اساطیري پیشدادي و کیانی و پیدایش ایران که ریشههاي اوستایی داشت و در شـرق
ایران رایج بود را به سلسله هاي تاریخی اشکانی و ساسانی پیوند زده و قباله تاریخی براي دولـت ساسـانی پدیـد
میآورند. هم در این زمان است که واژه »ایران« به عنوان یک مفهوم سیاسی به کار برده میشود.« )بـه نقـل از
تاجیک، .( 137 :1384بنابراین تعریف هویت ایرانی که از زمان ورود آریاییها بـه خـاك
ایران آغاز شده و طی بیش از هزار سال در نتیجه تلفیقهاي گوناگون حالتی پویا یافتـه
بود، در این دوره است که به انسجام نهایی خود میرسد. »دکتر معینی« نیز ماننـد همـه
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 71
پژوهشگران معتقد است که در دورة ساسانی است که »ایران« به عنوان یـک محـدوده
سرزمینی داراي یک دولت و دین رسمی و حماسه ملی خاص تعریـف مـیشـود. بنـابر
روایات متعدد، در این دوره است که نام اوستایی »ایران ویج« در تداوم تاریخی خود به
عنوان سرزمین گستردهاي نامیده شد که ساسانیان بر آن حکم میراندند و ذیل آن اقـوام
متعدد میزیستند. این نام جدید برخلاف اصطلاحهاي پارس، ماد، از یک ایالـت گرفتـه
نشده بود بلکه از آریا ایران آمده است. لذا واژه مرکب ) (aiدر پهلوي ساسانی تبدیل به
) (erشد که با افزودن علامت جمع ) (anلفظ )(Er-anبه وجود آمد که همان ایرهـا یـا
آریاییان میباشند. ایران با همین معنا در ترکیب »ایـران شـتر «Eran Satrیـا همـان
»ایرانشهر« )یعنی کشور ایرها( به کار برده شد. )علمداري در احمدي، پیش: .(45
ولی باید تأکید شود با آنکه تنها در این دوره واژة ایران به لحاظ سیاسی مستقر می-
شود، ولی حتی قبل از آن نیز در آثار متعدد مورخان و جغرافیدانان یونـانی و... عنـوان
»ایران« به کار میرود. ما قبلاً مورد هردوت را اشاره کـردیم. فیلـد نیـز بـه کارهـاي
گزنفون )کوروش، بازگشت ده هزار یونانی( مارسلینوس، دسیدرویوس، اشاره مـیکنـد
که به تکثر ساکنان ایران ذیل نام ایرانی اشاره کردهاند )فیلد، (37-189 : 1343هنگامی کـه
یونانیان در نبرد با خشایار شاه، سپاه ایران را شکست دادنـد دسـت مایـهاي شـد بـراي
نمایشنامهنویس یونانی »آیسخولوس« تا نمایشنامه »ایرانیان« را بنگـارد. در کارهـاي
یونانیان دیگر امثال »افلاطون و ارسطو« و نیز »توسیدید« میتوان این امـر را یافـت و
چنان که میدانیم اینها همگی قبل از استقرار ساسانیان و حتی اشکانیان بودند. ولـی در
دوره ساسانیان ایده ایران جلوهاي مشخص مییابد و پس از آن حالتی عام مییابد که تـا
امروز تداوم یافته است.
احمدي در این باب میگوید: »اصولاً ایران به عنوان یـک موجودیـت جغرافیـایی و
تاریخی یعنی یک واحد برخوردار از مرزهاي سـرزمینی و میـراث سیاسـی )دولـت( از
قرنها پیش از ظهور اسلام از فضاي معنایی خاصی برخوردار شد و این فضاي )معنـایی(
را میتوان در نوشتههاي باقیمانده تاریخی ایران پس از حملات اعراب بـه خـوبی پیـدا
72اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کرد. همین فضاي معنایی خاص که بازتاب هویت تاریخی ایران و ایرانیان بوده اسـت،
ایران را بهعنوان یک موجود برخوردار از تاریخ، فرهنگ، تمـدن و سیاسـت خـاص در
برابر غیر ایرانیان تصویر میکرد. هم ایرانیان و هم غربـیهـا و هـم اعـراب از چنـین
تصویري از هویت ایرانی به خوبی آگاهی داشتند و آن را در آثار تاریخی خود بازتـاب
میدادند.« )احمـدي، ( 42:1378احمدي در مقاله خود در باب پیگیري نام »ایران« در گستره
تاریخ به آثار متعددي پیش از اسلام و بهخصوص پس از اسلام اشاره میکند که »ایران«
هویت ایرانی و تاریخ متمایز آن از سوي اعراب، رومیان و دیگر ملتهـا بـه رسـمیت
شناخته شده بود و با مروري بر آثار مورخین و شاعران ایرانی نشان میدهد که آگـاهی
به هویت متمایز ایران در نزد فردوسی و نظامی و... تا عصر حاضر امري بدیهی قلمـداد
می شده است )احمدي همان : .(26-41
اما به عنوان بحث نهایی در این حوزه باید گفت که اگر »ایده ایـران« در آن دوران
مستقر بود به لحاظ واقعی ایرانشهر چه نقاطی دانسته میشود و این امپراطوري شامل چـه
زیر گروههایی بود؟ »فراي« که در این مورد نظریه داده میگوید:
»ممکن است بگوییم ایرانشهر همان سرزمینی بود که در آن فارسیان حکومت میکردند یا آنکه غالباً فرهنگ
فارس یا ساسانی در آن برتري داشت. ولی ایرانیانی بودند که بیرون از مرزهاي حکومت ساسانی میزیستند، مانند
سغدیان در آسیاي میانه و آلانیان در شمال قفقاز. البته غیر ایرانیانی هم در ایرانشهر بودند که عمده آنـان سـامی
زبانان عراق بودند. با این همه اینان را پارهاي از ایران میدانستند و دیگر مردم به رغم کتیبههاي ساسانی در بیرون
ایران، )انیران( بودند....
...ایرانشهر اصلاً واحد متغیري بود که در آن زبان فارسی و فرهنگ آن حاکم فرما بود اما منظور این نیسـت
که همه مردم درون ایرانشهر به فارسی سخن میگفتند. چون وضع زبانی در شاهنشاهی ساسانیان بیگمان بغـرنج
بود.« فراي که این زبان ها را بررسی کرده عنوان میکند در نقاط گوناگون بیش از چهار
زبان و لهجه وجود داشته که ذیل امپراطوري میزیستند )احمدي،.(31-32: 1378
بنابراین واقعیت عینی ایران در دورانی است که گویا یک حکومت نابردبـار دینـی
سرکار بوده است. در این واحد، اقوام، ادیان، زبانها و آیینهاي متفاوتی ذیل نام ایـران
گرد آمده بودند. اینها ذیل یک »روایت« از »هویت ملـی« در کنـار هـم قرارگرفتـه
بودند که در تاریخ شاهنشاهی به وجود آمده بودند. »مسکوب« بـه نحـوي کامـل ایـن
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 73
»روایت« را در اوج عصر ساسانی بیان میکند: »ما ملیتی بودیم بـا هـویتی مخصـوص بـه خـود و
تصوري از ایران و ایرانی بودن داشتیم. برایمان اصل »ایرانی« بودن بود و دیگران را »انیران« - نا ایرانی- مـی-
گفتیم. دنیا تقسیم شده بود به دو دسته ایرانی و غیر ایرانیها. این ایرانیها نوعی اشتراك در جهانبینی داشتند. در
کلیات اساطیر مشترکی داشتند. این اساطیر بنیان دین و بینش آنها از عالم وجود بود )از خدا و انسان و جهـان(.
بهتر است گفته شود یک نوع »خویشاوندي« در اساطیر داشتند که موجب خویشاوندي و مؤانست عقیدتی و فکري
میشود. اضافه بر این دستگاه دولتی واحدي بود با شاهنشاه در رأس. این دستگاه در سراسر امپراطوري بود و همه
رعایا که ایرانی بودند خواه ناخواه نوعی رابطه با آن داشتند. یک ساخت اقتصادي و اجتماعی هم بود که همـه در
آن دخیل و سهیم بودند. در داد و ستد با آن و بنا به نقشی که در آن داشتند، زندگی میکردند. تازه تمام اینها از
شاه و گدا در »ایران ویج« جاي داشتند. در کشور »خونیرث« یکی از هفت کشور و در میان همه کشورها. این
جغرافیاي اسطورهاي، یعنی تصوري از مکان وراي جاهاي دیگر، یعنی که »ایران ویج« را سرزمین و جغرافیایی بی
خصوصیت و جایی مثل جاهاي دیگر نمیدانستند. اینها عمدهترین و بـا معنـاترین عـواملی اسـت کـه بـه نظـر
میآید.گمان میکنم این عوامل وجه تمایز استخوانبندي ما از دیگران است )مسکوب، .(31-32 : 1373
سخنانی که آمد حاصل جمع »روایتی« بود که ایرانیـان در عصـر ساسـانی از خـود
داشتند. اگر چه آنچه آمد حالتی آرمانی بود که در اوج اقتـدار ساسـانیان یعنـی عصـر
خسرو انوشیروان وجود داشت، این تصور و عظمت ایرانی طی اندکی بیش از صد سـال
به آشفتگی عظیمی منجر شد. کلیه شواهد و آثار، نشان از آشـفتگی عظیمـی در روح و
جسم تمدن ایران در سالهاي پایان عصر ساسانی است. افزایش ستیزههاي داخلی، توطئه-
هاي درباري، تزلزل ارکان حکومت، گسترش فساد حکومتی، ظهور و گسـترش ادیـان
جدید، فساد متولیان دینی، شکافهاي گسترده طبقاتی و... نمودهایی از آشفتگیهاي این
دوران هستند )کریستن سن. بی تا، .(52-532
در سالهاي پایانی، رومیان به سروري »هرقل« از راه شمال بر ایران هجوم آوردند و
آسیبپذیري ایران را نشان دادند، ولی نیروي تازه نفس نوین در جنوب و جنوب غربـی
امپراطوري در حال شکلگیري بود. اعراب که سالها به صـورت قبیلگـی زنـدگی مـی
کردند، اکنون در سایه آیین نوین اسلام و در رهبري حضـرت محمـد )ص( مردمـانی
بودند متحد با روحیهاي سرشار از تمایل به آینده و گسترش آیین و پـس از درگذشـت
رسول خدا )ص( آنان راهی سرزمینهاي خارج شبه جزیره شدند و اولین مقصـد آنهـا
ایرانیانی بودند که در آشفتگی به سر می بردند. با هجومهاي بعدي، طـی چنـد جنـگ،
74اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
شیرازه امپراطوري کهن، عظیم ولی پوسیده از درون ساسانی، فروپاشید و این آغازي شد
بر داستانی نو که در آن دین نوین، فرهنگ نوین، زبان نوین، مردمان نـوین، حکومـت
نوین و... بر منظومه هویتی و سرزمینی ایرانیان وارد شد. گرچه گسترش اعراب مسلمان
در سرزمین ایران فوقالعاده بود ولی آنها بی مدد آیین اسلام کـه پیـامآور رحمـت و
کرامت و نظمی نو بود، شاید بسیار دیرتر به مقصود میرسیدند. ایرانیان به تـدریج ذیـل
خلافت قرار گرفتند و نیروهاي مسلمان که اکنون ایرانیان در میان آنها بودند، مرزهاي
خلافت شرقی را تا هندوستان و بیابان هاي ترك نشین پـیش بردنـد. در ایـران، آیـین
جدید طی روندي به نسبت طولانی همه گیر شد و دین زرتشت و هـواداران آن حاشـیه
نشین شدند )گرشاسب چو کسی، .( 25-65 : 1381
ولی اکنون سؤال ما این است که ایرانیان در این میان چگونه تـداوم خـود را حفـظ
کردند؟ چگونه آیین و فرهنگ نو را با منظومه فکري باستانیاش تطبیق دادند و حیـات
متمایز خود را تحت نام باستانی »ایران« ادامه دادند؟ بنابر رسم کهن، ایرانیان هم خواهان
حفظ تمایز خود از دیگران بودند و هـم پـذیرش آنچـه از عناصـر نـو ورود مطلـوب
میانگاشتند. حفظ ایرانیت مستلزم نفی عربیت و عرب شدن و تطابق با خصـایل و پیـام
نیکوي نوین با مسلمان شدن ظاهر شد و در این جریان حوادث بسیاري اتفاق افتـاد کـه
حاصل آن »ایران اسلامی« است. ایرانی که شامل عناصر معنوي اسلام همراه با سنتهاي
دیرپاي به ارث رسیده از گذشته بود. چگونگی و شاخصههـاي ایـن ایـران نـوین خـود
موضوع بحثی دیگر است ولی مهم نشان دادن تداوم ایران متمایز از دیگران است همـراه
با پذیرش آیین رهایی بخش، و اینکه ایرانیان چگونه این سنتز را فراهم آوردند بایـد در
چهار سده نخستین اسلامی ردگیري کرد که حوادث آن چنان مبهم و پیچیده است کـه
توان ما در آن نیست. ولی در این قرون تبادلی اتفاق افتاد که استاد مطهري از آن تحت
عنوان »خدمات متقابل اسلام و ایران« نام میبرد. تبادلی که یکی از مهمترین لایههـاي
هویتی و جمعیتی را به ساخت عینی و معنوي هویت ایرانی افزود.
اگر دین مرکز فرهنگ باشد که هست، پذیرش اسلام و کنار رفتن زرتشـتیگـري،
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 75
نمودگار تحولی ژرف بود ولی نمیتوان از نظر دور داشت که دین باستانی ایـران داراي
گرایشهایی بود که ذهنها را براي پذیرش معنویت اسلام و حاملان آن یعنی اهل بیت
آماده میکرد. لذا در آن میان تلاشیهایی جهت ایجاد ارتباط میـان معنویـت باسـتان و
معنویت اسلامی صورت گرفت که میتوان آنرا نزد فلاسـفه ایرانـی و نیـز شـاعران و
نویسندگان ایرانی سدههاي اول هجري یافت. اوج آنرا میتوان در نزد »فردوسی طوسی
و شیخ شهابالدین سهروردي« یافت. در آثار این دو تن میتوان زمینـههـاي گـرایش
بعدي ایرانیان به تشیع را یافت که به نوعی »اسلام ایرانی« است. طی قرنهـا، تشـیع در
کشور ما مورد توجه خاص قرار گرفت و همین امر سبب شد، تشیع در فرهنگ ایرانی و
کارکرد آن در جهت تعریف ایرانیان از خـود بـه عنـوان مسـلمانانی متمـایز از سـایر
مسلمانان که حاملان »گوهر اسلام« و امانت اهل بیت میباشند، در کنار عناصر فرهنگی
و حکومتی و زبانی متمایز، اساس جدیدي براي هویت ملی متمایز ایرانیان شـد. گرچـه
این فرآیند طولانی مدت بود و با چالشهاي فراوان روبهرو شد، ولی بالاخره اتفاق افتاد.
از سوي دیگر در زبان فارسی نیز بنا به تحولات زمانه تغییراتی ایجـاد شـد کـه اسـاس
فارسی نوین را مستقر کرد. با ورود زبان عربی به حوزه سرزمین ایران، به مدد فتوحـات
اعراب، زبان عربی و فارسی در کلیه سرزمینها پراکنده شد و فارسی به آسیاي میانه راه
یافت )فراي، .(1362زبان نو فارسی تلفیقی بود از گذشته و نو و پدیدة جدیدي که ضـمن
حفظ تداوم، تحولات نو را در خود پذیرا شده بود، اما زبانی متمایز از دیگر زبانهـا بـه
شمار میرفت. این زبان نو بیش از همه حاصل کار دیوانیان بود که نخستین اشعار فارسی
را سرودند و بعدها در قالب حکومت سامانی جذب شد و دیوان سالاري هخامنشی را احیا
کردند و مبنایی شدند براي گسترش و تداوم زبان فارسی در حکومتهاي ترکی بعـدي
)فراي، همـان: .(14در این میان عناصر قومی بسیاري نیز وارد ایران شـدند کـه در منـاطق
گوناکون ساکن شده و کم و بیش در طی زمان طولانی در فرهنگ ایرانی حـل شـدند.
همچنین در قالب نهضت ترجمه علاوه بر میراث ایرانی که به عصر اسلامی انتقال یافت،
میراث نوین یونانی نیز به شکل بیسابقهاي در دسترس ایرانیـان قـرار گرفـت و آنـان
76اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
عاملان گسترش فلسفه شدند. از سوي دیگر با ادغام سرزمینهاي جدید در شامات و نیز
هندوستان، آیینهاي عرفانی مسیحی، یهودي و هندویی و بودایی وارد سازه تمدن جدید
شده و به پیدایش فرهنگ نوینی منجر شد که ما از آن تحت عنوان »تصوف« نام مـی-
بریم. در نتیجه این تحولات دانشهاي نوین اسلامی، کلام، نحو، منطق، فلسـفه، تفسـیر،
تصوف، نجوم و... گسترش یافت که »آدام قنر« از آن به عنوان »رنسـانس« اسـلامی و
فراي از آن به عنوان »عصر زرین« نام میبرند )متز، .(1362اوج این جریانهـا در قـرون
سوم و چهارم هجري بود و نقش عمده را در این رنسانس، ایرانیـان بـازي کردنـد کـه
سخنی است کهنه و مسئلهاي ثابت شده )ابن خلدون، .(1148-1151 : 1353
از همه این موارد گذشته، آنچه به صورت عینی استقلال ایران و تمایز آن از دیگـر
نقاط اسلام را احیا کرد، حکومتهاي ایرانی بودند. میدانیم که اعراب فاقد توانایی اداره
یک امپراطوري بزرگ بودند بنابراین مجبور شدند ساختار اداري و حکومتی ساسانیان را
حفظ کنند. به تدریج آیینها و رسوم و اندیشههاي سـلطنتی برآمـده از ایـران بـه مـدد
دیوانیان ایرانی به دربارهاي »اموي« و به نحو گستردهتري به دربارهاي عباسی راه یافت
که خود بحث مفصلی است که بدان اشاره خواهد شد. ولی در کنار این تأثیرگـذاري، از
سدههاي نخستین تسلط اعراب، شاهد آغاز تلاش ایرانیان بـراي احیـاي اسـتقلال خـود
هستیم. این احساس را اشرافیت غالب بر دربارهاي اموي و نیز عصـبیت آنهـا تشـدید
کرد، به طوري که پایه اصلی شورشهاي ایرانیان بر علیه خلافت اموي شـد و همانـان،
این حکومت را بر انداختند و عباسیان را به سر کار آوردند که وعدة استقلال به ایرانیان
و اعاده حاکمیت علی )ع( را میدادند. بهتدریج این وعدههـا محقـق شـد و حاصـل آن
برآمدن سلطنتهاي خودمختار ایرانی در شرق ایران بود که در یک رونـد تـدریجی از
خلافت فاصله گرفتند و با این فاصله گرفتن به عناصر ایرانی مانند زبان فارسـی، رسـوم
حکومتداري، داستانهاي پهلوانی باستانی، آیینهاي باستانی و... بیشتر مایل شدند که بـا
شیعی شدن تدریجی آنان همزمان بود. اینها طی تلاشی از طاهریان تا آل بویـه، موفـق
شدند ایران را از بغداد مستقل کنند و تشیع را در ایران گسترش دهند. که خود نیازمنـد
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 77
بحثی است مفصل )براي اطلاعات بیشتر، رك به اشپولر، :1379ج .(1
همانا در اثر این سنتزها و برآمدن گذشته در کنار حال است که نهضتهاي احیاگرا
در حیطۀ فرهنگی رشد میکنند. اولین نمونه آنها شورشهاي ایرانیان تحت نام دینهاي
خود آفریده بود که راه به جایی نبرد. کوشش بعدي فرهنگیتر بـود و »شـعوبیه« نـام
گرفت که سهمی بزرگ در تلفیق نوین داشت. در همین عصر )قرن چهارم( است کـه
حکومتهاي ایرانی به فارسی ستایی میپردازند و خواستار احیاي فرهنگ گذشـته مـی-
شوند و در این میان سامانیان تقدم دارند که مسلمانانی بودند پاك نهاد و ایرانیانی بودند
فرهنگ پرور. لذا شاهنامهسرایی و جمعآوري شاهنامهها دوباره آغاز میشود و نمونههاي
آن را در این دوران بسیار داریم که اوج آن شاهکار حکیم توس، »ابوالقاسم فردوسـی«
است که حقیقتاً اثر او آیینه تمام نماي تلفیق نو و کهنه در یک نظم عالی و عقلانی بود
که ایرانی را از انیرانی جدا میکرد و تمام سرزمین و مردمان آن را ذیـل نـام ایـران و
عناصر فرهنگی گرد میآورد. لذا هر آنچه در عظمت استاد توس گفته شود اندك است
و ایرانیان تا ابد قدردان آن مرد بزرگ خواهند بود.
آنچه بعد از قرن چهارم تا قرن دهم )برآمدن صفویان( شاهد هستیم، آغاز یورشهاي
نوینی است که خود سهمی اساسی در شکلگیري ایران امـروز دارنـد، ولـی در حیطـه
فرهنگی و مفهومی آنچه در »عصر تدوین« شکل گرفت مبنایی شد براي تداوم ایران در
دوران بعدي و شیوههاي گوناگون در نثر و نظم، حکومتداري و ملکـداري و علـم و...
گسترش یافت. ولی عناصر نوینی نیز به خود پذیرفت. مسـکوب وضـعیت فرهنـگ و
هویت ما را در قرن سوم و چهارم این گونه بیان میکند:
»باري ایرانیها بعد از تلاشهاي گوناگون، بعد از 400سال، با بازگشت به گذشتۀ تاریخ خودشان، با تشکیل
حکومتهاي ایرانی و تکیه بر زبان فارسی در قرن چهارم هجري، ملتی بودند بـا هـویتی جداگانـه و مخصـوص
خودشان. پس از آن قوم فرسوده و بیرمق در آخرین سالهاي ساسانی، ملت تازهاي تولد یافته بود. با آگاهی بـه
هویت خود، )خودآگاه( با دین و تمدنی تازه، گذشته، پشتوانه یا تکیهگاه این هویت بود و زبـان جلـوهگـاهش.
درخت تازهاي بود که در آب و هواي اسلام پرورش یافته بود، اما بر مبناي خاطره ي قومی خـود.« )مسـکوب،
.(30-31 :1373
78اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ولی این آرامشی بود کوتاه و نیروي مهاجم دیگري جان میگرفت. اما ایـن بـار در
شمال شرقی ایران یعنی دشتهاي عظیم شمال آسیا، مأمن بیابانگردان جنگ جویی کـه
سالهاي سال چینیها را غارت کرده بودند و امپراطوريهـاي ایـران را آزرده بودنـد و
حتی در دوره ساسانیان، مدتی آن حکومت را تحت سلطه خود در آورده بودند.
مسلمانان که اسلام را در این مناطق گسترش داده بودنـد، بـهتـدریج آنهـا را وارد
دربارهاي خود کردند و خلافت بدان جهت مایل به آنها بود که اتکاء به ایرانیان و نیز
قبایل عربی را شکسته و استقلالی به نهاد خود بدهد. اندك اندك ترکان در قالب دسته-
هاي غلامان وارد دربارها شدند ولی بهتدریج رشد یافتند و به مـدد جنگـاوري، در رأس
سپاه قرار گرفتند. همچنین در اواخر قرن پنجم، تحولاتی در مناطق بیابانی اتفاق افتاد که
به مهاجرت قبایل ترك به طرف ایران انجامید. غزنویان و سلجوقیان اگر چه ترك نژاد
بودند و از دل سپاه دربارهاي عربی و ایرانی بیرون آمده بودند، جمعیت زیـادي را وارد
سازه جمعیتی ایران نکردند؛ ولی تحولات بعدي زمینهاي بود بر ورود گستردهتر ترکـان
به ایران که در زمان هجوم مغولان اوج گرفت. در این مدت است کـه طـی بـیش از 5
قرن، خاك خراسان بارها »به توبره کشیده شد«، حکومتها رفتند و آمدند که همگـی
تركنژاد و در اغلب موارد سنیگرا و وابسته به خلافت بغداد بودند. هرچند ایـن روابـط
چندان با ثبات نبودنـد، ولـی تفـاوتی اسـت میـان حکومـت غزنویـان و سـلجوقیان و
خوارزمشاهیان با مغولان. »لمبتن« در این باب میگوید: »تحول سیاسـی کـم و بـیش،
باعث جابهجایی میشود که در زمان سـلجوقیان انـدك و در ایـام مغـول بیشـتر بـود.
سلجوقیان سلسله حاکمه جدید و شایستهاي به وجود آوردند و موازینی که اتخاذ کردند،
واکنش آنی در مقابل نیازهاي بلافصلشان بود، آنها »سیستم و نظام« جدیدي پیریـزي
نکردند، ولی تشکیلات امپراطوري موجود را به مفهـوم وسـیع آن بنـا نهادنـد. مغـولان
بالعکس، موازنه موجود را به هم ریختند؛ سیستم و نظام تـازهاي در انداختنـد. لـیکن بـه
محض آنکه رابطه آنها با »قراقوروم« قطع شد و به اسلام روي آوردند، الگوهاي کهـن
جامعه که در روزگار سلجوقیان به هم بافته شده بود بار دیگر ظاهر گشت. شاید این امر
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 79
اجتنابناپذیر بود؛ چون هنگامی که ایلخانان به صورت یک سلسله ایرانی درآمدنـد، بـه
اجبار از حدود و ثغور جا افتاده و مشخص سرزمین ایران به دفاع پرداخته و در چارچوب
همان قیودي قرار گرفتند که سلجوقیان و سلسلههاي نخستین ایرانی قرار گرفته بودنـد«
(375: 1372 ،)لمبتن
به رغم تمام کشتارها و هجومها و.. که از ترکان به ایران و ایرانی وارد آمد، آنهـا
ایرانی شدند و وارث سنتهاي ایرانی و حافظ آن و بعدها در قالب صفویان احیاء کننده
استقلال ملی ایران. »ویلیام ریلیی« سفرنامه نویس انگلیسی که در سال 1899بـه ایـران
سفر کرد درباره سنت ترکان و ایران گفت: »تاتارهاي آذربایجانی که از عناصر عمده جمعیت ایران
هستند، از هر جهت و هر حیث ایرانی میباشند و لو اینکه به زبان ترکی تکلم میکنند... در حالیکه زبان شـناس
چارهاي ندارد جز اینکه آنها را تحت عنوان ترك طبقه بندي کند.« )به نقـل از فیلـد، (135 : 1343در ایـن
دوران فارغ از آنچه بر فرهنگ ایران رفت، سنتهاي اسلامی و شیعی پراکندهتر شـد و
برخی از شاهان مغولان تشیع اختیار کردند. حکومتها، نهادهاي بازمانده از ایران باستان
را پاس داشتند و طبقه دبیران ایرانی نژاد را تداوم بخشیدند؛ زبان فارسی، زبان رسمی باقی
ماند و متون این حیطه گسترش یافت. با افول عصر حماسه و خرد، عصر عرفان ظاهر شد
و شاعران و عارفان بزرگ ایرانی ظاهر شدند و به نوعی به تـداوم سـنتهـاي معنـوي
باستانی و اسلامی پرداختند، ولی تحولی رخ داد.
جمعیت نوینی با زبان خاص و آیینهاي خاص وارد ایـران شـدند و بـه داد و سـتد
فرهنگی با جمعیت موجود پرداختند و در نتیجه ساخت جمعیتی ایـران پیچیـدهتـر شـد.
آمارهاي متعدي از تعداد آنها وجود دارد. »لمبتن« آماري در حدود 1میلیـون را ارایـه
میدهد که در کنار قتلعامهاي گسترده تحولی بزرگ در جمعیت ایران بود )لمبـتن،1372
: .(25-30آنچه حاصل مستقیم و ماندگار این ورود بود، تغییر اساسـی در نظـام اقتصـادي
ایرانیان بود. اقوام جدید، بیابانگرد و قبیلهاي و کوچ نشین بودند و با استقرار در ایران، تا
عصر حاضر نوعی اقتصاد کوچ نشینی مبتنی بر دامداري را همـراه یـک نظـم عشـایري
مبتنی بر جنگ جویی دایم مستقر کردند که تحولات بعدي حکومت در ایران را نیـز در
اختیار این قبایل ترك نژاد قـرار داد )پطروشفسـکی :1344ج .(70-74 :1ولـی در ایـن میـان
80اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
پایگاههاي امنی براي حفظ تمدن و فرهنگ ایران باقی ماند، که مهمترین آن فـارس در
زمان اتابکان سلغري و آسیاي صغیر در زمان سلاجقه روم و نیز هندوستان و امـراي آن
در دهلی و بنگال بود )اصفهانیان، .(76 :1379
این وضعیت نابسامان تا برآمدن صفویان و احیاي استقلال ملی ایـران ادامـه یافـت.
صفویان را بنیانگذاران »دولت ملی« در ایران مینامند. البته باید دانست »دولت - ملت«
نظم دوران جدید است و به شکل نوین در گذشته سابقهاي ندارد )هنیتس، ،1361و بـراي نقـد
نظریه او طباطبایی، .(115-130 :1381
صفویان که داراي آگاهی ملی فراوانی بودند، هنگامی که در مقابل سلسله ترك نژاد
عثمانی قرار گرفتند، تمایل داشتند که بر تمایزهاي هویتی خود تأکیـد کننـد و همـین
انگیزهاي شد براي رسمی کردن تشیع در ایران، رسمی شدن زبان فارسی، احیاي عناصـر
باستانی سلطنت، پیوندزدن هم زمان شاهان صفوي به امامان معصوم و شاهان باسـتانی و..
ضمن آنکه ترکان هنوز در بخش نظامی فعال بودند.
»فراي« صفویان و کار آنها در احیاي ایران را به مانند کار ساسانیان در ایجاد یک
منظومه نوین هویتی میداند. در این منظومه، عناصر باستانی، در کنار عناصـر اسـلامی -
شیعی و نیز عناصر ترکی قرار گرفته بودند. صفویان به هویتسازي نوینی دسـت زدنـد
که پیامد آن پدیدآمدن شکوه و رونق فرهنگی ایران در عصر شاه عبـاس بـود کـه در
اصفهان تجلی مییافت. عنصر نوین دیگري که وارد منظومـه هـویتی ایـران مـیشـود،
مهاجرت علماي شیعه از جبل عامل لبنان به ایران و حمایت آنـان از حکومـت صـفوي
است. این امر آغازي بود بر گسترش نفوذ تشیع و شـریعت در جامعـۀ ایرانـی کـه در
دورههاي بعدي عمقی بسیار گسترده یافت و اکنون نیز جـزء بخـشهـاي مهـم سـازه
جمعیتی و هویتی ایران است. نظمی که صفویان ایجاد کردند طی سالهاي بعدي مسـتقر
ماند و به رغم تحولات حکومتی، عناصر جمعیتی و هویتی ذکر شـده در بـالا، جایگـاه
عمیقتري در ذهن و روح مردم یافتند که البته توأم بود با عقب ماندگی بسیار سخت؛ در
حالیکه در بخشی از عالم تحولاتی رخ میداد که دیر یا زود ما را تحت تأثیر خود قرار
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 81
میداد. این عنصر نوین مهاجم، چیزي است که آنرا »تمدن غربی« مینامیم که از عصر
فتحعلی شاه قاجار در چند رویه نظامی - اقتصادي و فکري - فرهنگی وارد جامعه ما شد
و تحولاتی را در هویت ما بهوجود آورد که زاینده اساسیترین چالشهاي ما و مصـرف
کننده بالاترین سطح نیروي ایرانیان براي تطابق با وضعیت جدید و دسـتیابی بـه یـک
هویت منسجم و نوین با در نظرگرفتن همه سازههاي هویتی و نیـز در برگیرنـده همـۀ
عناصر جمعیتی محدوده سرزمین ایران بوده است. سـخن گفـتن از آنچـه پـس از ورود
تمدن غربی در جلوههاي گوناگون آن بر ما رفته، در این مجال مفید نیست، چرا که بدان
بسیار پرداختهاند، ولی در کل در سایه تحول نوین، شیوة زندگی، اقتصاد، حکومت و... ما
تغییر یافته و عمیقترین این تحولات، در هویت ما و نگاه ما به عالم و خود بوده اسـت؛
که تفاوتی عمیق با عناصر هویت سنتی دارد. با عقلانیت نوینی آشنا شدهایم که جهان را
به گونهاي دیگر مینگرد و با تلقی سنتی ایرانی )برگیرنـده اسـلام و ایـران( در برخـی
موارد دچار تعارض است و همین مسأله است که پدیدآوردنده کوشـش ایرانیـان بـراي
تعریف »کیستی« و »چیستی« ما بوده است. اینکه »ماکیستیم و چیستم؟« »چه رابطهاي
میان گذشته و حال ما وجود دارد؟« و »می خواهیم چـه باشـیم؟« سـؤالاتی از جـنس
همگانی در نزد ما هستند و در پاسخ به این سؤالات بوده که انواع طرحهاي کوچـک و
بزرگ براي »برون رفت« ارایه شده و همه اینها تلاشـی بـوده اسـت بـراي تعریـف
»هویت ملی ایران«. تعریفی که در تمام تاریخ خود مشـغول آن بـودهایـم، اکنـون بـه
گونهاي نو سر برآورده و البته تلاشی جديتر و اساسیتر را میطلبد. تلاشهایی کـه در
جهت تعریف هویت ما انجام شده، چنانکه در بحث آمد، اغلب با نگـاهی بـه نیازهـاي
امروز به عناصر هویتی ما بوده است و چیزي را پدید آورده که بـه آن »ایـدئولوژیک
شدن بخشهاي گوناگون سنت در برهههاي گوناگون تاریخ معاصر« نام میدهیم. امري
که گویا به شدت بر تلاش ما تأثیري منفی میگذارد و چنانکه اشاره شـد گـذار از آن
لزوم گذار از نگاه ایدئولوژیک و گذر کوتاهی به هویت است. به هر حال در وضـعیت
جدید، در حالت »بحران هویت« قرار داریم که به معناي بحران در تداوم روایت تاریخی
82اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
و روایتهاي انسجام بخش است. در بحران هویت، ذخیرة تاریخی ملت، کاربرد خـود را
در انسجام بخشی انجام نمیدهد )معینی دراحمدي، همان:.(44
به هر حال جستجوي مسیر تاریخ ایران تلاش براي نشـان »تـداومی« بـود در عـین
»تحول« تداومی که ما را به نسلهاي گوناگون مردم ایران پیوند میدهد و »تحولی« که
در هر دوره، عناصر نوینی را به هویت و موزاییک ایران افزوده اسـت. بـه قـول اسـتاد
»ریچارد فراي«: »تاریخ را باید امري مداوم تلقی کرد... هرگاه توانسته باشم که ایـن مفهـوم مـداومت را در
ایران نمودار سازم، پاداش خود را گرفتهام« )فراي، .(14-15 :1363
حاصل آنچه در این تداوم و تحول به وجود آمده، سرزمینی اسـت دارنـده ملتـی بـا
قومیتهاي موزاییکی یا multiethnic Societyکه شامل تركهـا، کردهـا، بلـوچهـا،
ترکمنهاي، اعراب و البته گروههایی که گرچه قوم نیستند، ولی کاملاً فارسی صـحبت
میکنند. )مقصودي (45-75 ،1382در گذشته سعی کردیم تا واقعیت چند قومی، چند زبانی و
چند دینی بودن جامعه ایران را در دورههاي گوناگون ذیل نام »ایـران« و فرهنـگ آن
نشان دهیم. امري که توسط مورخان و جغرافیدانان مسلمان و نیز سفرنامه نویسان غربی
مورد تأیید و تأکید قرار گرفته است که نیازي به آوردن نام تک تک آنها نیست )فیلد،
189-37 :1343خصوصاً به اظهار نظر جرج کامرون در : .(184اگر این ساخت جمعیتی را یک شکاف
به صورت Vایجاد کنیم شاهد خواهیم بود هویت ما حالتی مانند طبقات زمین دارد کـه
بر روي هم انباشته شده است و در رابطه با یکدیگر سازهاي نو پدید آوردهانـد. در ایـن
لایهها، عناصر پیشاآریایی و بینالنهرین، ایران باستان و یونانی، لایه عربـی - اسـلامی،
لایه شیعی - فلسفی، لایه ترکی و سنی، لایه مغولی و صوفی، لایه صفوي - شـیعی و در
نهایت لایه غربی حضور دارند. )نجفی، 30 :1384ولایتی، 9: 1378و نیز آرنولد ویلسون در فیلد همـان:
.(176-177این عناصر در دیالکتیک با یکدیگر در دورههـاي گونـاگون تـاریخی، یـک
هویت مداوم و در عین حال سیال را شکل دادهاند که مدام پویایی خود را نیز حفظ کرده
است )بشیریه در احمدي: .(115-122
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 83
سرزمین و جغرافیا
عینیترین بعد هویت ملی »سرزمین« و تعلقخاطر بدان و افراد ساکن در آن میباشد.
تردیدي نمیتوان داشت که تنها در یک سرزمین خاص است که یک فرهنگ، هویت و
احساس تمایز و تعلق قادر به شکلگیري است. پس جغرافیا و سرزمین جایگاهی اسـت
که در آن افراد مستقر میشوند، در رابطه با آن تاریخ خود را میسازند و بدان تعلقخاطر
مییابند. این تعلقخاطر به سرزمین خاص، عنصري مهم در تکوین هویـت اسـت. »ژان
گاتمن« از بزرگان جغرافیاي سیاسی عصر حاضر میگوید: »تمایز نسبت به دیگران و سر بلنـد
بودن از جلوههاي مستقل خـویش، خاصـیت ذاتـی هرگـروه انسـانی اسـت« )تاجیـک، » (45 :1384پیـروز
مجتهدزاده« نیز در این باب میگوید: » بیتردید یـک ملـت، در درجـۀ نخسـت مقولـهاي در زمینـه
جغرافیایی سیاسی و در پیوند با چگونگی پیدایش و پایایی ملت است. بدین سان یک کشور هنگامی زنده و مستقل
است که در درجه نخست شخصیت ملی مستقل داشته باشد« )مجتهد زاده، . (9 :1384
همچنین بزرگترین فیلسوف هویت و بحث تعلق در روزگار ما، »مـارتین هایـدگر«
در جلوههاي مهم از اندیشه خود به بحث محلی بودن هویت و شـکلگیـري هویـت در
مکان و تاریخ خاص تأکید دارد. »جهانگیر معینی« که اندیشـه »هایـدگر« را در بـاب
مکان و هویت بررسی نموده، جملهاي را از او به این مضمون میآورد: »رابطه آدمی با مکان-
ها و از راه مکانها با فضاها، ذاتی، باشندگی )وجود آگاهانه( او است« )معینی علمداري،.(1381
»هایدگر« در جمله فوق بر ذاتی بودن تعلق به مکـان خـاص بـه عنـوان خصـلت
خودآگاهی انسانی تأکید دارد. این قابل تردید نیست که هویت و تمـدن در مکـان بـه
وجود میآید و فرد هنگامی خود را داراي هویت میداند که از تمـایز و پایـداري و در
جمع بودن اطمینان حاصل کند. مکان مهمترین عاملی است که نیازهاي هویتی انسـان را
تأمین میکند؛ به بیان روشنتر، مرزپذیري و قابل تحدید بودن مکان و به تبـع آن فضـا
این امکان را فراهم میآورد که انسانها با احساس متمایز بودن، ثبات و تعلق به گـروه،
امنیت و آرامش لازم براي زندگی کسب کنند. اما احساس متمـایز بـودن از دیگـران،
همچون جزء جدایی ناپذیر هویت، نیازمند وجود مرزهاي پایـدار و کـم و بـیش نفـوذ
ناپذیر است.«
84اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
چنانکه در آغاز بحث حاضر در باب هویت آمد، هویت در مقابل دیگري تعریـف
میشود، جلوه عینی »خود« و »دیگري« در سرزمین تجلی مییابد. به سخن دیگر هویت
ملی هنگامی منسجم میشود که انسانها داراي مرجعهایی ثابت و پایدار باشند. »مکان و
سرزمین از جمله بهترین تأمین کنندههاي اینگونه مرجعها و دسـت آویزهـا هسـتند.«
مرزها و روابط »ما« را با »دیگران« محدود و متمایز میکنند و زمینه به وجـود آمـدن
احساس تعلقها را به وجود میآورند. )تاجیک، .(47-48 :1383از سوي دیگـر هنگـامی کـه
هویت ملی تکامل یافت تنها با ارجاع به سرزمینی خاص زنده میماند »محیط جغرافیایی،
تبلور فیزیکی، عینی، ملموس و مشهود هویت ملی به حساب میآید.« )حاجیانی، .(202: 1379
اگر بر اساس بحث پیشین به بحث جایگاه سرزمین و نظریـهپـردازي در بـاب آن و
تمایز آن از دیگر سرزمینها در نزد ایرانیان بپردازیم، خواهیم دید که پیدایش احسـاس
هویت ملی در نزد ایرانیان باستان و تمایز »خود« از »دیگران« در آن زمانه، با نظریـه-
پردازي و اسطورهزایی در باب چگونگی پیدایی مرزهاي ایران همزمان است. ایـن تنهـا
مختص ما نبوده و چنانکه گفتیم از ذات تعریف هویت بر میآید. در اسطورههـاي هـر
ملتی، تصوري از جغرافیاي عالم یا »ربع مسـکون« وجـود دارد کـه اغلـب در آنهـا،
سرزمین خودي چونان »مرکز عالم« تصور میشود و دیگران و سرزمین آنهـا چونـان
»دیار ظلمات«. نگاهی به نقشههاي ترسیمی از سـوي جغرافـیدانـان یونـانی و رومـی،
اسلامی و ایرانی و چینی نشاندهنده آن است. تصور سرزمینهاي دیگر بـا عنـوانهـاي
تحقیرآمیز امري طبیعی است. )کراچکوفسکی، (10 :1379امر طبیعی فوق در نزد ایرانیان نیـز
وجود داشته و این امر در نزد متون ما باقی است. اگر سخن گفتن در این حیطـه، یعنـی
تصور ایرانیان از سرزمین خود و تمایز آن با دیگر سرزمینهـا و نقـش آن در تکـوین
هویت ملی سخن را به درازا میبرد، ولی ذکر نکاتی مفید به نظر میرسد. طبیعی به نظـر
میرسد که بنا به سرشت دنیاي باستان مردمان عادي و حتی فرهیخته تصـور روشـنی از
مرزها و سرزمینهاي خود و دیگري نداشتند و این خود و دیگري بر اساس نوعی اندیشه
متافیزیکی در باب سرزمین خاص، مرزهاي اسطورهاي آن، چگونگی بهوجود آمدن آنها
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 85
و تصوراتی از دیگران بهوجود میآمـد. در آن زمانـه، یـک تصـور از عـالم در قالـب
اسطورهاي در ذهن انسانها وجود داشت که در مرکزیت آنها سـرزمین اقـوام متصـور
کننده قرار داشت. آنها مایل بودند سرزمین خود را به نـامی بخواننـد کـه بـه عنـوان
موجودیتی داراي بعد ماورایی و مورد توجه خاص خداوند تلقی شود. در نزد ایرانیـان از
زمان آغاز تکوین هویت ملی ایران، این سرزمین »ایران ویج« نامیده مـیشـود کـه در
سیري تاریخی به »ایرانشهر« تغییر نام داد و داراي بحث مفصلی است. تنها در سایه ایـن
تصور جغرافیایی اسطورهاي است که بحث نظام سیاسی شـاهی بـه عنـوان حـامی ایـن
سرزمین و.. قابل تصور است که نقش مهمی در تداوم فرهنگی ایران ایفـا مـیکنـد. در
الگوهاي مد نظر جهان یک جغرافیاي اسطورهاي است که به هفت اقلیم تقسیم شده است
که در میانه آنها اقلیم چهارم بهترین اقلیمها ست. در نسخه »بندهشن« که متنی پهلوي
در باب تصور ایرانیان باستان از جهان است، به این اقلیمها نامهاي متعددي میدهند؛ ولی
آنچه مورد توجه است اقلیم چهارم است که به آن نام مقدس »خونیرث« مـیدهنـد. در
روایات اسطورهاي که در ذهن ایرانیـان کهـن وجـود داشـت »در دل اقلـیم مرکـزي
خونیرث، زمین ایرانویچ قرار دارد که نقطه مرکز عالم است«. همه حوادث اساطیري در
این مکان مقدس روي میدهند و آفرینش در آن شـکل مـیگیـرد و انسـان نخسـتین
»کیومرث« در آن زاده میشود. »بندهشن« در این باب میگویـد: »پـنجم گـاو یکتـا
آفریده را در ایرانویچ آفریده، به میانه جهان بربار رود داهییستی کـه در میانـه جهـان
است. ششم کیومرث را آفرید. روشن چون خورشید، راست برباررود داهییستی که )در(
میانه جهان ایستد«. در این تصور زرتشت چون دین میآورد، نخست در ایرانویچ است.
در اندیشه ایرانی، خونیرث که ایرانویچ جزیی از آن است، قطعهاي از خورشـید دانسـته
میشود. تجلی این مسئله را میتوان در نام قدیم سیسـتان بـه عنـوان »نیمـروز« و نـام
»خراسان« به معناي »خورآسان« یا محل برآمدن خورشـید دیـد. »میرچاالیـاده« نشـان
میدهد که چگونه در تصور باستانی این مکان مورد عنایت خاص خداوند تصور میشود.
این جا محلی است که نخستین انسان بهوجود میآید و خداونـد بـا بنـدهاش کیـومرث
86اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
گفتگو میکند. جنبه قدسی ایرانویچ در این است که »اهورا مزدا« آن را خود، مستقیماً
آفریده است. رسالۀ دیگر زرتشتی یعنی »مینوي خـرد« در سـتایش ایـران مـیگویـد:
»اورمزد، ایرانویچ را از دیگر جايها و روستاها بهتر آفرید.« در بهمن سن نیز بارها این
تکرار میشود. در این جاست که جایگاه اسطوره سه فرزند فریدون یعنی ایـرج، سـلم و
تور به میان میآید که سپردن ایران به مثابه مرکزیت زمین به ایرج حسادت بـرادران را
برمیانگیزد و این آغازي براي دشمنی تورانیان و رومیان با ایرانیان است کـه فرزنـدان
ایرج به عنوان نمونه انسان پاك و مورد توجه اهورامزدا است. در آبـان یشـت و زامیـا
یشت می بینیم که گفته میشود »افراسیاب تورانی تباهکار« به این خاطر به ایران حمله
میکند. خواننده اکنون خواهد توانست تداوم این ایده را در دورههاي دیگر که مهمترین
آن در نزد فردوسی است بیابد. ریشههاي آنچـه فردوسـی در بـاب ایـران و جغرافیـاي
اسطورهاي آن گفت، سالهاي قبل در ارتباط با دین زرتشتی گذارده شده بود و عاملی در
جهت تدوین هویت ملی بود. تداوم این ایده تا امروز ادامه یافته است. ابوریحان بیرونـی
در سده چهارم هجري چون خواست جغرافیاي عالم را تصویر کند، در »التفهـیم« خـود،
ایران را در مرکزیت عالم قرار داد که شش ملک آن را در برگرفتهاند )رضـایی راد، :1378
.(184-193
بعد روحانی این جغرافیاي اسطورهاي توسـط فیلسـوف فرانسـوي، »هـانريکـربن«
پرورده شد. کربن معتقد بود که ایران در اندیشه ایرانی چونان مرکزیت عـالم، در مقـام
»عالم مثال« قرار میگیرد که در نزد ایرانیان پیش و پس از اسلام تداوم داشته است. به
قول وي این سرزمین جایگاهی است که در آن انسان برگزیده به کمک فرشته به پیغام
الهی دست مییابد و به عنوان دارنده نوعی رسالت در نزد زمینیان عمل میکنـد. اینجـا
همان »ناکجا آباد« است که با وجود آلودگی عالم بـه خصـایل اهریمنـی، از »کالبـد
روحانی انسان« حفاظت میکند که در نزد کربن در تلقی شیعی همان امام دوازدهم می-
باشد. این سرزمین جایگاهی است که او به آن »زمین ازلی ایرانی« نام مـیدهـد و ایـن
تاریخ و جغرافیاي اسطورهاي از طریق خداي نامهها به ایـران شـیعی انتقـال یافـت و در
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 87
حافظه تاریخی ایرانی تداوم یافت. نمود این اندیشه اسطورهاي در این احساس ایرانیان در
تاریخ خود تجلی یافته است که آنها، لشگریان سپاه حق میباشند و در مقابـل مردمـان
اهریمن صفت به مبارزه حقطلبانه برخاستهاند. در این تلقی است که تورانیـان، رومیـان
و... چونان جلوههاي تاریخی این اهریمنصفتان به سرزمین ایران هجوم آوردهانـد، ولـی
عنایت خداوند به سرزمین ایران و مردم ایران به عنوان حافظان امانت الهی همیشه مـانع
این امـر شـده اسـت. )شـایگان، .19-20 :1371کـربن، 54.-65 :1358رضـایی راد، .(114-219 :1378
»گراهام فولر« در اثر خود در مورد ژئوپلیتیک ایران به این اندیشـه ایرانیـان در دوران
حاضر اشاره میکند که آنها سرزمین خود را با خود شیفتگی تمام، »قبله عالم« میدانند
.(10-27 :1377 ،)فولر
اصولاً این تصور اسطورهاي ایرانیان از سرزمین خود، جایگاه آن در عالم و نسبت آن
با حقیقت الهی امري است که مورد تأیید همگان اسـت و تـا امـروز در روان ایرانیـان
وجود دارد و منبع عظیمی از تصور هویت متمایز ایرانی از غیر ایرانیان میباشد که تنهـا
احتمالاً در زمانهاي خاص مانند هجوم روس و انگلیس، هجـوم عـراق بـه ایـران یـا...
تحریک میشود و تودهها و نخبگان را به حرکت وا میدارد. گرچه در تاریخ »سرزمین«
ایران قبض و بسط فراوان یافته و این قبض دلیل آن است که گفته مـیشـود فرهنـگ
ایران به فراتر از مرزهاي جغرافیایی فعلی میرود. )ثلاثی، (10 :1379ولی حقیقت آن اسـت
که بیش از این قبض و بسط عین آنچه در ذهن ایرانیان وجود داشته، تصور از ایران بـه
مثابه سرزمین متمایز از دیگران بوده که باعث شده تا اندیشه پویایی و پایانی ایران حتی
در زمان تسخیر کامل از سوي بیگانگان باقی بماند و منبع خیزش براي احیـاي اسـتقلال
ملی باشد. نمونههاي آن در تاریخ ما فراوان است. )احمدي، .(117-118 :1382عدهاي معتقدنـد
که پیدایش مفهومی چون »وطن« حاصل دوران جدید است. »توکلی طرقی« کـه ایـن
مسئله را کاویده، میگوید: »وطن در نزد ایرانیان سنتی به لامکـان اشـاره دارد و فاقـد بعـد سـرزمینی و
جغرافیایی و مرزبندي شده است. بنابراین این گروه معتقدند ایران به عنوان وطن مربوط به دوران جدیـد اسـت«.
)توکلی طرقی، (65-71 :1379برخلاف دیدگاه فوق، پیشتر نشان دادیم که عنوان »ایران« بـه
عنوان »وطن« در دورههاي باستانی ایران ریشه دارد و گرچه در بعدي اسطورهاي حالتی
88اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ماورایی نیز مییابد، به معناي لامکانی آن نیست. در نزد فردوسی و نظامی و... میتوانیم
بارها واژه »ایران« به عنوان سرزمین متمایز از دیگران را ببینیم که صـریحاً بـه مرزهـا
اشاره دارند. »عنایت االله رضا« در مقاله »مرزهاي ایران مطابق شاهنامه فردوسی« این امر
را نشان داده است.
تاریخ
اگر سرزمین جایگاهی است که در آن هویت یک ملت شکل میگیرد، تاریخ تداوم
زمانی است که در طی آن یک ملت در سرزمین خاص مستقر میشود و تمدن خـود را
در رابطه با دیگران میسازد. در سرزمین خاص و طی یک زمان به نسبت طولانی اسـت
که فرهنگ به وجود میآید و یک گروه از مردمان بر اساس حافظه تاریخی خـود، بـه
برخی سنتها و رسوم در برابر یکدیگر احساس تعلق دارنـد. تـاریخ یـک سـرزمین و
آگاهی مردم به آن را عمدهترین عنصر سازندة هویت ملی میدانند. »کاستلز« با اشاره به
اینکه واقعیات نشان میدهد قومیت، زبان ،مذهب، آب و خاك، فی نفسه بـراي سـاختن
ملتها و نطفهگذاري ملیگرایی کفایت نمیکند؛ اما داشتن تجربه مشترك بدین منظـور
کافی است. وي ژاپن و امریکا را نمونههاي نقش تاریخ در بنیانگذاري ملت مـیدانـد و
میگوید: »در این دو کشور تاریخ مشترك و برنامه مشترکی وجود دارد و روایتهاي تاریخی آنها مبتنی بر
تجربهاي است که گرچه به لحاظ اجتماعی، قومی، منطقهاي و جنسیتی تنوع مییابد اما از جهات بسیار براي مـردم
هر یک از این کشورها مشترك است.« )کاسـتلز: (47آنتونی اسمیت بـا اشـاره بـه نقـش تـاریخ
مشترك در تداوم ملی میگوید: »و سرنوشت مشترك، میتواند خاطرات را زنده نگـاه دارد و شـکوه و
عظمت اعمال و کنشها را حفظ کند. زیرا دورانی که تمامی افقها صرفاً زمینی و خاکی اسـت، افـراد صـرفاً در
رنجبري ازنسلهاي پیایی کسانی که پیوندهاي تاریخی و شبه خویشاوندي دارند، میتوانند امیدوار باشـند کـه بـه
گونهاي احساس نامیرایی و جاودانگی دست یابند.« )کاسـتلز (48 :1384تاریخ مشترك اغلب با اشارهاي
به گذشتهاي دیرین که ریشه در اسطورهها دارد آغاز میشود و با گذر سالهـا وضـوح
بیشتري مییابد، روایتگر پیوستگی تاریخی گروههاي اجتماعی است و آنها را بـه هـم
پیوند داده و در وحدت با یکدیگر قرار میدهد. در تاریخ یک سرزمین است که مـردم
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 89
فرهنگ، دین، رسوم، حکومت و... مشترك مییابند و با یکدیگر احساس یگانگی مـی-
کنند. پس بعد تاریخی هویت ملی عبارت است از آگاهی مشترك افراد یک جامعـه از
گذشته تاریخی و احساس دلبستگی به آن و احساس هویت تاریخی و هم تاریخ پنـداري
پیوند دهنده نسلهاي مختلف به یکدیگر است که مانع جدا شدن یک نسل از تـاریخاش
میشود.« )حاجیانی، .(201: 1379
در بخشهاي قبلی به جایگاه تاریخ و تداوم تاریخی ایرانیان در تکوین هویـت ملـی
اشاره نمودیم. برخلاف نظري که معتقد است آگاهی ایرانیان به تـاریخ خـود محصـول
دوران جدید و پیدایش حکومت مطلقه پهلوي و رویارویی با غرب است، موارد بیشـمار
نشان دهنده آگاهی تاریخی ایرانیان به تاریخ متمایز خود از دیگران است که این تاریخ
ایرانیان توسط »دیگران« نیز به رسمیت شناخته شده بود. باید به خـاطر داشـت کـه در
تاریخ هجومهاي صورت گرفته به ایران، در دوران تحت سلطه بودن ایرانیان، آنچـه بـه
آنها این احساس که از قوم حاکم متمایزند، را القا میکرد، آگاهی آنهـا بـه متمـایز
بودن پیشینه تاریخی خود بود که در قالب سرزمینی خاص به نام ایران تبلور مـییافـت.
»مسکوب« که به نقش تاریخ متمایز ایرانیان در دوران پس از تسلط اعراب توجه کرده
نشان میدهد که ایرانیان در دوران پس از اسلام نه در دیـن، نـه در حکومـت و نـه در
سرزمین و.. از اعراب و ترکان و جدا نبودند بلکه در دو چیز جدابودند: تاریخ و زبان. به
نظر مسکوب، تاریخ اساس هویت ایرانی بود، آگاهی ایرانیان به نحو اسطورهاي از ریشه-
هاي تاریخی خود یادآوري دایمی آن که در قالب زبان انتقال مییافت، زمینههـاي بـود
براي خیزش دوباره ایرانیان )مسـکوب، .(20-46 :1373شـاهدیم کـه در هـر دوره هجـوم
خارجی است که ایرانیان به تاریخ خود بازگشت میکنند. در دوره سلوکیان، ایرانیان در
شرق سرزمین ایران به تدوین حماسه ملی و روایت اسطورهاي تاریخ ایران مـیپردازنـد
)نولد که( در دوره ساسانیان و هجوم رومیان این امر دیگر بار اتفاق مـیافتـد. در دوره
هجوم اعراب، بازگشت به تاریخ و یادآوري تاریخ متمـایز ایـران عنصـري اساسـی در
تکوین هویت ملی با تلاش ابولقاسم فردوسی است. اشعار معروف فردوسی در شاهنامه و
90اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
غرض از نگاشتن تاریخ شاهان باستان نشانی اسـت از قـدمت احسـاس تمـایز در نـزد
ایرانیان. اشعار زیر معرف این احساس است:
من این نامه شهر یاران پیش بگفتم بدین نغز گفتار خویش
جهان کردهام از سخن چون بهشت از این بیش تخم سخن کس نکشت
بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی
اشاره دایمی به تاریخ باستانی ایران، امـري طبیعـی در نـزد شـعراي ایـران در دوره
اسلامی است. هنگامی که به دوران جدید میرسیم و با هجوم روس و... روبهرو میشویم
و احساس هراس از تسلط خارجی پدید میآیـد، مجـدداً ارجـاع بـه تـاریخ باسـتانی و
شکوهمند سدههاي اول هجري آغاز میشود )توکلی طرقی، .(41-57 :1379
بنابراین تاریخ را میتوان عمدهترین سازنده هویت یک ملت دانست که با اشاره بـه
آن قادر است به متمایز ساختن »خود« از »دیگران« دست زند. نقش این گونـه تـاریخ
بدان دلیل است که »بیانگر آغازین دوره هاي شکلگیري روح جمعی« و نشان دهنـده
تداوم آن خاطره و روح در مدت زمانی طولانی است. میتوان به بیانی قاطع گفت تاریخ
متمایز ایرانیان در نزد حافظه آنان مستقر بوده و منبع عظیم تمایز آنهـا از دیگـران بـه
شمار رفته است. افراد دیگري که نبرد با آنها براي دفـاع از سـرزمین مـادري، بخـش
عظیمی از تاریخ را میسازد. تاریخ براي ایرانیان در دو قالب اسطورهاي و تاریخی قابـل
تصور بوده است. دوران اساطیري و تاریخی روایت شـده توسـط فردوسـی کـه توسـط
مورخان مسلمان نیز تکرار شده نشان میدهد، که تلقی ایرانیان از تاریخ بنیانگذاري ایران
در نبرد با دیوها و سیر تاریخ اساطیري تا ظهور زرتشت و آغاز پادشاهی تاریخی در نزد
ساسانیان تا امروز نقش مهمی در هویت ایرانی داشته است. در دورة ساسانیان با ارجاع به
این تاریخ متمایز است که امکان شکلگیري »ایده ایران« به وجود میآید و »ایرانشهر«
در تمایز صریح با دیگران قرار میگیرد )نیولی، ،1381و نیز محمدي ملایري، ج 2و ،1379 ،1375 ،3
قرشی، ،1380فرهوشی ،.(1368
نمیتوان تردید داشت که در روزگاران سنتی آگاهی از تاریخ بـه شـکل »علمـی«
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 91
وجود نداشته است و اسطوره و تاریخ با یکدیگر در آمیخته بودنـد و در کنـار
یکدیگر روایت میشوند. تنها در دوران حاضر است که کشف ابعاد نـوینی از
تاریخ، خود تبدیل به منبعی براي تمایزگذاري ایرانیان از دیگران شـد. گرچـه
ریشههاي آن از روزگار قدیم وجود داشته است و ایرانیان دایـم بـه آن اشـاره
کردهاند و این روایت توسط دیگران به رسمیت شناخته شده بود )ثلاثی، (9 :1379
در دوران جدید نیز پیدایش تاریخ در قالب نو خود نقشـی اساسـی در هویـت
جویی ایرانیان بازي کرده است )توکلی طرقی، ،1379و نیز طباطبائی، .(275-334 : 1385
نهاد دولت و میراث سیاسی
در باب عنصر سیاسی و نقش آن در تداوم فرهنگی و نیز هویت ملی ایران، بحث به
دو حیطه عملی و نظري قابل تقسیم است. منظور از حیطه سیاست نظري، نظریـۀ آرمـان
سیاسی ایرانیان است که به گواهی مستندات گوناگون تاریخی، عنصري اساسی در تداوم
فرهنگی و تکوین هویت ایرانیان در کلیه دورههاي تاریخی بوده است. این بعد نظري در
قالب نظریه »شاهی آرمانی« و دارنده »فره ایزدي« تکوین یافتـه کـه نقشـی مهـم در
وحدت و هویت ایرانیان داشت. ایده الگوي شاهی آرمـانی تـابعی از بطـن جهـانبینـی
ایرانیان بوده است که در روزگار باستان مستقر شده و به صورتهاي گوناگون به دوره-
هاي بعدي انتقال یافته است. »رضاییراد« معتقد است که بنیان اندیشه سیاسی در ایـران
باستان ذیل پنج مورد قابل شمارش است:
» -1نبرد کیهانی خیر و شر، به مثابه غایت هستی انسان مزدایی؛
-2الگوي کیهانی اَشَه )نظم آسمانی( همچون الگوي ساماندهی شهر یا کشور؛
-3آرمان شهر و اندیشه سرزمین قومی به عنوان سرزمین مقدس؛
-4شاه آرمانی عامل نیات آرمانی؛
-5مراتب سه گانه آسمانی و اجتماعی )رضایی راد، پیشین: .(11-12
این نکات نشان میدهد که چگونه عنصر سیاسی هویت ایرانی به عناصـر دینـی )2
مورد اول،( سرزمینی )مورد سوم( و تاریخی )مورد پنجم( پیوند خورده، و در اتحـاد بـا
92اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
یکدیگر هویت ایرانی را میساختند. ایده بعد »قدسی شهریار« و بهـرهمنـدي او از فـره
ایزدي، امري است که در روزگار باستان به وجود میآید، در دوران اسلامی تداوم مـی-
یابد و اندیشه آرمان شهري ایرانی را میسازد. )سود آور، (1383
نمودي از تداوم این اندیشه را میتوان در نزد فردوسی یافت. در شاهنامه که روایـت
کننده تلقی ایرانیان باستان از جهان و هویت خود است، شاه آرمانی و قهرمانـان وطـن،
کارکرد خود را در دفاع از ایران در مقابل انیران مییابد. »باقر پرهام« در مقالهاي مدعی
است که میتوان شاهنامه را بیان نحوه شکلگیري آیین شـهریاري و تکـوین ایـران و
شاهی آن دانست. فردوسی در بخـش »انـدر فـراهم آوردن شـاهنامه« مـیگویـد کـه
»پژوهنده روزگار نخست« موبدان سال خورده را فرا میخواند و:
»بپرسیدشان از کیان جهان وزان نامداران و فرخ مهان
که گیتی به آغاز چون داشتند که ایدون به ما خوار بگذاشتند«
لذا در اینجا فردوسی یا همان »پژوهنده روزگار نخست« در مقام کسی که به زنـده
کردن هویت ایران در قرن چهارم هجري دست یازیده، میخواهد در روزگـار ویرانـی
وطن بداند که در روزگاران نخسـت، صـاحبان فرشـاهی چگونـه جهـانداري داشـتند.
»پرهام« معتقد است که بعد سیاسی زایش و تداوم ایران، عنصري مهـم در شـاهنامه بـه
مثابه روایتگر هویت ایران است. بدین دلیل است که بخش اعظم شـاهنامه، بـه روایـت
خسروان خردمند و رسم جهان داري آنها پرداخته است )پرهام در مسـکوب، (120-148 :1381
ولی تلاش عمده را در راه تداوم عنصر سیاسی هویت ایرانـی در قالـب الگـوي شـاهی
آرمانی را خواجه نظام الملک در »سیاستنامه« خود انجام میدهد. جواد طباطبائی که بـه
نظریهپردازي خواجه در عصر چیرگی ترکان به ایران پرداخته، معتقد اسـت کـه تـداوم
عنصر شاهی آرمانی توسط خواجه در نخستین صفحات سیاستنامه و تبدیل آن به جریـان
عمده اندیشه سیاسی در ایران پس از اسلام عنصري مهم در تـداوم فرهنگـی ایرانـی در
دوران پس از اسلام بوده است. )طباطبایی، .(1375
این الگوي آرمانی تأثیر خود را بر افلاطون و اندیشۀ یونانی نیز نهاده است که مورد
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 93
پژوهش جدي »فتح االله مجتبایی« قرار گرفته است )مجتبـایی، (1352با این تلاشها بود که
دوران باستانی ایران به دوران اسلامی پیوند میخورد و فرهنگ ایرانی تـداوم مـییابـد.
»هانري کربن« در آثار خود نشان میدهد که الگوي شاه آرمانی ایران باستان که داراي
خردمندي و فره ایزدي است در انتقال به عصر اسلامی، عنصر مهـم در پـذیرش تشـیع
توسط ایرانیان بود. امامان شیعه در نزد ایرانیان شباهت فراوانی با روایت باستانی از شـاه
آرمانی داشتند. این امر به مدد وصلت امام حسین )ع( ازخاندان امامت با شهر بانو )دختر
شاه ایران( و تولد فرزندانی که سیره امامت در نزد آنان ادامه مییابد، عنصـري مهـم در
تلفیق عناصر ایران باستان با نظریه شیعی امامت بود که کمک فراوانی به شـیعی شـدن
ایران و نیز تداوم سنتهاي کهن کرد. نمونه این امر را میتوان در نـزد »شـیخ شـهاب
الدین سهرودري« و نظریه حکیم متأله او یافت، و این نیز طبیعی است که شیخ به شدت
تحت تأثیر فرهنگ ایران باستان و تفکر شیعی بـود. حکـیم متألـه شـیخ شـهید داراي
خصایلی مانند شاه آرمانی توصیف شده توسط ایرانیان باستان و امام شـیعی اسـت. ایـن
موارد بعدها در قالب کارهاي خواجه نصیر در رسالۀ »امامت« و سـید حیـدر آملـی و..
کاملاً در تشیع جذب شد و نزد ملاصدرا، بعدي کاملاً دینی یافت )شایگان، .(1371
از سوي دیگر این تلقی از شاه آرمانی و پیوند آن بـا سـرزمین مقـدس )ایـران یـا
لامکان( باعث شد تا اندیشه آرمان شهري به وجه غالب اندیشه سیاسی فلسفی در ایـران
پس از اسلام تبدیل شود که نمونه آن را در نزد فارابی مـیتـوان یافـت کـه بـه قـول
طباطبایی به شدت تحت تأثیر الگوي شاهی آرمانی بوده است )طباطبایی، .(140 :1373
حضور این امر و تلقی ایرانیان از شاه آرمانی و سرزمین آرمان شهري که با نامهـاي
باستانی »ورجمکرد« یا »کشور جمشید«، »ناکجا آباد« و... نامیده میشوند، خود تداومی
از عناصر اندیشه سیاسی آرمانی ایرانی در دورههاي بعدي در آثـار مـورخین و شـعراي
ایران پس از اسلام بود که گاه بعد دینی قوياي مییافت. )براي بررسی ایـن آرمـان شـهرها در
اندیشه ایرانی پس از اسلام و رابطه آنها با اندیشه سیاسی ایران باستان. رك اصیل، (1371بدین ترتیب با این
تلاشها بود که »انوشیروان« در زبان شاعرانه و عامیانه به عنوان »نمونه شـاه آرمـانی«
94اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
تصویر میشود که داد و دهش او باید نمونه همه شاهان باشد. آگاهان بـه شـعر و ادب
پارسی و نیز فولکور ایرانی در قالب همه اقوام میدانند که جایگـاه انوشـیروان در ایـن
میان تا چه حد است. )براي این مسئله رك مرزبان راد، (87-169 :2536از سوي دیگـر در الگـوي
شاه آرمانی نهاد وزارت نیز نقشی اساسی ایفا میکند که در مقام مشاوري خردمنـد، بـه
شاه رسم عدالت میآموزد و ملک داري را به وي آموزش میدهد .
اما در کنار این الگوي آرمانی در قالب اندیشه، نوعی بعد عملی نیز وجود داشته کـه
گرچه تحت تأثیر بعد نظري بود ولی از آن فاصله بسیار داشت. دکتر »احمدي« که بـه
بررسی جایگاه مردم در اندیشه سیاسی ایرانی پرداخته به این مسئله اشاره دارد: »بـرخلاف
برداشتهاي رایج در اندیشه آرمان شهري یا شاهی آرمانی و به عبارتی فلسفه سیاسی ایرانی، مردم نقش اصـلی را
داشتهاند« )احمدي، تامه پـژوهش: (22-23این امر اگر چه در محتوایی درست مینماید ولی تنهـا
احتمالاً در قالب اندیشه میتوانست مطرح باشد. به لحاظ عملی نهاد سیاسی در ایـران در
قالب واحد امپراطوري نمیتوانست این گونه مردمگرا باشـد. امپراطـوري کـه بـه قـول
»هگل« میراث ایرانیان براي جهان است، نخستین شکل حکومتی توسعه یافته در جهـان
است که ساختاري را پیمیافکند که در سالهاي بعد توسط شاهان هخامنشی، اشکانی و
ساسانی مستحکم میشود. تأثیر این اندیشه سیاسی را در این ایده میتوان یافت که شـاه
ایران میراث دار سنتهاي کهن و حافظ ایران در مقابل دیگران است. اندیشهاي کـه در
سالهاي بعد در قالب نهادهاي حکومتی به عصر اسلامی انتقال مییابد. قدرت این الگـو
به حدي بود که همۀ حکومتهاي پس از اسلام چه ایرانی نژاد، چه ترکی و چه مغـولی
مجبور بودند به آن اندیشه و آن نهادها بازگردند. ساختار حکومت ساسانی تأثیر عمیقـی
بر شیوه حکومتداري در حکومتهاي رومی و... در آسیاي میانه نهاد. در دورة انتقال به
عصر اسلامی، اعراب بزرگترین جذبکنندگان اندیشه و ساختار حکومت ایرانی شـدند.
کار بزرگ را در این حیطه »ابن مقفع« انجام داد و سـاختار حکومـت ساسـانی توسـط
امویان و عباسیان به نحو تقریباً کاملی در نظم جدیـد هضـم شـد و ایرانیـان در قالـب
دیوانیان به خدمت نهاد خلافت در آمدند. اگر چه شاهان عربی، ترکی و مغـولی بـراي
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 95
مشروعیت خود دایم به اندیشه آرمان شهري بازگشت می نمودند، نمود عینی این تـداوم
عنصر ایرانی در دل حکومتهاي ترکی و عربی در قالب نهاد دیوان و وزارت بـود کـه
قبلاً به تداوم الگوي آرمانی آن اشاره کردیم. بررسیها نشان میدهد که نهاد وزارت در
نهاد تمدن اسلامی همیشه عنصري ایرانی و تحتتأثیر سنتهاي ایرانی بـوده. »لمبـتن«
که به »تداوم« و »تحول« در سدههاي میانی ایران پرداخته میگوید: اگر منبع تحول در
تاریخ ایران هجوم اهل شمشیر )اعراب و ترکان( بود، منبع تداوم، »اهل دیوان« و نهـاد
وزارت بود که حاملان سنن ایرانی بودند. )لمبتن، 37-38 :1372و نیز (376در مقاله زیر مورخ
بــزرگ بــا ثــورث بــه میــراث سیاســی ایرانــی در دوران اســلامی پرداختــه اســت.
(٦٢-٥١PP ١٩٧٣.Bosworth)
»فراي« بر نقش فوقالعاده دیوان که در عصر هخامنشی تأسیس شد و در تاریخ ایران
تداوم یافت در بحث تداوم ایران و سنتهاي ایران تأکید دارد. )فراي، (20-21 :1363فارغ از
مسئله فوق باید یادآور شد که هر حکومتی که در ایران پس از اسلام به قـدرت رسـید
خود را از میراث داران »ملوك عجم« دانست و به هر طریقی سعی کرد نسبت خـود را
به شاهان باستان برساند. همچنان که سعی میکردند رابطه خود را به سلسله امامـت نیـز
برسانند. این امر نشان دهنده حضور قوي این دو اندیشه و پیوندیافتگی آنهـا بـا مبـانی
هویتی ایرانیان بوده است. ازسوي دیگر هر حکومت به قدرت رسیده از این امر آگاه بود
که اینجا سرزمین ایران و باقی مانده از حکومتهاي عظیمی که تشبث به رسوم آن مایه
فخر است. این گونه امور را میتوان در نزد حکومتهاي اولیـه ایرانـی نـژاد سـامانی و
طاهري و صفاري، حکومت غزنوي و شخص محمود، حکومـت صـفوي و تـلاش شـاه
اسماعیل براي رساندن نسبت خود به کیخسرو و تلاش شاهان قاجاري براي پیوند یـافتن
با شاهان باستانی ایران دید)براي نمونه اخیر رك، توکلی طرقی، .(49-50 :1379
دین
در یک نگاه کلی، ایدئولوژیک شدن هویت دینی و ملی در جهـان اسـلام در سـایه
تجدد عامل پیدایش این اندیشه غلط بوده است که بین ایرانیت و اسلامیت تعارض وجود
96اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
دارد، به گونهاي که تشبت به یکی به معناي انکار دیگري میباشد؛ در حالی که بررسـی
عمیقتر فرهنگ و هویت ایرانی در طول تاریخ حاکی است که دین در طول تاریخ مـا
همواره جزیی مهم و مرکزي در هویت ما ایرانیان بوده است و آن تقابل کـه در عصـر
حاضر وجود آن گمان میرود حاصل بی توجهی به کلیت تاریخ گذشته ماست.
دکتر احمدي در بحث مفصل خود زیانهاي وارده از این نگاه و ایجـاد تقابـل بـین
ایرانیت و اسلامیت را کاویده و آن را مهمترین عامـل در پیـدایش بحـران هویـت در
روزگار ما میداند )احمـدي، .(54-9 :1383ایشان در تحقیقات خود نشان میدهد که چگونـه
در واکنش به مدرنیسم ایدئولوژیک درجهان عربی، اسلام سیاسـی ایـدئولوژیکی شـکل
گرفت که در قالب ضدیت با ناسیونالیسم ناصري و بعثی، خود را تعریف میکرد. حـال
آنکه نزد احیاگران نخستین اسلامی مانند »سیدجمال اسدآبادي«، اسلامگرایی و ملیـت-
گرایی چونان عاملی درمقابل استعمار به کار گرفته میشود. ولی هنگامی کـه نبـرد بـا
استعمار به صورت ظاهري پایان یافت، دولتهاي اقتدارگرا و ایدئولوژیکی سر برآوردند
که با ایدئولوژیکی کردن هویت و عناصر آن، به نفی اسلام و قـرار دادن آن در مقابـل
تجدد و ملیت پرداختند؛ که حاصل آن شکست مدرنیزاسـیون ایـن کشـورها و زایـش
جنبشهاي نوین اسلامی در جاي جاي جهان اسلام بود. چنانکه در گذشته آمد، در ایران
نیز تأکید صرف و ایدئولوژیک حکومت پهلوي به ایران باستان باعث شد تا مخالفان آن
حکومت، در برخی موارد به سوي این گمان مایل شوند که ایرانیت و اسلامیت در مقابل
هم قرار دارد و نافی یکدیگرند.
ولی نگاهی به گذشته، نقش دین در تداوم تاریخی ایـران در برهـههـاي گونـاگون
تاریخی و آمیختگی آن با سایر ابعاد هویـت ملـی نظیـر سـرزمین، تـاریخ، فرهنـگ و
اسطورههاي ایران نشان میدهد که این تقابل در نگـاهی غیـر ایـدئولوژیک، محلـی از
اعراب ندارد. بیشک نمیتوان گفت دین و ملیت یک چیز هستند، ولی دین در سـطحی
و ملیت در سطحی دیگر قابل طرحاند و تصور تضاد آنها در عـدم لحـاظ ایـن تفـاوت
سطوح است که آسیب بسیار بر ما وارد آورده و میآورد. دکتر احمدي در تحلیل خـود
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 97
از چگونگی ظهور احساس تقابل میان ایرانیت و اسلامیت چنین میگوید:
»تقابل دین و ملیت در ایران در واقع در کشاکش فرآیندهاي سیاسی و مبارزه بر سر قدرت و رقابت بـراي
کسب نفوذ به وجود آمد و تجلی ذاتی میان دین و ملیت در ایران نبود. از آنجاکه هر یک از نیروهاي رقیب اساس
مشروعیت خود را از یکی از عناصر ملی و معنوي هویت ایرانی میگرفتند، رقابت و کشمکش آنها بر سر قدرت
و سیاست به نوعی تضاد دین و ملیت کشیده شد« )احمـدي، .(82-83 :1383ما چنان که در روششناسی
اشاره کردیم ضمن مد نظر قرار دادن تفاوت سطوح دین و ملیت، معتقـدیم کـه تـاریخ
ایران مدعایی است بر همگرایی دین و ملیت، نقش دین در شکلگیري و تداوم هـویتی
ایرانیان غیر قابلانکار است و انکار آن به وجود آورنده زیانهاي فوقالعاده است. دین و
ملیت با یکدیگر همراه بوده و نقشی بسیار مهم در آگاهی دادن امروزه به هر ایرانی که
»کیست و چیست« دارند. دین در ایران همیشه بعد عمیق ملی دارد و نخسـتین تقویـت
کننده هویت متمایز ایرانی از غیرایرانی بوده و ایرانیان نیز در طـول تـاریخ خـود تنهـا
پذیرندگان آیین تشیع در جهان اسلام بودند که ایـن دو در اتحـاد بـا یکـدیگر باعـث
مقاومت ایرانیان در مقابل هجومهاي خارجی اعراب سنی، ترکان کافر اولیـه و غربیـان
مسیحی شد.
در باب جایگاه دین در تاریخ، »ماکس وبر« معتقد است، دین در هـر فرهنگـی در
مرکزیت قرار داشته و دارد و این نقش در دوران مدرن و پیدایش سـرمایهداري تـداوم
یافته است )رك وبر، ،1374و نیز نقیـب زاده، (71-81 :1383از سوي دیگر جامعه شناس بـزرگ
فرانسوي، »امیل دورکیم« در اثرکلاسیک خود، )صور بنیادي حیات دینـی، تهـران، (1383نشـان
میدهد، که همبستگی اجتماعی در یک جامعه، چه ابتدایی و چه نوین، جـز بـا دیـن و
پیوند انسانها از طریق آن ممکن نیست و جامعه بر مدار فرهنگ استوار مـیشـود و در
مرکزیت فرهنگ از آغاز تا امروز دین قرار داشته است. در نزد ایرانیـان نیـز بـه نحـو
قاطعی مصداق این امر را میتوان دید. آغاز بنیانگذاري هویت ملی ایران در عصر باستان
و پیشا تاریخ عمیقاً با عنصر دینی در آمیخته است. »ریچـارد فـراي« کـه ریشـههـاي
زرتشتیگري را کاویده است پیدایش اندیشه زرتشتی را و سروده شدن اوستا را همزمان
با پیدایش حافظه تاریخی ایرانیان میداند و دین ایرانی با پیدایش حماسه ملی ایران همان
98اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
بود. او می گوید: »آغاز روایات حماسی در ایران شاید مصادف باشد با ظهـور زرتشـت
که در پیشرفت بعدي داستانهاي حماسی بیشک اثر کرده است. اگر زرتشت پیدا نشده
بود حماسه در ایران به همان سرنوشتی دچار میشد که در میان هندیان و مـردم ژرمـن
دچار آمده است یا حتی ممکن بود با سلطه یونانیان یا تازیان بر ایران از میان بـرود« او
میگوید گر چه در ابتدا حماسهها و هویت ایرانی جدا از دین بودهاند ولی بعدها به شدت
به هم آمیختهاند »شاید هم حماسهها به رنگ دین درآمده باشـد« )فـراي، (57-60 :1368در
بخش سرزمین ایران و جایگاه آن در آیینهاي دینی و رسالههاي دینی چون گـاتهـا،
بندهشن، زامیا یشت، آبان یشت و... اشاره کـردیم کـه چگونـه ایـران، سـرزمین آن،
حکومت آن و مردمان آن چونان مرکزیت عالم امانتدار دینی الهی در روي زمیناند و
پیکار کننده با بیدادگران اهریمن صفت. عصر ساسانی چنانکه آمد، عصري اسـت کـه
همزمان با تکامل امپراطوري و دولت ایران، ایده ایران نیز تکوین مییابد و دین زرتشتی
به عنوان دین رسمی دولت در میآید و متولیان دینی که قبلاً در قالب خاندان آل ساسان
در استخر فارس مشعل روشن نگاه میداشتند، به شهریاري میرسند و حاملان نهاد شاهی
و حماسهاي ایران و دفاع از مرزهاي سرزمینی ایران میشوند. بنابراین اینجا شاهد به هـم
پیوستگی شدید این عناصر هویتی در قالب چارچوب هویتی ایران هستیم که منجـر بـه
پیدایش و تکامل »ایده ایران« میشود. )براي بحث دین و دولت در عصر ساسانی رك، بیانی، :1380
(6-60اما پیوستگی صریح آیین دینی با دولت در حال قهقراي ساسانی عـاملی بـود کـه
شورشها بر علیه حکومت ساسانی، همزمان با شورش بر دین دولتـی همـراه شـد. لـذا
جنبشهاي سیاسی مزدك و مانی در قالب دینی، به نفی حکومت ساسانی و دین دولتـی
آن میپردازند. بیشک عامل فوق از مهمترین عواملی بود که ایرانیان به نحو سریعی بـه
اسلام مایل شدند و در مقابل فروپاشی حکومت ساسانی مقاومت چندانی نکردنـد. پـس
میبینیم که فروپاشی حکومت ساسانی، با فروپاشی عنصر دین زرتشتی همزمان است.
با ظهور اسلام در ایران عصر نوینی آغاز میشود که مبین تلاشی جهت حفظ هویت
متمایز ایرانی در کنار پذیرش آیینی جدید است کـه در اوج خـود در قالـب گرویـدن
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 99
ایرانیان به تشیع اهل بیت بروز مییابد که در خود نفی اشرافیت عربی را نیز در برداشت.
میدانیم که تلاش در جهت همساز کردن دین جدید اسلام با آیـینهـا و حماسـههـا و
اعتقادات کهن در نخستین جلوه خود در قالب سعی در همسان کردن شخصیت توصیف
شده در متون دینی با قهرمانان و شخصیتهاي توصیف شـده در متـون باسـتانی شـکل
پذیرفت. »مسکوب« در این باب میگوید: »علما با توجه یا حتی بدون توجه به حس قـومی و ملـی،
نوعی آشتی و سازگاري میان اساطیر و افسانههاي ایرانی و قصص قرآن )یعنی از جهتی میان مذهب و آیین( قایل
بودند. به این ترتیب این اساطیر در محیط اسلامی اهلیت پیدا میکرد و مؤمنین آنرا میپذیرفتند و مانـدگار مـی
ماند.« )مسکوب، .(21 :1373
محقق بزرگ دانمارکی، »آرتور کریستینسـن« در اثـر خـود »نخسـتین انسـان و
نخستین شهریار در تاریخ افسانهاي ایران«، سعی وافر و موفقی در نشان دادن این مسـئله
دارد که در قرون اولیه اسلامی چگونه مورخین و نظریهپردازان دینی و... سـعی داشـتند
میان تلقی ایرانیان باستان از نخستین شهریار و نخستین انسان بـا تلقـی اسـلامی از ایـن
مسائل تطابق ایجاد کنند. او این تلاش را در نزد مسـعودي، بیرونـی، حمـزه اصـفهانی،
تغالبی، شهرستانی و مستوفی نشان میدهد.
»مهران افشاري« نیز در مقالهاي با عنوان »هماننديهاي نوح پیامبر و فریدون فرخ«
سعی دارد تا تلاش مورخین و قصهنویسان و تفسیرنویسان مسـلمان را در هماننـدسـازي
داستانهاي شاهنامه و از همه مهمتر داستان فریدون فرخ را با روایت دینی نـوح پیـامبر
نشان دهد. او از قول »ابوعلی بلعمی« میآورد: »پس از طوفان، هزار سال ملکـی پدیـد
آمد از نسل حام به نوح، نامش ضحاك و جـادوي دانسـت و او پادشـاهی همـه جهـان
بگرفت و او را به پارسی اژدها خوانندي... و نعان گویند که او بیوراسب بـود و انـدرین
اختلاف بسیار که بیور اسب به وقت نوح بود - علیه السلام« اولین شـباهت را بـه نحـو
جالبی در همانندسازي فرزندان سهگانه نوح پس از طوفان که نسل انسـانی را در زمـین
پراکندند، با داستان سه فرزند فریدون که سه قوم بزرگ باستان را بنیان نهادند در نـزد
تذکره نویسان اثبات میکند. )افشاري، در افشار و رویمر، .(517-524 :1376
حتی در این دوران سعی میشود به زبان فارسی و کاربرد آن بعد دینی بدهند که از
100اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
نقش زبان فارسی درتداوم هویت ایرانی آگاهی داریم. مسـکوب نقـل قـولی از مقدمـه
ترجمه تفسیر طبري توسط گروهی از علماي ماورالنهر را میآورد که در این میان بسیار
جالب است: »پس )شاه سامانی( علماي ماوراءالنهر را گرد کرد و این از ایشان فتوا کرد
که روا باشد این کتاب را به زبان پارسی گردانیم. گفتند روا باشد خواندن و نبشتن قرآن
به پارسی، قرآن را که تازي نداند و از قول خداي - عزوجل - که گفت )و مـا ارسـلنا
عن رسول الا بلسان قومه( گفت: من هیچ پیغامبري نفرستادم مگر به زبان قـوم او و آن
زبانی که ایشان بدانستند و دیگر آن بود که این زبان از قدیم بازداشتند از روزگـار آدم
تا روزگار اسماعیل )ع( همۀ پیغمبران و ملوکان زمین به پارسی سـخن گفتنـدي و اول
کس که سخن گفت به تازي، اسماعیل پیغامبر بود )ع(« )ترجمه تفسیر طبري، به تصحیح حبیب
یغمایی، تهران 5 :1356؛ به نقل از مسکوب: .(54 :1373
اثر عظیم این همسازي میان دین و ایرانیت بسیار آشکار و قدرتمند بود و باعث شـد
تا مدتی بعد که سرایندگان و مورخان تدوین هویت ملی ایران به خیزش فرهنگی ایران
برخاستند میان دین و ملیت هیچ تعارضی نبینند؛ گر چه میان ایرانیت و عربیت تفـاوت
میدیدند. دکتر سید جعفر شهیدي در مقاله »ادبیات فارسی و سخنان حضرت امیر« تلاش
فارسینویسان ایرانی از سده نخستین پیـدایی ادب پارسـی در وارد کـردن بعـد دینـی،
احادیث و آیات در متن رسالههاي فارسی را نشان میدهد. ایشان نقل قـولی از نویسـنده
مرزبان نامه میآورد: »و نامه خود را به استعارت و آیات قـرآن و اخبـار رسـول علیـه
السلام آراستهدار و اگر نامه پارسی بود، پارسی مطلق منویس که ناخوش بـود.« ایشـان
اشارات نویسندگان پارسی چون فردوسی و ناصر خسرو و نیز رسالههاي کلیلـه و دمنـه،
چهار مقاله، مرزبان نامه، بختیارنامه و نامه تنسر را در نقل قول و آمیختگی بعدي ایرانی با
بعد دینی میآورد )شهیدي، .(415-433 :1372
اوج این آمیختگی را میتوان در نزد سراینده حماسه ملی ایران، ابوالقاسـم فردوسـی
یافت، که تأکید او بر تمایز ایرانیان از غیر ایرانیان باعث نمیشود او به اسلام و خانـدان
اهل بیت ارادت نورزد. در ابعاد گوناگون میتوان نشان داد که از شاهنامه هر چیـزي در
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 101
میآید جز مخالف بودن اسلام با ایران. در نزد حکیم بزرگ توس این دو بـه یکـدیگر
آمیخته میشود و وي احادیث متعدد و نزول آیات متعددي را در اشعار خود به کار می-
گیرد. )رستنده، ، 16-19 : 1378و نیز .(23-108
بینش دینی شاهنامه امري محترم است که ضمن اشاره به آیین باستانی ایران، آیـین
اسلام را به دل و جان میپذیرد و ستایشگر آن است. »دکتر محمدامین ریاحیخویی« در
اثر بینظیر خود در باب فردوسی میگوید: »آنچه مسلم است فردوسی حکیمی است یکتـا پرسـت و
مسلمانی پاك اعتقاد و دوستدار خاندان پاك رسول اکرم )ص( نفرت او از تازیان هم منافاتی با مسلمانی او ندارد.
این نفرت هم از خاطرات کهن ملی و تاریخی که در ضمیر فردوسی و معاصرانش جایگزین بوده، مایه میگیرد و
هم از ستمگريهاي عمال خلافت و قبیلههاي مهاجر تازي در خراسان که در عصر فردوسی موجب آزردگـی و
خشم عمومی بود. نفرت از تازیان، قومی که فرزندان پیامبر خود را شهید کردند و خداوند در قرآن کریم به شدت
به کفر و نفاق آنان اشاره میفرماید، جدا از اعتقاد اسلامی شاعر بود. این حقیقت نیز بر تمام محققان روشن است
که فردوسی شیعه بوده.« )ریاحی خویی، (232-233 : 1380تلاشی در همسانسـازي شخصـیتهـاي
دینی و ملی که در شاهنامه نمود خود را یافته بود در سدههاي بعد در ایران به شدت بـه
فولکلور مردمی راه یافت. »سیدابولقاسم انجوي شیرازي« در اثر مردمشناسانه خود به این
مسئله پرداخته است )سیدابوالقاسم انجويشیرازي، مردم و فردوسی، مردم و شاهنامه، 108-110 :1354به نقل
از احمدي، .(60
بعد دیگر همسانی دین و ملیت را میتوان در گرایش ایرانیان به تشیع دانست. زمانی
که ایرانیان تحت سلطه اعراب اموي قرار گرفتند، نوعی اشرافیت عربی شکل گرفته بود
که سعی داشت به جاي عنصر اسلامی، با تکیه بر عنصر عصبیت عربی بـر اقـوام تحـت
سلطه حکومت کند از سوي دیگر این اشرافیت در گرایشی به عربیت، خاندان رسول خدا
)ص( که حاملان امانت دینی بودند را انکار کرده و خلافت آنها را غضب کرده بودند.
پس در جهان اسلام از سده نخستین اسلامی، »آل علی« معترضان سیاستنژادي بنیامیه و
بعدها بنیعباس بودند. میدانیم که ایرانیان در اعتراض به ظلم بنی امیه و بنی عباس، پایه
اصلی کلیه قیامهایی بودند که بر علیه این حکومتها اتفاق افتاد. قیامهـاي بابـک خـرم
دین، به آفرید، استاد سیس، سرخ جامگان و... ابتدا صبغهاي در ضدیت با اسلام و عربیت
داشت ولی اینها به تدریج حذف شدند، و جنبشهایی در خراسان شکل گرفت کـه بـه
102اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
خاندان علی )ع( به عنوان حاملان اسلام حقیقی نظر داشتند. ایرانیـان در قیـام مختـار در
خونخواهی امام حسین )ع( نقش اصلی را داشتند و هنگامی که ابومسلم خراسانی بر علیـه
امویه برخاست، شعار خود را نشاندن خاندان علی به خلافت اعلام کرد. هنگامی که بنی-
عباس بر خلافت نشستند و مطابق سنت خود آل علی )ع( و ایرانیان را به حاشیه راندند،
نوعی پیوند میان تشیع و ایرانیان پدیدآمد که باعث شد مرکز تشیع به خراسـان منتقـل
شود که در استقبال ایرانیان از امام رضا )ع( قابل رؤیت است. بنـابراین تشـیع بـا بعـد
روحانی و معنوي خود و بعد ظلم ستیزي خود، به تدریج به دین غالب ایرانیان تبدیل شد
و همانطور که قبلاً آمد همسازي و شباهت آموزههاي دینی ایران باستان با تشیع بسـیار
در این امر تأثیر داشت. شیعی شدن تدریجی ایرانیان خود منبع تمایزي بود براي ایرانیان
از دیگر مسلمانان که اعراب سنی بودند. طی پنج قرن، تشیع به تدریج در ایـران کـاملاً
غالب شد و همزمان با تأسیس حکومت صفوي با عنوان پر طمطراق »دولت ملی ایران«
آیین تشیع نیز دین رسمی شد و به نحو صریحی ایران را در مقابل دولت عثمـانی سـنی
تعریف کرد. در طی بیش از پنج قرن شاهد نوعی پیوستگی میـان ایرانیـت و اسـلامیت
)تشیع( بودهایم که در قالب انسجام هویتی برآمده از عناصر ایران قبل از اسلام و ایـران
پس از اسلام بود. دراین فاصله آنچه اتفاق افتاد نوعی همسانی میان تشیع معنوي و بینش
روحانی ایران باستان بود که شیخ شهاب الدین سهروردي روایتگر آن بود )کـربن، 1358و
.(39-112 :1382 ،نیز کربن
پادشاهی صفویه داراي ابعاد عمیق دینی و نیز ایران دوستانه بود. دکتر احمدي مـی-
گوید: »شواهد تاریخی نشان دهنده این واقعیت است که صفویه نیز به نحوي از اهمیت عنصر ملّیـت ایرانـی در
جامعه آگاه بود و از آنها بهره برداري نیز میکردند«. )احمدي، همان، : .(66آنها در یک وجـه سـعی
میکردند نسب خود را همزمان به امام موسیکاظم )ع( و نیز پادشاهان باسـتانی ایرانـی
برسانند. شاه اسماعیل نمونه این تلفیق است که در خطابه خود میگوید: »امروز مـن بـه
زمین فرود آمدم. من خداوندگار و پادشاه هستم. به راستی که من فرزند حیدرم. فریدونم
کیخسروانم. جمشید هستم، رستم پسر زال هستم.« )احمدي، همان: .(66-67
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 103
آنچه در بالا آمد اثباتکننده همسانی هویت ملی ایرانی و هویت دینی ایرانیان است.
که در فراسوي سدهها تا امروز تداوم یافته است. »موسی نجفی« معتقد است که هویـت
ملی ایران همیشه داراي نوعی »ساخت معنوي« بوده و هست که قدر مشـترك و پیونـد
مکانی و زمانی فرهنگ و اقوام دیگر ایرانی است و این ساحت معنوي دربردارنـده حـق
طلبی، عدالت خواهی و معنویت گرایی است که از دوران قبل از اسلام تا دوران پـس از
اسلام تا امروز تداوم یافته است و منبع اساسی هویت ایرانی بوده است. )نجفـی (7-8 :1384
در کل ایران و اسلام در سدههاي اول هجري نوعی همسازي میان هم ایجاد کردند.
زبان فارسی
زبان، حامل فرهنگ و عنصري مهم در تعیین سویه فرهنگ است و نقشی اساسی در
تداوم و استمرار آن دارا میباشد. تردیدي نیست که زبان، حاملی است که از طریـق آن
یک ملت، حافظه فرهنگی و دستاورد خود را مینگارد و براي طولانی مدت حفظ مـی-
کند. لذا جایگاه زبان در فرهنگ و تداوم هر فرهنگی بدون شک و تردید مهـم اسـت.
تردیدي نیست که هر ملتی براي تصویرکردن تفاوت خود از دیگران به عنصري ماننـد
زبان نیاز دارد و بدون آن تداوم فرهنگی ممکن نیست. اما نقش زبـان فارسـی در میـان
عناصر تداوم هویت ملی ایران و هویت نوین ما چیست؟ فارغ از هرنظري کـه در بـاب
تاریخ شکلگیري زبان فارسی در دورههاي گوناگون تمدن ایرانی داشـته باشـیم، زبـان
فارسی در شکل امروزي مربوط به دوران پس از اسلام بوده و نقشـی مهـم در نگـارش
حافظه ایرانی و متمایز ساختن هویت از دیگران داشته است. »مسکوب« که به بررسـی
نقش زبان فارسی در هویت ملی ایران در دوران پس از اسلام پرداخته میگوید هر ملّتی
تفاوت خود را با عنصري نمایان میسازد. رقص و موسیقی در هنـد، نقاشـی در چـین و
معماري در اروپا. ما براي تکوین و ایجاد هویت ملی خودمان، تقریباً از همه این عوامـل
)به جز معماري( بیبهره بودیم. در اسلام هنرهایی که نام بردیم جایز نیست. پس از این
جهت نیز کار ما دشوار بود و ملیت ما جز زبان مأوایی نداشت. او معتقد است که پس از
اسلام تنها منبع تمایز ایرانیان از سایر مسلمانان، تاریخ متمایز آنها بود که براي تـداوم
104اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
تنها می توانست به زبان فارسی به عنوان میراث گذشتگان اتکا کند. لـذا او بـه زیبـایی
میگوید: »درخت »ایرانیت« بر زمین زبان فارسی و در آب و هواي اسلام رشد کـرد و
سر کشید«. جایگاه فارسی در مقام حامل هویت ایرانی در این جـا آشـکار اسـت کـه
حماسه ملی ایران به زبان فارسی توسط فردوسی سروده میشود. زایش اندیشـه خیـزش
دوباره ایران با توجه مجدد به فارسی سرایی همزمان است. »مسکوب« در این باب مـی-
گوید: »در دورة پنجاه ساله از اواخر قرن سوم هجري توجه به شاهنامه و شاهنامه نویسی آغاز میشود. در یک
دورة کوتاه از شاهنامه »ابوالموید بلخی«، شاهنامه »ابوعلی محمدبن احمد بلخی«، شاهنامۀ »ابومنصور عبدالرزاق« و
شاهنامه »دقیقی« و سپس شاهنامه »فردوسی« و گرشاسبنامههاي »اسدي طوسی« و برزونامـه و... خبـر داریـم.
ناگهان تب شاهنامه، تب حماسه و تاریخ رجوع به اصل و بازگشت به گذشته و چنگزدن در ریشه ملیت همه را
فرا میگیرد، همه در خراسان و همه به فارسی«.
»محمد حسین ساکت« در مقاله جالب و ارزنده خود نشان میدهد که چگونه طـی
یک تاریخ طولانی زبان فارسی با جلوههاي دینی آمیخته میشود و بعدي مقدس مییابد و
در قالب متون دینی، تفاسیر و غیره گسترش مییابد و به زبان رسمی دربارها و آموزش
در سراسر ایران و حوزه تمدنی آن حتی در ترکستان و چین تبدیل مـیشـود )سـاکت در
احمدي 189-241 :1383به خصـوص : (196در این میان نخستین سلسلههاي ایرانی که با تأکید بر
ایرانیت و تمایز ایرانیان از دیگران سر برآوده بودند به تقویت و گسترش زبان فارسـی
میپردازند. در دوران »یعقوب لیث صفاري« است که به گفته مؤلـف ناشـناس تـاریخ
سیستان، به اشارت شاه صفاري که از سیستان برخاسته بود، محمد بن وصیف به فارسـی
گویی آغاز میکند و در مدتی نه چندان طولانی در دربار سامانی فارسی براي همیشه به
زبان رسمی ایران بدل میشود. حتی با هجوم ترکان و ترکی شدن نیروي نظامی، دستگاه
دیوان و امارت فارسی باقی میماند. شاهان ترك و مغول به گسترش زبان فارسی مـی-
پردازند. در این میان در سراسر سرزمین ایران، زبان فارسی در کنار زبان عربی به زبـان
علمی و آموزشی بدل میشود و این امر در زمان صفویه شدت مـییابـد. شـواهد نشـان
میدهد که در قرون اخیر در بسیاري از نقاط ایران آموزش به فارسی بوده و توسط همه
اقوام ایرانی، میراث آنها به فارسی نگاشته شده است. دکتر احمدي در مقاله خود نشـان
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 105
میدهد که چگونه در کردستان و آذربایجان فارسـی نویسـی و آمـوزش فارسـی رواج
داشته است. به نوعی میتوان گفت آنچه تحت عنوان ادب پارسی مینامیم حاصل تـلاش
همۀ اقوام ایرانی است که طی قرنها میراث معنوي خود را به پارسی نگاشـتهانـد)ریـاحی
.(13 :1379،خویی
از سوي دیگر زبان فارسی حامل همۀ آن چیزي است که در فرهنگ رخ داده است.
ما پیشتر گفتیم که فرهنگ و جمعیت امروزین ایرانی حاصل هجومهاي متعـددي اسـت
که در طی تاریخ طولانی چندهزار ساله این سرزمین رخ داده است. عنصـر زبـانی پیشـا
آریایی، عناصر میان رودانی، عناصر یونانی، هندي، رومی، عربی ،ترکی، مغولی و زبان-
هاي غربی )روسی، فرانسه، انگلیسی( در زبان فارسی امروز حضور دارند؛ همـانطورکـه
عناصر فرهنگی همه تمدنهاي فوق در فرهنگ امروزین ایرانی حضور دارند. »ثلاثـی«
در این باب میگوید: »زبان فارسی بیشتر از هر عنصر فرهنگی دیگر ویژگی برجسته بیهمتـاي فرهنـگ
ایرانی را که همان انعطاف پذیري با حفظ هویت است را به نمایش میگذارد. زبان فارسی مانند اجتماع فرهنگـی
ایران چند هزار سال در تحول و تطور بوده و انواع تعدیلها و سازگاريها و دگرگونیها را پذیرفته تـا در برابـر
شرایط و اوضاع متغیر زمانه و دوررههاي گوناگون تحول خود، توان تطبیق و ادامه حیات را از خود سلب نکند.«
این زبان به گفته ثلاثی، در بردارندة واژگان همه اقوام وارد شده به ایران، ضـمن حفـظ
ساختار هند و اروپایی خود است.
ما در بخش بعد با استفاده از نمونه آذربایجان به عنوان منطقهاي که بیش از هر جایی
دیگر بر تمایز زبانی آن با سایر نقاط ایران تأکید میشود به عنوان نمونهاي براي نشـان
دادن نفوذ و جایگاه زبان فارسی در آن نقطه و حتی فراسوي آن در دوران سنتی استفاده
خواهیم کرد.
بحثی در پیرامون زبان آذربایجان
مسألهاي که در تاریخ معاصر ایران تحت عنوان »مسأله آذربایجـان« نامیـده شـده و
اغلب در مورد آن بزرگنمایی میشود، زاده مسـأله کلـی زبـان ایـن سـرزمین اسـت.
آذربایجان به لحاظ سرزمینی، تاریخی، دینی و... همیشه جزء ایران بوده است، ولی طـی
106اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
صد سال اخیر آنچه باعث شده نواهاي ناخوشایند از آن منطقه شنیده شود مسأله تفـاوت
زبانی موجود در این سرزمین بوده است. به عقیده نگارنده پایههاي همبستگی آذربایجان
با چارچوب سرزمین ایران و فرهنگ آن و هویت ملی آن قدر زیاد هسـت کـه حتـی
تفاوت زبانی نیز نمیتواند شکافی جدي در پیوستگی آذربایجان با سـایر اجـزاي ایـران
ایجاد کند. ولی نمیتوان تردید داشت که مسأله زبان آذربایجان مسألهاي است جـدي و
قابل تأمل. بحث در این مسأله به آغاز عصر پهلوي باز میگردد که »احمد کسروي« در
رساله قدرتمند »آذري یا زبان باستانی آذربایجان« با آوردن اسناد بسیار سعی کرد نشان
دهد که زبان امروزین آذربایجان که ترکی است زبان اصلی این مردم نبوده بلکه زبـان
مردم این خطه یکی از لهجههاي زبان فارسی باستان به نام آذري بوده است، ولی از قرون
چهار و پنج هجري به بعد در اثر کوچ قبایل ترك نشین آسیاي مرکزي در این منطقـه
طی چندین قرن این منطقه و زبان آن به ترکی تغییر یافته است. )کسـروي (111-130 :1378
از سوي دیگر با پیدایش کشور آذربایجان در مجموعه سرزمینهـاي شـوروي و ظهـور
جنبش پانترکیستی در این مناطق و تحت یک سري از ملاحظات سیاسی پژوهشهـایی
در زبان روسی و ترکی صورت گرفت که سعی داشت مدعی این سخن شود کـه زبـان
خطه آذربایجان از کهنترین ایام »ترکی« بوده است و ورود زبان فارسی به این منطقـه
حاصل دوران جدید وسلطه حکومتهاي »فارسیگرا« بوده است.
نویسنده این مقاله فاقد توانایی قضاوت نهایی در مورد این ادعاهاست ولی مـیتوانـد
با اشاره به نکاتی چند، قدمی در راه این ادعا بردارد که دیدگاه اول به حقیقت نزدیکتر
است. گرچه ملاحظات پایانی ما، نتیجهگیريهاي غلطی که برخی در مورد مسأله زبان با
استفاده از ایده اول انجام میدهند را نمیپذیرد.
ادعاي دوم شاید به لحاظ تاریخی موضوعی بیطرفانه به نظر برسد ولی نتیجـهگیـري
که از آن از سوي قومگرایان صورت میگیرد، غیرتاریخی و حتی ضدتاریخی است. آن-
ها مدعیاند وجود زبان فارسی در دوان ما در آذربایجان حاصل یـک »تحمیـل« بـوده
است. »تحمیل زبان فارسی و ستم ملی زبانی، از دعاوي رایج گفتمانهـاي قـومگـرا در
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 107
ایران بوده است. با این همه طراحان این بحث نتوانستهاند نشان دهند که بـه جـز زبـان
فارسی، در کدام دوره هاي تاریخ، زبان هاي محلی به عنوان زبان آموزشی مورد استفاده
قرار گرفتهاند. این در حالی است که زبان فارسی جدید از قرون اولیه پس از اسلام زبان
نوشتاري، ادبی و دیوانی سراسر ایران بوده و... همین مسئله زبان فارسی را به نوعی زبان
ملی براي همه ایرانیان از هر گروه و قومی تبـدیل سـاخته اسـت.« )احمـدي (50-51 :1382
احمدي در آثار خود نشان میدهد که این ادعاي قـوم گرایـان حاصـل دوران مـدرن و
سیاسی شدن قومیت ها و البته تحریک خارجی بوده است. این نظریه منکر تفاوت زبانی
موجود نیست، ولی معتقد است کـه برجسـته کـردن شـکاف زبـانی در غالـب نـوعی
ابزارگرایی سیاسی و برجستهسازي یک عنصر هویتی به منظور اهداف سیاسی بوده است
که طبعاً به عنوان شرایط و زمینه مناسب، مورد بهرهبرداري کشورهاي خارجی نیز قـرار
گرفته است.
در اسناد متعدد تاریخی میتوان نشان داد که زبان فارسی از دیرینهترین ایـام شـکل
گیري خود در آذربایجان رواج داشته است. »احمد کسروي« نشان میدهد که در آثـار
قرون اولیه اسلامی به فارسی بودن زبان آذربایجان اشاره شده است. )کسروي، 106-110 :1380
(137-153دکتر منوچهر مرتضوي که در ادامه کار کسـروي قـرار دارد، وجـود گـروه
دیگري از اسناد را نیز نشان میدهد )مرتضوي، 31-45 :1360براي بررسی هاي دیگـر در ایـن زمینـه
رك، مجموعه مقالات به کوشش ایرج افشـار، 2ج، 1368و .(371بـه عنـوان مثـال »ناصـر خسـرو
قبادیانی« که در حدود قرن چهارم در آغازین سالهاي شکلگیـري شـعر پارسـی بـه
آذربایجان و تبریز سفر میکند، شاعري معروف به نام قطران را مییابد که بـه فارسـی
شعر میگفته است. در دوران هجوم ترکان به ایران و سلطه سلجوقیان و مغـولان و... بـه
نحوي آذربایجان به پایگاه ادب فارسی بدل میشود. »یان ریپ کا« که تـاریخ ادبیـات
این دوران را نوشته از این سبک به عنوان »سبک آذربایجانی« نام مـیبـرد کـه شـامل
بزرگترین شاعران فارسی سرا در آن دوران است. خاقانی شروانی، فلکی شروانی، مجیـر
بیلقانی، اثیري اخسیکتی، ظهیر فاریابی و نظامی گنجوي. )دریپکا، (61-84 :1364
108اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
در دورههاي بعدي نیز آذربایجان مرکز سیاسی کشور میشـود و از آنجـا اسـتقلال
فرهنگی و سیاسی ایران تأمین میشود. میدانیم زبان تمامی دربارهاي ترکی فارسی بوده
و آنان به زبان فارسی ارج بسیار مینهادند. میراث عمده آذربایجـان در ایـن دوران بـه
فارسی نگاشته میشود. کتاب سفینه تبریز که در 721ه.ق نوشته شده است فهرست بیش
از دویست و پنجاه کتاب موجود در کتابخانههاي تبریز آن دوران را ثبـت کـرده کـه
اکثر آنها به زبان فارسی و یا عربی است و هیچ ذکري از یـک اثـر منظـوم و منثـور
ترکی نیست. )احمدي، (21 :1382در نهایت باید به نمونه عظـیم ادب پارسـی یعنـی آثـار
مولوي رومی اشاره کرد که در قونیه امروزي و در قلب آسیاي صغیر سروده شـدهانـد.
سرزمینی که در آنجا امروزه فارسی هنوز جایگاه خود را حفظ نموده اسـت ولـی زبـان
ترکی غالب است. بنابر روایات تاریخی هنگام ورود »جلال الدین رومـی« بـه قونیـه و
آسیاي صغیر، زبان فارسی، زبان اغلب مردمان این ناحیه بود به طوري که اشـعار مولانـا
براي مردم خوانده میشود و تا سالها آثار مولویه به فارسی نگاشته میشود. حتی سالها
قبل از آن دربار ترك سلاجقه روم، زبان فارسی را به عنوان زبان خود میدانستند و بـه
آن ارج مینهادند.
آثار فارسی در آسیاي صغیر آنقدر فراوانند که شاید به شمار نمـیآینـد. بـه نـوعی
آغازگر فارسی نویسی در این منطقه »حبیش ابن ابراهیم تفلیسی« است که آثار متعـدد
خود را در قلب آسیاي مرکزي در اوایل قرن پنجم نگاشته است. کتاب عمدة او »وجوه
قرآن« به فارسی و دلیل عمدهاي بر رواج فارسی نویسی در آن عصر در منطقـه آسـیاي
صغیر است. )ریاحی خویی، (264-272 :1379این اثر در قفقاز نیز قابل مشاهده اسـت. »عزیـز
دولت آبادي« که در پژوهشی جالب به فارسی سرایان قفقاز پرداخته، نشان میدهد کـه
در مناطقی چون اردوباد، باکو، بیلقان، شروان، قـره بـاغ، گنجـه، نخجـوان، ارمنسـتان،
داغستان و گرجستان تا چه حد زبان فارسی و شعر فارسی در میان مردم نفوذ داشته است
)دولت آبادي:.(1370
از سوي دیگر سعی و تلاش قومگرایان بر آن بوده است که این ایده را القـاء کننـد
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 109
که فردوسی، حماسه سراي قوم فارس بوده است و ربطی به مردم آذربایجـان نداشـته و
تنها در دوران نوین است که سعی در تحمیل آن بر این مردم شده است. اما ادعاي فوق
مانند ادعاهاي نظیر آن را محلی از اعراب نداد. جایگاه شـاهنامه و حماسـه فردوسـی در
میان مردم، شاعران و اهالی حکومت در منطقه آذربایجان و اران به راحتی قابـل اثبـات
است. دکتر »ولی حمد«، فردوسی شناس تاجیک، که به بحث جایگاه شاهنامه در قفقاز
پرداخته نشان میدهد که چگونه در قرن 19هنوز شاهنامه و فردوسی در این منطقه نفوذ
داشتهاند. درحقیقت در کنار دیگر عوامل فرهنگی، وجود شاهنامه خـوانی و آگـاهی از
وابستگی به ایران و تاریخ آن به راحتی در قفقاز قابل ردگیري است. او در نتیجهگیـري
خود در مورد نفوذ فردوسی و شاهنامه در اواخر قرن 19در منطقه میگوید: » نفوذ فردوسی
دراین زمان به چنان پایه بلند و قله اوجی رسید که در هیچ جاي دیگر خارج از )مناطق تحت سلطه حکومت( ایران
این عشق و علاقۀ بیش از حد دیده نشده است« )احمدي، .(14 :1378
او معتقد است که آذربایجانیها از ادبیات فارسی بیش از همه شـاهنامه را بـه جـان
خریدند. او همچنین نشان میدهد که شاهنامه خوانی در محافل قفقاز در آن دوران رواج
تامی داشته است، به گونهاي که پلیس تزاري شاهنامه خـوانی را ممنـوع کـرد. در ایـن
دوران است که نطفههاي آگاهی ملی در این منطقه زده میشود و توسط کارگران مهاجر
ایرانی که اغلب آذري بودند به ایران منتقل میشود و منبع مهمی براي مشروطه میشود.
دکتر حمد معتقد است: »آذربایجانیها و مردمان با فرهنگ قفقاز نیز خود را ایرانی میدانستند و به ایرانـی
بودن خود فخر میکردند و سرزمین خود را جزیی از ایران میشمردند و بدین سبب فردوسی و شاهنامه را چـون
گوهري از وجود خود میدانستند و آن را گرامی میداشتند«.
آنچه از بحث بالا میتوان نتیجهگیري کرد این است که نفوذ فارسی و حماسـه ملـی
ایران پس از هفتاد سال جدایی از ایران آنچنان قدرتمند بوده است که اغلب شاعران آن
منطقه به فارسی شعر میگفتهاند. در حالی که میدانیم زبان روزمره مردم در این منطقـه
ترکی بوده است. آشکار است که این امر اثبات کننده رواج فارسـی و شـعر فارسـی و
آموزش آن در آن منطقه و به نحو اولیتر در سرزمینهاي آن سوي ارس میباشد، کـه
گویا توسط قومگرایان انکار میشود. دکتر حمد در فصـلی از کتـاب خـود بـا عنـوان
110اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
»فردوسی در کشمکش« به جدالی میپردازد که سوسیالیستهاي شوروي در اوایل قرن
20سعی در ایجاد آن داشتند و آن ایجاد اولویت براي نظامی گنجوي، در حماسه سرایی
بر فردوسی و هنر او بود. این کار با این هدف انجام میشود که سعی میکردند تا نظامی
را به عنوان شاعري ترك در مقابل فردوسی به مثابه شاعر فارسی بنمایانند. این کـار در
سال 1935م. توسط »یوگنی برتلس« آغاز گشت. دیدگاه »پرفسـور بـرتلس« دربـارة
ضعف فردوسی و قوت نظامی، به زودي ریشه دوانید و در انجمنهـاي پـان ترکیسـتی
خاور و مسکو و پیترزبورگ از این نظریه استقبال کردند.
این بحثی بود که باعث شد نظامیشناس برجسته ایرانی »وحید دسـتگردي« و نیـز
»منصور رستگار فسایی« طی مقالاتی با رد این تمایزات ایجـاد شـده بنـابر ملاحظـات
سیاسی عنوان کنند که این دو شاعر، نه در مقابل هم که هر دو پرورده دامـن فرهنـگ
ایران و تداوم بخش این فرهنگ و استوار سازنده آن و نیز ستایشگر ایران و تاریخ آن
بودهاند. اشاره حمد به تعارضی که سعی میشود در آن عصر ایجاد شود، نمودار تلاشی از
سوي نهادهاي دولتی تولیدکننده دانش سوسیالیستی به منظور نشان دادن تمایز آذربایجان
از ایران میباشد که در قالب تأکید بر تمایزات آذربایجان با ایران، نگارش تـاریخهـاي
آنچنانی، که اساس کار قومگرایان جدید نیز هست، صورت گرفت. جلـوة نهـایی ایـن
گونه اقدامات در قالب فرهنگی را میتوان در قالـب غایلـه آذربایجـان یافـت کـه بـه
صراحت سعی در تأکید بر عنصر زبان و جدا کردن آذربایجـان از ایـران داشـتند. ایـن
تمایل که تاکنون باقی مانده در نگارش تاریخ این سرزمین به شیوه خاصی توسط محمد
تقی زهتابی، حسین محمد زاده صدیق، محمد علی فرزانه و... دیده میشود. اینـان سـعی
دارند نشان دهند که آذربایجان از ازل ترکی و متمایز از ایران بوده است. این گروه که
اغلب اشاره دارند ترکان امروز بازماندگان ترکان »اوراتویی و اوغوز« میباشند فراموش
میکنند هیچ کس منکر این نیست که در تاریخ پیشا آریـایی ایـن منطقـه اوغوزهـا و
اوراتوییها ساکن بودهاند، چنانکه در مناطق دیگر هم این قبایل وجود داشتهاند ولی این
سرزمین مانند هر سرزمینی دیگر در ایران و جغرافیایی آن در تاریخ چند هزار ساله خود
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 111
در معرض هجومها و ورود قبایل نوینی بود که دیگـر نمـیتـوان اثـري از اوغوزهـا و
اوراتوییها در این منطقه یافت. از این گذشته سعی عمدة این گروههـا ایـن اسـت کـه
وجود تفاوت زبانی امروز را برجسته ساخته و عناصر پیوند دهندة دیگر آذربایجان را به
سایر بخشهاي ایران مانند تشیع و... به حاشیه برانند. در حالی که حتی امروز نیز میتوان
در آذربایجان مناطقی را یافت که مرتضوي آنها را »جزیرههـاي زبـانی« مـینامنـد و
گویاي گویشهاي آذري باستان در منطقه میباشند و از لحاظ مختصات صرفی و نحوي
کهنهتر از همه نمونههاي موجود آذري قدیم است. او زبانهـاي »هرزنـی«، »تـاتی« و
»خلخالی« را از این نمونه میداند که در روستاهاي مرند، دیزمار، حسنو و کرنیگان و...
امروز وجود دارند )مرتضوي، (22-28 :1360از سوي دیگر در زبان امروز ترکی آذربایجـان
میتوان به اشتراکات ریشه شناختی زبانیاي دست یافت که نشان از حضور کهن زبـان
فارسی در منطقه دارد )نوابی در افشار، .(27-178 :1371
مسأله زبان به عنوان مبناي هویت ملی در دنیاي امروز
با ملاحظات گفتههاي پیشین وارد این بحث میشویم که جایگـاه زبـان فارسـی در
هویت امروز ایرانی چیست؟ چند سال پیش، از فردوسی شناس برجسته، »جلال خالقی«
مطلق در باب هویت ملی ایران سؤال شد و او بیدرنگ عنوان کرد که هویت ملی ایران،
زبان فارسی است. »پرویز ناتلخانلري« نیز در گفتاري به این مسئله اشـعار دارد )صـدر،
.(93-8 :1377دکتر »اسلامی ندوشن« نیز در یک سخنرانی در رابطه با عناصر هویت ملـی
ایران عنوان میکند: »از همه مهمتر زبان فارسی است که زبان همه مردم ایران اسـت.«
)اسلامی ندوشن، (659 :1383از لحن کلام دکتر شاهرخ مسکوب نیز در کتاب »هویت ایرانی
و زبان فارسی« چنین پیامی بر میآید. مطلب فوق را میتوان در نزد تقی زاده، کسروي،
رضا زاده شفق و شادمان نیز دید. نگارنده تردیدي ندارد که در کلام استادان فوق، اشاره
به نقش زبان فارسی در هویت امروزین ایرانی با ملاحظـه نقـش بـیبـدیل ایـن زبـان
شکوهمند در تداوم هویت، در تاریخ نام برده شده است. ولی تردیدي نمیتـوان داشـت
که دنیاي مدرن، دنیایی با شاخصههایی سنتی نیست و ما گرچه به نقش فوقالعاده زبـان
112اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
فارسی در گستره سرزمینی و در تداوم هویت ملی ایـران آگـاهی داریـم، ولـی برخـی
ملاحظات ما را به سوي این ایده میبرد که تأکید صرف بر عنصر زبـان احتمـالاً نقـش
مخرب در تکوین هویت ملی دارد.
تردیدي نیست که زبان فارسی زبان نوشتاري و اندیشیدن مـا در دوران تـاریخی مـا
بوده و چنان که در گذشته زبان آموزشی سراسر ایران بوده، یکی از لازمـههـاي تـداوم
گستردگی هویت ملی ایران در سراسر ایران، آموزش زبان فارسـی و رسـمی بـودن آن
زبان گرامی است؛ ولی حقیقتی وجود دارد مبنی بر وجـود زبـانهـاي محلـی در نقـاط
گوناگون ایران که برخی از ریشه زبان فارسی و برخی متفاوت از آن هسـتند. بنـابراین
ملاحظات، »حمید احمدي« در اظهارنظري میگوید: » برخلاف نظر برخی پژوهشگران، تنها نمی-
توان به زبان فارسی به منزله عمدهترین عنصر سازنده هویت ملی ایرانی اکتفا کرد.« )احمـدي: » (20مهـرزاد
بروجردي« هم در این باب میگوید: »در عصر تجدد، نمیتوان »هویـت« را تنهـا بـا مبنـاي زبـانی
سنجید... باید دانست تأکید افراطی بر زبان، ره به جایی نخواهد برد« )بروجردي،.(320 :1379
برابري اجتماعی و سیاسی
شاخصههایی که تاکنون به عنوان شاخصههاي هویت ملی نام برده شدند، اغلب و در
بخش مهمی از محتواي خود متعلق به دنیاي سنتی ما میباشند کـه در دوران جدیـد نیـز
ادامه یافتهاند. ما قبلاً گفتیم که در هر مرحله از هجومهاي تمدنی به ایران، عناصـري بـه
هویت ما افزوده شدهاند و همانطور که میدانیم آخرین هجوم به کشور ما، هجوم اندیشه
و سرمایهداري غربی بود که بخش عمدة بحران هویت کنونی مـا از نـاتوانی در انطبـاق
دادن عناصر سنتی هویت ایرانی با عنصر نوین متجدد بودن است. نیازي به گفتن نیسـت
که تجدد در همه ابعاد زندگی ایرانی تأثیر خود را نهاده است و همۀ تلقیهـاي مـا را از
خود و دیگران دچار دگردیسی کرده است. حال سؤال اصلی این است آنچـه از میـراث
تجدد در حافظه و هویت ما ایرانیان به نحو عمده وجـود دارد و منبـع کشـاکشهـا در
کشور ماست، چه میباشد؟
بحث فوق مقدمهاي بود بر ورود به شاخصههاي نوین در هویت ایران و ایرانی که در
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 113
صورت بهکار گرفته شدن به نحو صحیح، میتواند مبناي خوبی براي وحدت ملـی و نیـز
پویایی عناصر سنتی هویتی ما باشد.
این شاخصه همان بحث برابري اجتماعی و سیاسی و خواست مشارکت سیاسی و بـه
رسمیت شناخته شدن در حیطه دولت - ملت است. وجود این شاخصه در هویت ایرانـی
مبین خواست اقوام، زبانها، ادیان، خرده فرهنگها و... موجود در حیطه سرزمینی ایـران
مبنی بر قرارگرفتن در سطحی برابر در بهرهمندي از مواهب سیاسی و اقتصـادي موجـود
در کشور است. بنابراین بحث در پیرامون برابر اجتماعی و سیاسی، بحث در باب جایگاه
مردم در هویت و ساخت دولت - ملت ایرانی است.
گرچه میتوان ریشههاي نوعی مردمگرایی را در نـزد متفکـران اندیشـه سیاسـی و
اجتماعی ایرانی ردگیري کرد، ولی حقیقت آن است کـه خواسـته عامـه مـردم بـراي
مشارکت و برابري در همه شئون جامعه در دنیاي سنتی که سایر عناصر هویتی ما در آن
ایجاد شدهاند، حتی قابل تصور نیز نبوده است، تا چه برسد به آن که در مورد آن بحثـی
صورت گرفته باشد. لذا بحث برابري سیاسی و اجتماعی که ذیـل بحـث شـهروندي در
دوران مدرن میگنجد در بحث از هویت ملی امـروزین مـا در کجـا قـرار مـیگیـرد؟
شهروندي و خواست به رسمیت شناخته شـدن، در درون دولـت - ملـت مبنـا و بنیـاد
خواستها و تعاریف مردم از هویت خود در دوران حاضر میباشد. »کیت فـالکس« در
تعریف آن میگوید: »شهروندي یک موقعیت عضویت اسـت و شـامل مجموعـهاي از حقـوق وظـایف و
تعهدات میگردد که برابري، عدالت و استقلال دارد.« )فـالکس، (249:1381نظریهپردازان معتقدنـد کـه
تنها در شرایطی عناصر به ارث رسیده از گذشته خواهند توانست در تکـوین و انسـجام
یک ملت در عصر نوین نقش بازي کنند و سنتزي را میان عناصر هویتی سنتی و مـدرن
مردمان یک کشور ایجاد کنند که همه افراد و گـروههـاي مسـتقر در یـک محـدوده
سرزمینی تحت حاکمیت دولت - ملت در آن چارچوب به رسمیت شناخته شده و حقوق
تعهدات برابر را با دیگران از هر قوم و زبان و دینی داشته باشند. مردمان یک سـرزمین
که احتمالاً در مواردي نیز با یکدیگراختلاف دارند، تنها زمانی به اشتراکات هویتی خود
114اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
به جاي تمایزات هویتی توجه خواهند کرد که احساس کنند جایی در این سرزمین هم-
شأن با دیگران دارند، به اندازة دیگران در قدرت سیاسی مشارکت میکنند و از مواهـب
اقتصادي و... استفاده میکنند. لذا شهروندي در این معنا گستردهترین مفهومی است کـه
ملت در دامن آن میتواند انسجام نوینی را براي خود تعریف کرده و گذشته را به حال و
به آینده پیوند دهد. احساس عدالت و عدم تبعیض که با به رسـمیت شـناختهشـدگی و
ضمانت شهروندي همسان است، در میان عناصر شکل دهنده به یک ملت، ضامن بقـاي
آن، پویایی و سنتز تاریخی میان عناصر هویتی دیگر است و بـدون آن عناصـر دیگـر
هویتی مانند زبان و دین و تاریخ به عنوان عوامل واگرا عمل خواهند کرد. چون در سایه
نیازهاي امروز است که انسانها به گذشته مینگرند. اگر وضـعیت موجـود حـداقلی از
مطلوبیت را دارا باشد، مردم گوناگون در یک کشور مایل خواهند بود به نحو ناخودآگاه
یا خودآگاه عناصر وحدت بخش را برجسته سازند و عناصر متمایزکننده را بـه حاشـیه
برانند، در حالی که در وضعیت عدم وجود عدالت و تبعیضهاي گونـاگون، توجـه بـه
عناصر متمایز کننده از یک کلیت بیشتر خواهد شد. این همان چیزي است که ضعف یا
قوت سرمایه اجتماعی در یک جامعه ملی نامیده میشود. سرمایۀ اجتماعی در یک جامعه
در نتیجه کار و رابطه مردم با یکدیگر و نیز حکومت و مردم بهوجود میآیـد. سـرمایه
اجتماعی به معناي تمایل مردم است به احساس تعلق و اعتماد و هم زیستی به دیگران، و
این امر تنها در صورتی رشد خواهدکرد که بر مبناي شهروندي و به رسـمیت شـناخته-
شدگی باشد. در این فضا که اقوام و زبانها و ادیان و... از این سرمایۀ اجتمـاعی کـه از
عناصر سنتی هویتی نیز بهرهمند شدهاند، جهت احساس هویت و پیوسـتگی بـا دیگـران
استفاده خواهند کرد. احمدي در این باب میگوید: »توجه به مردم ایران به مثابـه عنصـر سـازندة
هویت ملی ایران نه تنها موجب درك درست فلسفه سیاسی ایران، بلکه باعث پویایی و تداوم هویت ملی ایرانی در
حال و آینده نیز میشود چرا که در دوران مدرن، پویایی و تداوم نظام و ثبات سیاسی بر جایگاه مردم و حضور و
مشارکت آنها... استوار است«.
بدون چنین زمینهاي، تنها چیزي که پدید میآید آن است که به نام میراث گذشـته
خواستهاي فعلی مدنظر قرار نمیگیرند و این امر سبب میشود مخالفت با عاملان قدرت
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 115
سیاسی و اجتماعی فعلی که به نام گذشته حقوق شهروندي را لحاظ نمیکنند، بروز نماید.
اینجاست که در عرصه عینی، گروههاي داخلـی، بـا هویـتهـاي متمـایز بـه جـدال و
منازعهاي برمیخیزند که حاصل آن ایدئولوژیک شدن تفاوتها و فروپاشی انسجام ملـی
و عناصر مشترك هویتی میشود. بنابراین تنها از طریق فرآیند افزایش حجم بالاتري از
مردم به مشارکتکنندگان در نظم اقتصادي و سیاسی مستقر است که زمینه انسجام ملـی
و تعریفی از یک هویت ملی منسجم پدید میآید که به آن در توسعه سیاسی و اجتماعی،
حل بحران مشارکت و هویت ملی نام میدهند )بشیریه، .(286-315 :1379بررسیهاي متعددي
در کشورها نشان میدهد که بخش عمده تعارض بر سر هویت ملی و اشـتراکات اقـوام
و... ایرانی از این مسـئله برمـیخیـزد )حاجیـانی، » .(210-222 :1379حسـین گـودرزي« در
پژوهش مفصل در مورد کردستان نشان میدهد که چگونه رابطهاي اساسی میان توسـعه
سیاسی و مشارکت مردمان کرد و تعهد آنها به چـارچوب سـرزمین ایـران و عناصـر
سنتی، هویتی پیوند دهنده قوم کرد به بدنه ایـران وجـود دارد )گـودرزي، .(215-256 :1380
پژوهشها در حیطههاي گوناگون در مورد اقوام و زبان گروههاي متعدد جامعـۀ ایرانـی
نشان از آن است که آگاهی ملی و افتخار به ایرانی بودن در سـطح همـۀ اقـوام ایرانـی
بالاست. ولی آنچه احتمالاً به این هویت تاریخی و وحدت ملی آسیب میزند ضعف یک
مبناي شهروندي و به رسمیت شناختهشدگی در چارچوب سرزمینی است که باعث مـی-
شود تا توجه به تمایزها افزایش یابد و مبانی وحدت دچار ضعف شوند.
بحثی در پیرامون شهروندي و ملیت
گفته شد که اغلب نظریهپردازان بحث رابطه دولت - ملت و شهروندي بر این مسئله
اتفاق نظر دارند که گرچه شهروندي تنها در چارچوب دولت ملی قابل انحصـار نیسـت،
ولی شهروندي گستردهترین مفهومی است که میتواند مبناي وحدت گروهها و اقـوام و
زبانها و ادیان مختلف را در هر کشور فراهم آورد. تا پیش از شیوع بحـث شـهروندي،
عضویت اجتماعی در جوامع و دولتها، حالتی نژادي - مذهبی داشت کـه بـه سـاختار
اجتماعی و رابطه آن، مواهب اجتماعی سلسله مراتبی میداد. در دوران مدرن و با استدلال
116اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
گروهها و اندیشمندان حامی حقوق طبیعی و حقوق فردي و بحث شهروندي اسـت کـه
فرد به عنوان شهروند و انسان فارغ از زبان و دین و آیین و... صاحب حقوقی شناخته شد
که احترام به آنها از سوي نهادهاي حاکم میتواند مبناي تعهد یک فرد به یک دولت -
ملت باشد. محوریت حقوق شهروندي از طریق اعلامیه »حقوق بشر و شهروند« که پس
از انقلاب فرانسه در 1789م. صادر شد، تثبیـت گردیـد. از آن تـاریخ تـاکنون، تـلاش
مردمان گوناگون از طبقات و ادیان و زبانها و اقوام گوناگون در چارچوب دولت تلاش
در حقوق شهروندياي بود که در آن اعلامیه به آن اشاره شده است که بر طبق آن هـر
فرد در سرزمین خاص به واسطۀ »شهروند« بودن، از حقوقی چون حق سکونت آزادانـه،
آزادي بیان، حق آزادي دینی، حق تجمع و تشکل و... برخودار است و هرگونـه تلاشـی
تحت هر عنوانی که بخواهد این حقوق را نقض و حالتی سلسله مراتبی میان افـراد ذیـل
یک جامعه و دولت ایجاد کند محکوم و شایسته شورش است. ناگفته پیداست که اثرات
بحث فوق آنقدر زیاد بوده است که هنوز مبناي جنبشهـاي اجتمـاعی در دولـتهـاي
گوناگون محسوب میشود و در سایه تحولات عصر جهانی شدن تـأثیر آن شـدت نیـز
یافته است.
فارغ از مطلب فوق سؤالی وجود دارد مبنی بر اینکه رابطۀ شهروندي و بـه رسـمیت
شناخته شدن با عناصر دیگر هویت ملی که از دنیاي سنت براي ملتها بـاقی مانـدهانـد
چیست؟ ما در بحث قبلی خود به این نکته اشاره کردیم که در صـورت تحقـق حقـوق
شهروندي، عناصر هویتی دیگر میتوانند در چارچوبی نوین و به صورتی پویا به انسـجام
ملی در عصر نوین یاري رسانند. ولی باید گفت که این تنها در صورتی است که بحـث
حقوق شهروندي در رابطه با موضوع ملت و دولت بحث گردد. گروههایی وجود دارنـد
که بر ابعاد جهان وطن مسایلی چون شهروندي و حقوق مرتبط با آن تأکید مـیکننـد و
دولت را محدود کننده شهروندي نمیدانند. )فالکس، .(47-75 :1381بر خـلاف گـروههـاي
فوق که تحت تأثیر الگوهاي پست مدرن نیز میباشند، محققان برجستهاي چون »آنتونی
اسمیت و دیوید میلر« به رابطۀ ناگستنی آنها با یکدیگر اشاره دارنـد. آنهـا معتقدنـد:
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 117
»شهروندي تنها در صورتی که با ایده ملت مرتبط باشد یک موقعیـت معنـادار اسـت.«
اسمیت معتقد است که بدون دولت - ملت شهروندي مأوایی براي استقرار ندارد و تأکید
بر شهروند جهان وطن گرچه به عنوان ایدهاي حاشیهاي مهم است، ولی در نهایت تأکید
بیش از حد بر آن، شهروندي را بیمعنا و بیمحتوا خواهـد سـاخت. تأکیـد بـر حقـوق
شهروندي صرف در حقیقت به معناي فروپاشی ملت و در نهایت نابود سازنده شهروندي
است. ) .(١٩٩٥, Smithدر این میان، »دیویدمیلر« در اثر برجسته خود »درباره ملیـت«،
استدلال میکند که شهروندي و تأکید صرف بر آن تنها پدیدآورنده یک تعلق حـداقلی
میان افراد است که رابطۀ افراد جامعه را به یک »معامله متقابل خشک« و انعطاف ناپذیر
افراد خودخواه و سودجو بدل میکند. از نظر میلر این تنها میتواند یک دولت حداقلی و
ضعیف و دایماً در آستانه فروپاشی را به وجود آورد. او میگوید: »با توجه به امکان ضمانت و
بیمه خصوصی دولتهایی که فاقد یک پیشینه جمعگرایانه نظیر ملیت هستند کارکردشان صـرفاً کمـی بـیش از
دولتهاي حداقلی خواهد بود که تنها به تأمین امنیت اساسی براي اعضایشان میپردازند.« او با اشاره به لزوم
پیوند مفهوم شهروندي با عقلانیت، میگوید که در نزد مردمان موضوع حقوق شهروندي
میتواند نوعی از همبستگی تداوم یافته از گذشته را بیان کند که لزوماً متعلق بـه دوران
مدرن و عقلانیت آن نیست. لذا شهروندي تنها با قرارگرفتن بیان در کنار عناصر ملیـت
است که میتواند به یک هویت ملی منسجم منجر شود، وگرنه بدون آن بـه نـوعی ذره
گرایی و فروپاشی هویتهاي جمعی و انسجامهاي اجتمـاعی منجـر مـیشـود )،Miller
.(١٩٩٥
مطلب بالا در ارتباط با بحث حاضر در باب این است که هویت ایرانی و ایران، امري
مربوط به دوران مدرن نیست که برخی میخواهند با تأکید صرف بـر شاخصـه مـدرن
شهروندي و حقوق مرتبط با آن، وضعیت موجود دولت - ملت ایران را تعریف کنند.
چنانکه قبلاً مطرح شد، ایرانیت و هویت ملی ایرانی امري نو نیست تا تنها بتوانـد بـا
عناصر نو قابل تعریف باشد، و توجه به جایگاه عناصر تـداوم یافتـه هویـت ایرانـی از
گذشته همراه با عناصر نوین هویتی امري ضروري است. اینکه این دو مفهوم چگونه بـه
هم مرتبط و از یک ریشه هستند، »میلر« معتقد است که در یک بحـث دموکراتیـک و
118اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
آزاد، میتوان با باز تعریف دایمی عناصر هویتی و مشارکت همه گروههاي شکل دهنده
ملت، به انسجام رسید و گذشته را در ارتباط با حال در نظر گرفت )فالکس، پیشین: .(45-64
مفاهیم نظري
ملت
ملت از نظر لغوي کلمهاي است عربی که در زبان فارسی از دیرباز رواج یافته است.
دقیقتر این است که ملت واژهاي است قرآنی به معنی آیین، دین و راه رسم کـه گـاهی
با امت به یک معنی آمده است:
- و منْ یرغَب عنْ ملّۀ ابراهیم الّا منْ سفه نَفسـه :کیسـت کـه از آیـین ابـراهیم رو
برگرداند مگر این که خودش را تباه کند )بقره، (130
- تلک اُمۀ قَد خَلَت لَها ماکَسبت و لَکُم ما کَسبتُم: این است ملتی که سـپري نشـد،
دسترنج آنها مال خودشان و دسترنج شما مال خودتان است )بقره، .(134
در رشتههاي مختلف علوم انسانی، کلمۀ ملت تعاریف متفاوتی را به خود مـیپـذیرد.
به عنوان مثال، در علوم اجتماعی نظر غالب آن است که زبان مشترك، دین مشـترك و
سرزمین مشترك عوامل و عناصر اصلی ملت هستند. در علوم سیاسی شاخصهایی چـون
دولت، اقتدار سیاسی و جامعه مدنی را در تعریف ملت به کار میگیرنـد، و در جغرافیـا
تأکید بیشتر بر سرزمین مشترك است.
در دورة جدید، واژة ملت ترجمهاي است از واژه Nationدر زبانهاي اروپایی، کـه
از ریشه لاتین Natioبه معنی زایش و تولد میآید. مفهوم ابتدایی این واژه بـه مفهـوم
گروهی انسان بوده است که داراي منشأ مشترك بودهاند. این کلمه در فرهنگ »لیتره«
چنین تعریف شده است: جماعتی از انسانها که در یک سرزمین زندگی میکنند، داراي
منشأ مشترکی هستند، از زمانهاي پیشین منافع مشترکی داشتهاند، آداب و رسومی مشابه
دارند و اکثراً داراي زبانی مشترك هستند. در این تعریف دو نکته قابل توجه است؛ نکته
اول تمایز آن با تعریف قدیم از ملت و نکته دوم سیال بودن تعریف به نحوي که آن را
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 119
تا حدي قابل تفسیر و برداشتهاي مختلف نموده است.
مردم
آنچه از تعریف واژة »ملت« استنباط میشود، به نحو مطلـوبتـري در کـاربرد واژة
»مردم« تحقق مییابد. واژة مردم معادل واژة »ناس« در قرآن است. در جاي جاي قرآن
واژة ناس براي خطاب همه افراد فارغ از هرگونه تفاوت به کار رفته است. بارزترین این
خطابها در سوره »الناس« مشاهده میشود. درآیات اول، دوم، سوم و ششم ایـن سـوره
واژة »الناس« در خطاب به همه مردم فارغ از هرگونه تفاوت، طبقهبندي و اختلافی آمده
است. هم چنین از مضمون آیه 13سوره حجرات »یا اَیها اَلنّاس اّنا خَلَقناکُم من ذَکَـرِ و
اَلاُنثی و جعلناکُم شُعوباً و قَبائلً لتَعارِفُوا« میتوان دریافت که گوناگونی و تفاوت مبناي
آشنایی است و نه اختلاف و تعارض.
پس در تعریف واژة »مردم«، اشتراکات مبناي تعریف، و تفاوتها اساس آشنایی در
نظر گرفته میشود. این رویکرد با مبنا قرار دادن سـه مؤلفـه تـاریخ مشـترك، هویـت
مشترك، و سرزمین مشترك امکان پذیر میگردد. این سه مؤلفه در برگیرنـده تمـامی
مردم ایران فارغ از هر قوم و نژاد و مذهبی است و البته بر مبناي دو مؤلفـه اول امکـان
فراروي از مرزهاي ایران کنونی و دربرگیري مردم واقع در مرزهاي ایران تـاریخی نیـز
فراهم میآید.
چنین تعریفی، رویکرد و درواقع راهبرد ویژهاي را نیز شامل میشود. بر اسـاس ایـن
رویکرد یا راهبرد، باید مؤلفههاي اصلی )تاریخ، هویت و سرزمین مشترك( را از مؤلفه-
هاي فرعی )زبان مشترك، دین مشترك و ...( تمیز داد. تأکید بر روي تقویت مؤلفـه-
هاي اصلی بر مبناي تحقق واژة مردم میباشد و تقویت مؤلفههاي فرعی با رویکرد غناي
فرهنگ و اصالت در هر صورت نباید در تعارض با مؤلفههاي اصلی باشـد. مؤلفـههـاي
فرعی مبناي آشنایی است و مؤلفههاي اصلی مبناي وحدت.
120اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ناسیونالیسم
اصطلاح ناسیونالیسم پدیدهاي کاملاً مدرن است. نخستین کاربرد ثبـت شـده آن بـه
فیلسوف آلمانی »یوهان گوتفریدهردر« و روحانی ضد انقلاب فرانسه، »آبـه آگوسـتین
دوبرال« در پایان قرن هجدهم بر میگردد که به هیچ وجـه شـباهتی بـه یـک مفهـوم
اجتماعی و سیاسی روشن نداشت. این اصطلاح در اوایل قرن نـوزدهم بـه نـدرت مـورد
استفاده قرار میگرفت. به نظر میرسد نخستین کاربرد آن در زبان انگلیسی بـه مفهـوم
عقیدتی و الهیاتی بود، این آموزه که ملتهاي خاصی از جانب خدا برگزیده میشوند.
ایدئولوژي ناسیونالیسم به شیوههاي گوناگونی تعریف شـده اسـت. امـا اکثـر ایـن
تعاریف داراي مضامین مشترکی هستند و غالباً با یکدیگر هم پوشانی دارند. البته مضمون
عمده، دلبستگی فوقالعاده به ملت است. ناسیونالیسم ایـدئولوژي اسـت کـه ملـت را در
مرکز علایق خود قرار میدهد و به دنبال افزایش بهزیستی آن است، امـا ایـن تعریـف
خیلی گنگ و مبهم است. لازم است که اهداف اصلی را جدا و مشخص کنیم که در ذیل
آنها، ناسیونالیسم به دنبال ارتقاي بهزیستی ملت اسـت. ایـن اهـداف عـام عبارتنـد از:
استقلال یا خودمختاري ملی، وحدت ملی و هویت ملی.
از نظر ناسیونالیستها یک ملت نمیتواند بدون میزان مشخص و معینـی از هـر سـه
اینها به بقاي خود ادامه دهد. بر این اساس تعریف مقدماتی زیر از ناسیونالیسم پیشـنهاد
میشود: »جنبشی ایدئولوژیک براي دست یافتن و حفظ کردن استقلال، وحدت، هویـت
و رسیدن به اهداف براي مردمانی است که برخی از اعضاي آن به تشـکیل یـک ملـت
بالقوه و بالفعل باور دارند«. این تعریف مقدماتی مبتنی بر عناصر مشترك از آرمانهاي
ناسیونالیستهاي مدعی و خودخوانده است و از این رو ذاتاً استقرایی است؛ اما به صورت
اجتنابناپذیري از میان آرمانهاي بسیار متنوع ناسیونالیستها دست به انتخاب میزنـد،
سادهسازي میکند و به این طریق خصوصیت کلی و نمونه ایدهآل را به تصویر میکشد.
این تعریف، ایدئولوژي را به یک جنبش معطوف به هدف گره میزند و ناسیونالیسـم را
به عنوان یک ایدئولوژي به عنوان نوع خاصی از کنش توصیف میکند. با وجـود ایـن،
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 121
مفاهیم مرکزي ایدئولوژي است که اهداف جنبش را تعریف میکند و از این طریق آن
را از انواع دیگر جنبشها متمایز میکند. )اسمیت،.(19-20 :1383
کشور
واژه کشور معادل Countryدر انگلیسی است و به یک واحـد سیاسـی- فضـایی در
سطح خشکیهاي کره زمین اطلاق میشود که داراي عناصر طبیعـی، جمعیـت سـاکن،
ظرفیتها و امکانات اقتصادي، ارتباطی و فضایی بـوده، و از نظـام سیاسـی و مرزهـاي
سیاسی تعریف شده، برخوردار باشد. در واقع کشور معادل دولت به مفهوم عـام آن بـه
کار میرود؛ با این تفاوت که اصطلاح کشور بعد سرزمینی و اصطلاح دولت بعد سیاسی
و حکومتی برجستهتري دارد.
دولت
در زبان فارسی از کاربرد واژه دولت، دو معنی عام و خاص اراده میشود)میرحیدر،1373
: .(48معنی خاص آن بیشتر به قوة مجریه و هیأت وزیران و گـاهی بـه کـل حکومـت
اطلاق میشود؛ به عنوان مثال در قانون اساسی جمهوري اسلامی ایران، فصل قوه مجریـه،
واژة دولت به همین مفهوم خاص بهکاررفته است. )قانون جمهوري اسلامی ایران، (1377و گاهی
این واژه همراه با نام رییس قوه مجریه بهکار میرود. در حالی که دولت در مفهوم عـام
تقریباً معادل با کشور مستقل یا واحد سیاسی - فضایی واجد خصوصیات معین است.
واژة دولت معادل واژه انگلیسی Stateاست، دراین مفهوم، حداقل سه عنصر سرزمین،
مردم و نظام سیاسی وجود دارد. واژه Stateنیز در زبان انگلیسـی کاربردهـاي مختلفـی
دارد؛ به عنوان مثال فرهنگ لغت آکسفورد تعاریف زیر را ارایه داده است )حافظ نیا، :1380
.(6
.1کشور برخوردار از یک جامعه سازمان یافته سیاسی است که یک حکومت آن را
اداره میکند؛
.2جامعه سازمان یافته سیاسی - فضایی مستقلی به نام کشور مورد نظر است که بعـد
122اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
سیاسی آن بر سایر ابعاد ترجیح دارد. در تعریـف دوم، واحـد سیاسـی - فضـایی درون
کشوري مد نظر است که معمولاً در نظامهاي فدرال از آن به ایالت تعبیر میشود.
حکومت
واژة حکومت، معادل واژة انگلیسی Govermentاست و به عنصـر نظـام سیاسـی در
ساختار دولت اطلاق میشود. در واقع این واژه، یکی از عناصر سه گانه دولت Stateیـا
جزیی از آنها به حساب میآید. فرهنگ لغت آکسفورد این واژه را به معانی زیر تعبیر
کرده است:
.1حکومت یا قدرت فرمانروایی به طورکلی؛
.2روش یا نظام فرمانروایی و حکومت، نظیر دموکراتیـک، آزاديخـواه، پارلمـانی،
توتالیتر و... ؛
.3هیأت و گروهی که حکومت را در دست دارند؛ مانند هیأت وزیران یا جزیی که
حکومت و دولت - به مفهوم خاص آن را در اختیار گرفته است.
از این تعاریف چنین بر میآید که واژه Govermentنیز دو اطـلاق عـام و خـاص
دارد؛ یعنی هم به مفهوم حاکمیت، نظام سیاسی و حکومت )شامل مجموعه ارکـان یـک
نظام( به کار میرود و هم به مفهوم خاص قوه مجریه و هیأت وزیران.
هویت
هویت از جمله واژههایی است که در ما بعدالطبیعه فلسفه سیاسی و کلاً علوم انسـانی
و اجتماعی داراي جایگاه و نقش خاص است. هویت در لغت در معانی ماهیت، یکسانی،
همسانی، همانندي، اوراق شناسایی، حقیقت، کیستی، چیستی، فردیت، همانستی هسـتی،
وجود و آن چه که موجب شناسایی شخصی است )معین، ج (5228 :4به کار میرود. هویت
کلمهاي است عربی به معنی »اتحاد با ذات« یا »یکی بودن موصوف با صـفات اصـلی و
جوهري مورد نظر« و در فرهنگ معین چنین معنا شده است: »هویت عبارت از حقیقت
جزییه«؛ یعنی هرگاه ماهیت با تشخص لحاظ و اعتبار شود، هویت گویند و گاه هویـت
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 123
به معنی وجود خارجی است و مراد تشخص است و هویت گاه بالذات و گـاه بـالعرض
است )باستانی، .(41 :1372
»محمد فروغی« براي اولین بار واژه فارسی »این همانی« را در برابر لفظ فرانسه آن
یعنی Identitقرار داده است. با این حال واژه »این همانی« رواج نیافته و کلمـه هویـت
همچنان جاي خود را در گفتار و نوشتارها حفظ کرده است )قربانی، .(140-141 :1379
عنصر اصلی در تعریف هویت مشخص شدن حدود و قیود چیزي و عناصـر تشـکیل
دهندة آن است، تا آن شیء تعیین و تشخص کامل پیدا کند. بنابراین اولین عامل تبلـور
در تعریف هویت، اثبات وجود دیگري است. یعنی زمانی براي هر شیء یا انسانی هویت
پیدا میشود که انسان با غیر مواجه شود که این غیر، عبارت از جامعه دیگر، طرز تفکر
دیگر، اشیاء و مخلوقات و نظامهاي گوناگون دیگر است. پس مادام که غیـري در کـار
نباشد انسان به ویژگی و هویت خودش آگاه نمیشود و براي او هویتی مطرح نیست.
بنابراین هویت نوعی نماد سازي و یا به عبارتی پدیدهاي فرهنگی اسـت، کـه بـراي
احراز موجودیت خود )افراد، گروهها و اقوام و یا مکانها( و تمایز از دیگـران کـاربرد
دارد. یکی از رایجترین شیوههاي تعیین هویت همانا گزینش نام و نام گذاري است. بـه
طوري که هیچ فرد، گروه، قوم و یا مملکتی بدون نام یافت نمیشـود )امـان الهـی بهارونـد،
.(17 :1380
بدین ترتیب هر جامعه که به عنوان یک ملت در سرزمینی استقرار یافته است، داراي
هویتی منحصر به فرد نیز هست. هویتی که حاصل انباشته شدن ارزشهـا و هنجارهـاي
گوناگون آن ملت طی نسلهاي متوالی و لذا پدیدآوردنده هویت ملی و قومی است.
بهطورکلی هویت را میتوان به انواع هویت اصیل، هویت سنتزي و هویـت قـدیم و
جدید تقسیمبندي نمود.
هویت اصیل: حاصل فرهنگ، تمدن و سازماندهی نظام اجتماعی در طول هزاران سال
میباشد. هویت اصیل و متمایز همچنان محفوظ است؛ ایـن هویـت اصـلی در صـورتی
عناصر اطراف را در خود میپذیرد که تنافري با جنبههاي اصیل خود نداشته باشد.
124اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
هویت سنتزي: جامعه در مواجه با فرهنگهایی که در اطراف آن قـرار دارد؛ خـواه
ناخواه تحت تأثیر آنها قرار میگیرد و تلاش میکند برخی از عناصر این فرهنگهـا و
هویتهاي بیرون را به محوریت هویت خود بپذیرد. در واقع هویت سنتزي تـأثیر مـی-
پذیرد، ولی این تأثیر بدین معنا نیست که خیلی راحت بتواند عناصر جدید را جـایگزین
هویت پیشین خود کند.
هویت قدیم و هویت جدید: هویت قدیمی هـویتی اسـت متـأثر از مـذهب، دیـن،
فرهنگ و سابقه تمدن، و هویت جدید هویتی است متأثر از انقلاب تکنولوژي فرهنـگ
مادي و عقلانیت و تلاش و کوششهاي فردي و جمعی )رسولی، (1384
در حال حاضر هویت جدید ایرانیان بر اساس تلفیق و سنتز سه عنصر مفهوم ایـران،
مفهوم اسلام و مدرنیته شکل گرفته است.
هویت ملّی
هویت ملی به معناي احساس تعلق و وفاداري بـه عناصـر و نمادهـاي مشـترك در
اجتماع ملی )جامعه کل( است. مهمترین عناصر و نمادهاي ملی کـه سـبب شناسـایی و
تمایز میشوند، عبارتند از: سرزمین، دین، آیین، آداب و مناسک، تاریخ، زبان و ادبیـات
مردم و دولت. در درون یک اجتماع ملی میزان تعلق و وفاداري اعضاء بـه هـر یـک از
عناصر و نمادهاي یاد شده احساس هویت ملی آنها را مشخص میسازد)یوسفی، .(30 :1380
همبستگی
مفهوم همبستگی در تاریخ اندیشه علوم اجتماعی، سیاسی و انسانی سـابقهاي طـولانی
دارد. به طورکلی انسان موجودي اجتماعی است و تمام رفتارهایش به نوعی در ارتباط با
جمع میباشد. در کنار یکدیگر قرار گرفتن انسانها، وقتی میتوانـد نیـروي مـؤثري را
ایجاد کند که در میان آنان رابطهاي همبسته، بههم پیوسته و انداموار حاکم باشـد )رجـب
.(110 :1380 ،نسب
همبستگی در فرهنگ علوم سیاسی عبارتست از: همکاري و اشتراك مسـاعی افـراد
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 125
جامعه )ملی یا بینالمللی( براي مرفهتر و مترقیتر ساختن زنـدگی و مقاومـت در برابـر
ستم، تعدي و تجاوز )آقابخشی، .(114 :1376
امنیت
امنیت از مقولات اساسی که وجود آن در تمام ابعاد زندگی بشري به نحوي ملمـوس
و مؤثر، منشاء تحولات و دگرگونیهاي فراوان شده است. به عبارت دیگـر، انسـان در
صحنۀ زندگی اجتماعی خود و در درون درگیريهاي فکـري، سیاسـی و اقتصـادي بـا
مقولات گوناگون زندگی، با توجه به نحوة نگرش به هستی و ابعاد آن، نسبت به پدیده-
هاي گوناگون، احساس امنیت یا تهدید میکند و با این احساس درصدد بهـرهبـرداري،
همکاري، مشارکت و یا مبارزه برمیآید.
در تعاریفی که از امنیت ارایه گردیده است یکی از معیارهاي اساسی، حفـظ ارزش-
هاي اساسی و بنیادین و مورد قبول جامعه است )روشـندل، .(1 :1374یعنی در هـر نگرشـی
نسبت به امنیت، مسئله ارزشها براي انسان مطرح میشود.
همچنین در نظر اندیشمندان، مقوله امنیت داراي ویژگیهاي خاص خود میباشـد. از
جمله: ذهنی بودن، نسبی بودن، عدم امکان تعریف مطلق از آن و غلبه گرایش سیاسی و
استراتژیک در تعاریف و ویژگیهاي ارایه شده که موجب شـده اسـت مقولـه امنیـت،
داراي ابهام فراوان و تعاریف گوناگون گردد و هر یـک از ایـن تعـاریف برخاسـته از
ویژگیهاي جغرافیایی، تاریخی، سیاسی، فکري، قومی و غیره باشد.
در این میان، سطوح امنیت، به امنیت فردي، امنیت گروهی، امنیت ملی و بینالمللی و
ابعادي چون اقتصادي، فرهنگی و سیاسی و غیره تقسیم میگردد )قربانی، .(139-140 :1379
امنیت ملی
براي مفهوم امنیت ملی تعریفهاي گوناگونی ارایه شده است. هرچند هـیچ یـک از
این تعریفها بهطور کامل مورد توافق نیست، ولی در هر یک از آنها نکـات روشـن-
گري وجود دارد )بابایی، .(51 :1369
126اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
در فرهنگ روابط بینالملل چنین آمده است: »امنیت ملی حالتی است که ملتی فارغ
از تهدید از دست دادن تمام یا بخشی از جمعیت، دارایی و یا خاك خود به سر میبرد«.
دکتر »بهزادي« مینویسد: »در ادبیات روابط بینالملل، امنیت غالباً به معنی احسـاس
آزادي کشور در تعقیب اهداف ملی و فقدان ترس و خطر جدي از خارج نسبت به منافع
اساسی و حیاتی کشور آمده است« )بهزادي، .(104 :1368
دایرةالمعارف بینالمللی علوم اجتماعی، امنیت ملی را توان یک ملت در حفظ ارزش-
هاي داخلی از تهدیدهاي خارجی معنی میکند).(١٩٦٨ ,Dislls
»ریچارد کوپري« میگوید: »امنیت ملی به معنی توان جامعه در حفظ و بهرهگیـري
از فرهنگ و ارزشهایش میباشد«).(١٩٨٤ ,Cimbath
نویسندة دیگر براي امنیت ملی دو جنبه قایل میشود: »شرایط عینی و برداشتهـاي
ذهنی؛ شرایط عینی عبارتند از عوامل فیزیکی و وضعیتی که کمترین بایستگیها را براي
تأمین امنیت کشور معین میکند و برداشتهاي ذهنی پدیدهاي است روانی کـه ممکـن
است حتی با وجود تحقق شرایط عینی، منفی باشد«.
»والتر لیپمن« در توضیح امنیت ملی میگوید: »یک ملت هنگامی امنیـت دارد کـه
براي احتراز از جنگ مجبور به قربانی کردن منافع مشروعش نباشد و قادر به حفظ آنها
توسط جنگ باشد.«
»آرنولد والفرز« امنیت ملی را فقدان ترس از به خطر افتادن ارزشهاي حیاتی میداند
و اندیشمند دیگري امنیت ملی را آن بخش از سیاست دولت میداند که هـدفش ایجـاد
شرایط سیاسی ملی و بینالمللی است و براي حفظ یا توسعه ارزشهاي حیـاتی در مقابـل
دشمنان بالقوه و بالفعل مناسب باشد.
از چند تعریف یاد شده چنین برمیآید که اندیشمندان این رشته، علیرغم این که بر
یک تعریف واحد از مفهوم امنیت ملی توافق ندارند و هریک براي تعریف آن از زبان-
هاي گوناگونی استفاده میکنند، ولی میتوان گفت عوامل ثابتی در تمام این تعریفهـا
تکرار شده است که عبارتند از: ارزشهاي حیاتی، منافع، اهداف ملی و تهدید. هر چنـد
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 127
که درباره مصداقهاي این عوامل توافقی وجود ندارد ولی پیرامون چند مسئله اتفاق نظـر
هست که همۀ متفکرین آن را از ارزشهاي حیاتی هر کشور دانسته و یکـی از اهـداف
ملی را حفظ آنها میدانند. نکاتی که به عنوان اجزاء تشکیل دهنده امنیت ملی نیز مطرح
میشود عبارت است از: حفظ تمامیت ارضی، سیستم اجتماعی، اسـتقلال کشـور و جـان
مردم )بهزادي، .(104 :1368در این قضیه تمام صاحبنظران و کشورها توافق دارند کـه هـر
یک از این موارد به خطر افتد امنیت ملی تهدید شده است. البته ممکن است بـراي هـر
کشور مسایل دیگري نیز مطرح باشد که این به ماهیت نظامها و ویژگیهـاي کشـورها
بستگی دارد )امینیان، .(4-6 :1371
همگرایی
از نظر لغوي همگرایی به مفهوم تشکیل یک کل به وسیله اجزاء است. همگرایـی را
ایجاد همبستگی نیز مینامند. همگرایی اساساً به یک انسجام قوي در روابـط درون یـک
جامعه یا درون یک واحد سیاسی مربوط میگردد. این امر به ادراك جمعی و گروهی و
خودآگاهی اشاره دارد. همگرایی در سطوح متفاوتی مورد توجه اسـت. در سـطح ملـی،
همگرایی در یک جامعه سیاسی معین مورد توجه قرار میگیرد و سطح دیگر بـه روابـط
میان چند کشور میپردازد. همگرایی در سطح ملی به درجه انسجام درونی کشور بستگی
دارد.
از همگرایی بیشتر در سطوح ملی، منطقهاي و فرا منطقـهاي تعریـف شـده اسـت، و
کمتر به همگرایی در سطوح گروههاي سیاسی پرداخته شده است. ولی با استفاده از این
تعاریف میتوان ویژگیهاي همگرایی را مورد توجه قرار داد.
»هانس« همگرایی را فرآیندي میداند که در آن بازیگران سیاسـی واحـدهاي ملـی
مجزا، وفاداريها و فعالیتها و انتظارات خود را به سوي مرکزي جدید معطوف نماینـد.
نظریهپرداز دیگر »لئون لنیدبرگ« همگرایی را فرآیندي میداند که در آن، کشورها از
آرزو و قدرت هدایت مستقل سیاست خارجی و سیاستهاي داخلی عمده خود چشم می-
پوشند و در مقابل میکوشند، به تصمیمات مشترك دست یابند و تصـمیمگیـري را بـه
128اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
نهادهاي مرکزي جدید واگذار نمایند )صالحی، .(7-8 :1381
با توجه به تعاریف فوق میتوان گفت که منظور از همگرایی فرآینـدي اسـت کـه
بازیگران و گروههاي سیاسی مجزا در آن براي توجه به سوي اهداف جدید، وفاداريهـا
و فعالیتها و انتظارات خود را به سوي مرکز جدیدي معطوف میکنند و در رسیدن بـه
اهداف به تصمیمات مشترك دست مییابند.
واگرایی
واگرایی کلمه مقابل همگرایی است و به معنی تباعد و جـدایی اسـت. )لغـت نامـه
دهخدا( در فرهنگ لغت انگلیسی آکسفورد واگرایی را بـه معنـی جـدایی و رفـتن بـه
مسیرهاي مختلف تعریف میکند.
همچنین در فرهنگ جدید زبان انگلیسی »وبستر« هم، واگرایی را به معنی عمـل یـا
موقعیت جدا و بخش بخش شده تعریف میکند و همچنین به معناي حرکـت در جهـت
بخشی شدن و خطوط جدا از هم در نظر میگیرد )صالحی،همان: .(9
در این کتاب نیز واگرایی به معنی جدایی گروههـاي سیاسـی از یکـدیگر در نظـر
گرفته میشود و همچنین به معناي عدم انسجام و توافق گروهها و بـازیگران سیاسـی در
درون یک واحد سیاسی براي رسیدن به هدف مشخص تعریف میشود.
نژاد
از نظر زیستی، »نژاد« یک گروه انسانی اسـت کـه از سـایر گـروههـا بـه وسـیلۀ
مجموعهاي از صفات جسمانی توارثی متمایز شده است. »نژاد« یک گروهبندي طبیعی از
انسانهاست، که مجموعهاي از خصوصیات جسمانی - موروثی مشترك را عرضـه مـی-
کنند و آداب و رسوم و ملیت نقشی در این زمینه ندارد. علمی که به بررسـی اشـکال و
خصوصیات نژادي میپردازد مردمشناسی است نه قومشناسی. مفهوم »نژاد« به ویژه نـژاد
خالص با واقعیتهاي جغرافیایی بیگانه است. حتی منزويترین و پرت افتادهترین گروه-
هاي انسانی، روزگاري بر اثر مهاجرتهایی که آنان را با سایر گـروههـاي انسـانی در
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 129
ارتباط قرار میداده در هم آمیخته و اختلاط یافتهاند )ژرژپیر، .(77 :1371
قوم
واژه »قوم«، چنان که امروزه در ایران به کار میرود، معادل Ethnicبه زبان لاتین
و فرانسوي است. این کلمه از واژة یونانی مردم، امت و ملت گرفته شده است. »قوم« به
گروهی از افراد اطلاق میشود که به یک فرهنگ، زبان، آداب و رسوم تعلق داشته و از
این طریق شناخته میشوند.
شاید بتوان اصطلاح قوم را با تعریفی که از آن به عمل آمده مترادف ملـت دانسـت.
با این تفاوت که اولاً مطابق تعریف ملت، باید قوم را در ذیل آن تعریف معنـی کـرد،
ثانیاً تمامی تعاریف و بار معنایی مفهوم ملت را در ذیل واژه قوم نمیتوان معنی کرد. دو
مفهوم قوم و ملت از دیرباز در زبان فارسی کاربرد داشتهاند، ولی تا سده اخیر فاقد معنا و
تعریفی بودهاند که امروزه از این دو واژه استنباط میشود. چنان که در فرهنـگ معـین
ملت، دین، آیین، شریعت و پیروان یک دین و قوم، و در لغت نامه دهخدا گروه مـردان
و زنان معنی شده است.
امروزه بیشتر به مجموعه تابعان یک کشور، ملت میگویند. در حالی که اغلب ملت-
هاي دنیا از گروههاي زبانی فرهنگی و سرزمینی مختلفی شکل گرفتهاند، به گونهاي کـه
هر یک از آن گروهها را مطابق تعریفی که ارایه شد، میتوان قوم نامیـد. )میشـل پـانوف،
.(135 :1368
به یک معنا اصطلاح قوم شامل مجموعهاي محدود از انسانهـا بـا هویـت فرهنگـی
مشترك است که به عنوان اقلیت در چارچوبی ملی حضور دارند. به عنوان مثال میتوان
از اقوام کرد، بلوچ، ترکمن، لـر و... در چـارچوب مرزهـاي شـناخته شـده ایـران نـام
برد)صباغپور، .(147-148 :1381
شایان ذکر است که هر یک از اقوامی که در جمهوري اسلامی ایران ساکن هستند با
وجود هویت مستقل قومی داراي اشتراکات سرزمینی، تاریخی، فرهنگی، زبانی، دینـی و
مذهبی با ملت هستند، که این امر همبستگی ملی را در ایران برقرار ساخته است.
130اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
قومیت
به رغم آنکه به نظر میرسد واژه قومیت از اصطلاحات واضح و بی ابهـام باشـد، در
تعریف آن وحدت نظر و جامعیت وجود ندارد. »ماکس وبر«، گروهی را که اعضـایش
نسبت به پیشینۀ تاریخی، فرم فیزیکی، آداب و رسوم و خاطرات مشترك، باور مشابه یا
یکسانی داشته باشند، گروه قومی میداند).(١٩٩٩ ,Borgatta
قومیت از نظر»آدام کوپر« مقولهاي بنیادي در سازمان اجتماعی است که اسـاس آن
عضویت و تعلق مبتنی بـر اشـتراك در ریشـهاي تـاریخی، فرهنـگ، مـذهب و زبـان
.(١٩٩٩ ,Kupper)است
»دیوید رابرتسون« قومیت را ترکیب پیچیدهاي از ویژگیهـاي فرهنگـی، نـژادي و
تاریخی میداند که با تکیه بر آن، جوامع به خانوادههاي سیاسی مجـزا و گـاه خصـمانه
.(١٩٩٣ ,Robertson) تقسیم میشوند
یکی از جامعترین تعاریف، از آن »توماس هیلاند« است از نظـر وي قومیـت یـک
هویت اجتماعی است که از ابعاد سیاسی، سازمانی و سمبلیک برخوردار است. از ویژگی
هاي گروههاي قومی، باور به اسطورههایی با ریشۀ مشترك است. باور به ریشه و تـاریخ
مشترك، خود را متمایز از دیگران دیدن، برخوردار بودن از فردیت و تعیین در فرهنگی
جمعی و احساس همبستگی و سرنوشت مشترك، از بارزترین مشخصههـاي یـک قـوم
است. قومیت فرآیندي اجتماعی و روانشناسی است که به واسطۀ آن، افراد با یک گروه
و برخی جنبههاي فرهنگی آن گروه قومیت و پیوند مییابد.
به عبارت دیگر، قومیت عبارتست از آگاهی از تفاوت، برجستگی ذهنی آن تفـاوت
و همچنین بسیج شدن بر پایه تفاهم )گلمحمدي، :.(160 : 1383
گروه قومی
در جامعهشناسی از دیر باز جهت تشخیص مفاهیمی مانند گروه قومی، گروه نژادي و
مرتبه اجتماعی شبهاتی وجود داشته است. بهطورکلی جامعه شناسـان خلـوص نـژادي و
ژنتیکی گروههاي انسانی را منکر هستند؛ زیرا به علت تحولات مهاجرتها و تهـاجمهـا
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 131
و... هاي نژادي و قومی کاملاً مختلط شدهاند.
از منظر جامعه شناسی هاي قومی، گروههایی هستند که داراي فرهنگ مشترك، زبان
مشترك، رسوم مشترك و نهادهاي مشخص میباشند کـه میـان آنهـا و گـروههـاي
دیگرتفاوت ایجاد میشود.
هویت قومی
هویتی است متکی بر شرایط که در برخی اوضاع و احوال ساختاري به وجود میآید
تا در خدمت پیشبرد منافع مادي و سیاسی بازیگرانی قرار گیرد که وفاداري، دل مشغولی
و هدف اساسی آنها قومی نیست. هویت قومی را نمیتوان مقولهاي ثابت دانست، بلکـه
باید آنها را مقولۀ متغیري تلقی کرد که در اوضاع و شرایط مختلف دستخوش تغییـر و
تحول میشود. بنابراین، هویت قومی یک پدیده »کهن اولیه« نیست. در جریان رقابـت
بر سر قدرت در داخل گروه قومی و با توجه به موقعیت گروه در برابر دولت مرکـزي
نخبگان قومی برداشتهاي خود را از هویت قومی شکل میدهند و تعریـف متفـاوتی از
آن ارایه میدهند )احمدي، .(172 :1379
»تامس ساول« میگوید: »تفاوتهاي نژادي، قومی و فرهنگی میان مردمان نقش اساسی در رویدادهاي
دوران ما بازي میکند. زیرا هر قوم بیشتر مهارتهاي ویژهاي براي رویارویی با ضرورتهاي اقتصادي و اجتماعی
زندگی دارد.«
ناسیونالیسم قومی
ناسیونالیسم قومی ناشی از آرزوي نوزایش هویت جمعـی، وحـدت، خودمختـاري و
تقاضاي مشارکت مردمی و اعتبار فرهنگی از قبیل رجوع به ریشههاي نمـادین، افسـانه-
هاي گذشته و خاطرات تاریخی است. تفاوتهاي ایدئولوژیکی و سیاسـی، گـروههـاي
قومی پیرامونی و مرکز و قشربندي منزلتی میان اقوام متعدد و احساس عمومی بر استعمار
و ستم برخاسته از آن میتواند ناسیونالیسم قومی را تسریع بخشد. از دیگر عوامـل سـهیم
در نوزایش عادتها و رسوم قومی تمرکز بیش از حـد، احسـاس پایـداري، همبسـتگی
132اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
درون اجتماعی، احساس ریشهداري در یک سرزمین و تعلق بـه سـبک زنـدگی در آن
سرزمین هستند )کاویانی راد،.(13 :1380
بسیج قومی
به طورکلی بسیج قومی؛ شرایطی روانی، اجتمـاعی، فرهنگـی و دفـاعی اسـت کـه
قومیتها و گروههاي قومی تحتتأثیر عوامل مختلف در جهت دفاع از هویت اجتماعی،
قومی خود اتخاذ میکنند تا به اهداف و آرمانهاي خود دست یابند.
نکتۀ مهم این است که ما باید میان تفاوتهاي قومی در یک جامعه، نظیر تفاوت در
زبان، مذهب، فیزیولوژي با فرهنگ بسیج قومی تمایز قایل شـویم. تفـاوتهـاي قـومی
پایگاه بالقوه بسیج قومی است، منتهی نفس وجود تفاوتهاي قومی تنها تضـمین کننـده
بسیج قومی نیست. تجربه ایران در این زمینه نشان میدهد که دیدگاه کهنگرایان بـراي
توضیح سیاسی شدن اختلافات زبانی - مذهبی مناسب نیست. در قـرون گذشـته چنـین
درکی از تفاوتهاي زبان - مذهبی در ایران وجود داشت، اما این تفاوتهـا تـا اواسـط
قرن بیستم باعث سیاسی شدن این تمایزها نشده بود.
سیاسی شدن این تفاوتها و ایجاد هویتهاي سیاسی مبتنی برآن در ایران پدیـدهاي
مدرن است؛ زیرا منافع ابزارگرایانه عامل اصلی سیاسی شدن علایق کهن زبانی - مذهبی
بوده است )احمدي، .(346 :1379
طوایف و قبایل
با توجه به تصرف سرزمین ایران توسط اعراب نزدیک به دو قرن، طوایف و قبایـل
اعراب در اقصی نقاط کشور پراکنده شدند و در واقع مسئولیتهاي اداره سرزمین ملحـق
شده ایران به امپراطوري اسلامی را بر عهده داشتند. لذا فرهنگ و واژههاي خاص به مردم
ایران انتقال داده شد.
طوایف و قبایل، معادل عشیره و عشایر در ادبیات ایران و مراودات محاورهاي مـردم
جایگزین شد، در واقع معناي لغوي طوایف به معنی تیرههاي یک ایل میباشد.
فصل اول: درآمدي بر مفاهیم حوزه مطالعات قومی 133
فرهنگ و خرده فرهنگ
در جامعهشناسی و انسانشناسی از فرهنگ تعاریف متعـددي ارایـه گردیـده اسـت.
معروفترین و شاید جامعترین تعریف از فرهنگ متعلـق بـه»ادوارد تـایلر«اسـت. وي
فرهنگ را چنین تعریف میکند: »فرهنگ مجموعۀ پیچیدهاي است که شامل اعتقادات،
هنر، اخلاقیات، قانون، آداب و رسوم و هرگونه توانایی و عاداتی که انسـان بـه عنـوان
عضوي از جامعه کسب میکند،میباشد«).(١٩٥٢ ,Tylor
به تعبیري دیگر، فرهنگ مجموعهاي از ویژگیهاي هویت بخش و ممیزههاي مادي،
فکري، عاطفی و روحی است که از الگوي قابل انتقال در عرصه اندیشه و رفتـار، ماننـد
ارزشها، اعتقادات و آداب و رسوم تشکیل شده است و موجب تنظیم روابط اجتماعی و
انسجام جامعه میگردد، و نیز در فرآیند توسعه و تکامل همـه جانبـه اجتمـاعی، نقـش
اساسی ایفا میکند )نادرپور، .(135 :1380
خرده فرهنگ به گروههاي اجتماعی ماننده طایفه، تیره، عشیره و گروههاي مکانی و
محلی مانند مردم یک ناحیه یا ده، گروههاي شغلی، خویشاوندي، اقلیـتهـاي مـذهبی و
بالاخره قشرهاي مختلف اجتماعی یک جامعه اطلاق میشود که هر کدام در چـارچوب
اجتماعی خاص خود مطرح میشوند )وثوقی، .(128 :1376



فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 139
پیشینۀ تاریخی
در جنوب ایران تا کرانههاي خلیج فارس، سرزمین گستردهاي است کـه از روزگـار
باستان، »پارس« نام داشته است و خاستگاه سلسـلههـاي مقتـدري چـون هخامنشـیان و
ساسانیان که در ایران دورة باستان ظهور یافتند، از پارس بوده است. »پارسها« در سـه
هزار سال قبل به این منطقه که از زیستگاههاي قدیمی بشر و مهد حیات انسـانی اسـت،
وارد شدند و در چند مکان از جمله »انشان« یـا »مالیـان« امـروزي )در 46کیلـومتري
شمال شیراز و پاسارگاد( ساکن شدند.
در اواخر سدة هشتم پیش از میلاد، »مادها« در ایران غربی نیرو گرفتند و بعد از یک
قرن توانستند با از پاي درآوردن »آشوریان« حکومتی را بنیان گذارنـد کـه 120سـال
پایدار ماند. »کوروش« که شاهزادهاي »مادي« بود با کارهاي درخشان و لیاقتی کـه از
خود نشان داد توانست بزرگترین پادشاهی جهان آن روزگـار را پدیـد آورد. کـوروش
پس از 30سال فرمانروایی، در جنگ با کوچنشینان »ماساگتی« از اقوام سکایی آسـیاي
میانه کشته شد و پسرش »کمبوجیه« جاي او را گرفت و به مصر لشکر کشید و آنجا را
به فرمان خود درآورد. پس از درگذشت کمبوجیـه، »داریـوش« بـر تخـت پادشـاهی
هخامنشی نشست و 36سال بر ایران فرمانروایی کرد. هخامنشیان قریب به 218سال بـر
این سرزمین حکومت کردند، تا این کـه »اسـکندر« بـر ایـران تاخـت و شاهنشـاهی
هخامنشی را برانداخت.
دولت »سلوکیان« که در واقع جانشین شاهنشاهی هخامنشی آسیا محسوب میشـود،
برخلاف آن دولت در این نواحی هیچ پایگاه قومی نداشت و بهکلی یک دولـت اجنبـی
به شمار میآمد. بدین خاطر »سلوکوس« و پسرش »انتیوکوس« به پیـروي از اسـکندر
اقدام به ایجاد شهرهاي مهاجرنشین یونانی - مقدونی در داخل فلات ایـران از جملـه در
محدودة اقوام ماد، پارس و پارتها کردند.
140اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
به هر صورت سلطۀ جانشینان اسکندر بر قلمرو این اقوام با توجه بـه خشـونتهـاي
نظامی، طولانی نبود و حاکمیت آنان در ایران بیش از 65سال طول نکشید.
هرچند دولت اشکانی به وسیلۀ »ارشک اول« و برادرش »تیرداد« )که امروزه دیگر
تردیدي در تاریخی بودن آنان نیست( پایهگذاري شد، اما تأسیس واقعـی آن بـه وسـیله
تیرداد )مهرداد اول،( ششمین اشک و تحکیم نهایی آن به وسـیله مهـرداد دوم )نهمـین
اشک( انجام شد. پادشاهان ایـن سلسـله خـود را وارث ملـک پادشـاهان قـدیم پـارس
)هخامنشیها( میدانستند، چنانکه از یک مورخ یونانی )آریان( نقل شـده اسـت نسـبت
خود را به هخامنشیها رساندند البته با انتساب به اردشیر دوم.
قلمرو اشکانیان شامل یک مجموعه ملوكالطوایفی بود که خانـدان ارشـک در رأس
آنها قرار داشت. اتحاد آنها، به خصوص در هنگام جنگ، وحـدت و تمامیـت قلمـرو
ارشکها را تأمین میکرد. یکی از این دولتهاي تابع که در نهایت جزء قلمرو رسـمی
پادشاه اشکانی محسوب میشود، »امارت پارس« بود. این امارت که پادشاهان کوچـک
محلی آن از زمان سلوکیان مستقل بودند، در عهد اشکانیان قـدرت خـود را تـا سـواحل
کارمانیا و سواحل عربستان بسط دادند و قلمرو آنان کانون آیین زرتشت و آتش مقدس
قوم بود و با آنکه اشکانیان آنجا را به انقیاد درآوردند، استقلال آنان باقی ماند.
با انقراض اشکانیان، »اردشیر« ساسانی دولت ساسانی را در سال 226م تأسیس کرد.
این سلسله یادآور نیاکان وي، یعنی هخامنشیان و بازسـاخت دورة عظمـت آنهـا بـود
ساسانیان سنتهاي سیاسی - مذهبی و اجتماعی دورة هخامنشیان را احیاء کردند. با ایـن
تفاوت که هویت شبه فدرالیسم هخامنشی با استقرار نظام حکومتی تمرکزگـرا در دوره
»انوشیروان« کمرنگ گردید و نظام طبقاتی اجتماعی نیز در جامعه ایرانی احیاء شد.
حکومت ساسانی با انتخاب تیسفون به پایتختی خود قلمرو حکومتی خود را از بـین-
النهرین تا پنجاب و از قفقاز تا ماوراءالنهر گسترش داد و در مجموع 426سـال )از 226
تا 652میلادي( حکومت کرد. ساسانیان در این مدت خود را به حدکافی نیرومند نشـان
دادند و توانستند ایران را از آسیبهاي مخرب و خطرناك نگه دارند و در داخل مملکت
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 141
زندگی مرفهی همراه با امنیت تأمین کنند.
جنگهاي پیدرپی مسلمانان در سالهاي 14تا 23هجري قمـري منجـر بـه سـقوط
ساسانیان و تصرف ایران به دست خلیفه دوم شد. شایان ذکر است سیطره طولانی مـدت
هخامنشیان، پارتها و ساسانیان همۀ اجزاء فرهنـگ ایـران را تحـتتـأثیر قـرار داد و
مشترکات بسیاري را در طی زمان موجب شد؛ تا آنجا که ملل دیگر ایـران را، براسـاس
دادههاي فرهنگی آنها که به مرور زمان معرف ویژگیهاي همه ایرانیان شده بود، می-
شناختند. دادن عنوان »پرشین« به سرزمین ایران بر همین اساس بوده است.
پس از حمله اعراب مسلمان که حکومت آنان 184سال به طول انجامیـد، سـرزمین
پارسها، پارتها و دیگر اقوام آریایی ساکن در فلات ایران به فتح اعـراب در آمـده و
دهها هزار خانوار از دهها طایفه عرب در سـرزمین پیشـین پـارت )خراسـان،( پـارس،
سیستان و دیگر نواحی ایران اسکان یافتند. در این دوران ایران وضـع ثـابتی نداشـت و
بعضی ایالتهاي آن مانند طبرستان، گرگان، بلخ و مرو بیشتر در حال استقلال بهسر می-
بردند و در بعضی ایالت آن مکرر شورش میکردند و از اطاعت حکومت عربی خـارج
میشدند. البته سیادت قبایل مهاجر عرب به فارس چنان گسترده بود کـه بـه گفتـه »-
مسالکالممالک استخري«، حتی برخی از خاندانهاي کهن ایرانی پارس تبار این دیـار،
نامهاي عربی برخود نهادند.
اوضاع جاري ایران و سایر نقـاط امپراطـوري، اعـراب را مجبـور مـیکـرد کـه از
کارشناسان و افراد لایق ایرانی در ادارة امور کشوري استفاده نمایند. ادارة حکومـت در
زمان خلفاي اموي نوعی اداره حکومت نیمه بدوي و عربی بود که بعضی از خصوصـیات
سازمانی دوره ساسانی را اخذ کرده بود، ولی حکومت عباسی کاملاً یک حکومت شـبه
ایرانی و برداشت شده از سازمان حکومت ساسانی بود، زیـرا ایـن حکومـت بـه دسـت
ایرانیان بهوجود آمد و دستگاه مرکزي و لشکري و کشوري و حتـی دربـار خلیفـه بـه
دست ایرانیان افتاد و با همان روشهاي دورة ساسانی اداره میشد.
در زمان خلافت منصور برادر ابوالعباس که مؤسس واقعی سلسله عباسی شمرده مـی-
142اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
شود، لباس درباریان خلیفه، شبیه لباس درباریان شاهان ساسانی بـود و تمـام مقـررات و
قواعدي که براي دربار و اداره امور لشکري و کشوري در سلطنت ساسانیان معمول بـود
به دست وزراي ایرانی وارد دربار اوگردید.
کاهش قدرت و نظارت و کنترل خلفاي عباسی باعث شد که مناطق شـرقی قلمـرو
دولت عباسی سر به شورش بردارند و ادعاي خودمختاري و استقلال کنند. بعضی از ایـن
شورشها، همچون قیام »یعقوب لیث صفاري« تهدیدي جـدي بـراي حکومـت عباسـی
محسوب میشد؛ به این ترتیب حکومتهاي محلی ایرانی شکل گرفت.
دولت »طاهریان« اولین دولت اسلامی بود که در دوران خلافت در ایران به وجـود
آمد و بخش قابل ملاحظهاي از این سرزمین را به صورت نوعی حکومت موروثی محلـی
از نظارت مستقیم خلیفه بغداد خارج کرد. با این حال، این دولت در کسب قدرت و حفظ
آن متوسل به اعمال خشونت در مقابل خلفا نشد. »طاهر بـن حسـین« معـروف بـه »-
ذوالیمینین« که این دولت به وسیله وي بنیانگذاري شد، از موالی وابسته به قبیله خزاعـه
از اعراب خراسان بود. وي که تربیت عربی داشت، خاندانش ایرانی نژاد و فـارس زبـان
بودند که از مدتها پیش در پوشنگ )فوشنج( هرات شهرت و قدرت داشتند.
قلمرو طاهریان بیش از نیمی از مناطق کنونی کشور را دربر میگرفـت و قلمـروي
آنان در اوج اقتدار از جانب غرب منطقه ري، طبرستان و کرمان تا سواحل تنگه هرمـز،
از طرف جنوب شرقی مناطق سیستان و بامیان، از سوي شـرق و شـمال شـرق منـاطق
بدخشان، فرغانه در حوضه رودخانههاي سیحون و جیحون و از جانب شمال مـاوراءالنهر،
خورازم تا سواحل دریاچه آرال گسترش داشت و سایر نقـاط ایـران بـه دسـت خلفـاي
عباسی اداره میشد.
شایان ذکر است مقارن با سالهاي آخر خلافت »المتعصـم بـااالله« خلیفـه عباسـی،
ترکان به خدمت خلفا درآمدند و در دستگاه خلافت به مرور زمان صاحب نفوذ و قدرت
شدند. اگر چه طاهریان میتوانستند با اعمال زور و قدرت استقلال سرتاسر ایران را تأمین
نمایند، این کار را نکردند و به حفظ قلمرو حکومت خود اکتفا کردند، تا اینکه »الواثق
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 143
باالله« به خلافت رسید. او با استفاده از فرصت، ایرانیان از جمله فارسهـا را از کارهـاي
مهم دولتی منفصل ساخت و با درگذشت »عبداالله« دولت طاهریان نیز متزلزل شـد و در
آستانه انقراض قرار گرفت.
صفاریان نیز از سلسلههاي ایرانی بودند که با سـاختار نظـامی قـوي خـود توانسـتند
سیستان را به یک مرکز حکومت بزرگ تبدیل کنند. بنیانگذار این دولت »یعقوب لیث
صفاري« بود که تبار خود را به پادشاهان قدیم ایران میرساند. یعقـوب بـا سـازماندهی
اهالی سیستان که عمدهترین افراد سپاه او را تشکیل میدادند و با برانگیختن حسن میهن-
دوستی آنان توانست وحدت و استقلال سیستان را جامعه عمل بپوشاند و مانع تصرف آن
بهدست ممالک مجاور شود. وي که از تسلط بیگانگان در رنج بود، پس از غلبه بر اعمال
و احکام خلیفه هرات، کرمان و فارس را تصرف کرده و با تسخیر نیشاپور و برانـداختن
سلسله طاهریان به قسمت اعظم ایران استیلا یافت. پس از درگذشت یعقـوب، »خلیفـه-
علی« علیرغم میل باطنی خود، برادر یعقوب را براي حکمرانی فارس، کرمان، طبرستان
و عراق عجم به رسمیت شناخت. بدین ترتیب بخش اعظمی از مناطق کنونی ایـران بـه
استثناء نواحی اصفهان، کاشان و ري به دست آنها اداره میشد.
پس از صفاریان، سامانیان که یکی از خاندانهاي اصیل ایرانی بودند و نسب خـود را
به بهرام چوبین سردار مشهور ساسانی میرسانند، نزدیک به صـد سـال )از 287تـا 389
ه.ق( در قسمتی از ایرانی کنونی و بخش عمدهاي از افغانستان و آسیاي میانه فرمانروایی
کردند. قلمرو این حکومت تقریباً تمام حوزة انتشار زبان فارسی را در بر میگرفت. البته
به استثناء سرزمینهایی که در تصرف آل بویه، آل زیار و برخی شاهان حاکم در نواحی
غربی سواحل خزر در آذربایجان و حدود اران واقع بود. این قلمرو وسیع در ایران کنونی
شامل خراسان، سیستان، کرمان در بعضی از مواقع نواحی گرگان، طبرستان، ري، قزوین
و زنجان نیز میشد.
شاهان این خاندان در احترام به میهن و بزرگداشت مراسم ملی و احیـاء سـنن قـدیم
ایران و بهخصوص در ترویج زبان فارسی، حد اعلی کوشش را بهکار میبردند و به همین
144اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
منظور در تشویق شاعران، نویسندگان و مترجمان اهتمام میورزیدند.
حکومت »آل زیار« که حکومتی دیگر از خانوادة ایرانی نژاد در نواحی مازنـدران و
گیلان بود، به مدت 119سال بر قسمتی از نواحی ایران حکومت کرد. مرکـز حکومـت
آنان ابتدا شهر اصفهان بود و بعد به گرگان منتقل شد، قلمرو اصـلی آل زیـار در دوران
حکومت »مردآویچ« مناطقی از طبرستان، گرگان در شمال، قزوین، ري، همدان، لرستان
و خوزستان را شامل میشود.
»مردآویچ«، عشق فراوانی به تجدید آداب و استقلال ایران داشت و به همین خـاطر
هنگامی که سپاهیان خود را براي تسخیر بغداد به خوزستان فرستاده بود دستور داد تا بعد
از فتح بغداد به مرمت »ایوان مدائن« بپردازد. او به تقلید از پادشاهان ساسانی براي خـود
بارگاهی ترتیب داده بود، بر تخت زرین مینشست و تاج مرصعی بر سر مینهاد.
بنیانگذاران حکومت »آل بویه« نیز از خاندان ایرانی بودند که به مدت 124سال بـر
قسمتهاي عمدهاي از فلات ایـران تسـلط داشـتند. قلمـرو دولـت آل بویـه در دوران
حکومت »عضدالدوله« به اوج خود رسید. در این هنگام مناطقی از سوریه کنونی، شمال
عراق، جنوب شرقی ترکیه، در جنوب غرب و غرب از رودخانه فـرات تـا کرانـههـاي
جنوبی خلیج فارس، از شرق تا منطقه سیستان و خراسان و از شمال از مناطق کردسـتان
تا سواحل جنوبی دریاي خزر گسترش داشت.
پس از درگذشت »عضدالدوله« میـان بـرادران و خویشـاوندان وي بـراي تصـرف
فرمانروایی نفاق افتاد و با وجود آنکه نوادگان بویه نزدیک به یک قرن دیگـر هـم در
عراق و خوزستان فرمانروایی داشتند، اما هرگز قدرت نخستین خود را به دست نیاوردند.
به طورکلی میتوان حکومت آل بویه را در بخشی از نواحی کنونی ایران به سه شعبه تـا
حدودي مستقل تقسیم کرد:
-1گروهی که در اهواز و کرمان حکومت داشتند؛
-2گروهی که در عراق و فارس بودند؛
-3گروهی که در کرمان وفارس حکومت میکردند.
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 145
اگرچه از انقراض حکومت ساسانی تا پایان قرن سوم هجري ادبیات پهلوي در برابـر
نفوذ و رسمیت زبان عربی اندك اندك راه ضعف و فراموشی میپیمود، لیکن لهجههاي
محلی دیگر ایران با آمیزش با زبان عربی آماده ایجاد ادبیات کامل و وسیعی میگردیـد.
از آن جمله لهجۀ آذري، لهجۀ کردي، لهجههاي مرکزي ایران، لهجۀ طبري، لهجۀ گیلـی
و دیلمانی، لهجۀ سگزي، لهجۀ خراسانی، لهجۀ سغدي، لهجه خوارزمی و ... را میتوان نام
برد.
شایان ذکر است در قرن چهارم روحیه میهنپرستی ایرانیان را میتوان در اشعار آنان
دریافت؛ در این قرن در شعر فارسی به ندرت و به زحمت مـیتـوان اثـري از یـأس و
نومیدي یافت. شعر این دوره سرشار از نشاط روح و غـرور ملـی و اندیشـه حماسـی و
خوشبینی و آزاد منشی است. از این رو باید آن را آیینه تمام نماي روح و اندیشۀ واقعی
ایرانی دانست، یعنی اندیشه و روحی که هنوز چنانکه باید مقهور عوامل غیر ایرانی نشده
و استوار بر جاي مانده بود.
پس از حکومتهاي محلی ایران که 242سال طول کشـید، دوران حاکمیـت اقـوام
ترك خارج از فلات ایران آغاز میشود. عدهاي از ترکان که ابتدا در نـواحی شـرقی و
دوردست آسیاي مرکزي زندگی قبیلهاي داشتند، از سمت شمال دریاي خزر بـه منطقـه
قفقاز مهاجرت کرده و درماوراء کوههاي قفقاز میزیستند، بنابراین ایـران از دو سـوي
شمال شرقی و شمال غرب با آنها در ارتباط بود.
وجه مشترك قبایل ترك، »زبـان ترکـی« و »زنـدگی دامـداري« بـود. در دوران
ساسانیان این قبایل از سمت شمال شرقی چندین بار به ایران حملهور شدند، اما شکسـت
خوردند. در دورة بعد از اسلام، سپاهیان مسلمان در آسیاي مرکزي و سرزمینهاي ترك-
نشین پیشروي کردند و در نتیجه این پیشرويها تعداد زیادي از ترکان اسلام را شناختند.
از آن پس عدة زیادي از ترکان به داخل ایران راه یافتند و به تدریج در فرهنگ ایرانـی
جذب شدند و به آن خدمت کردند.
دولت »غزنوي« معروف به دولت »آل ناصر« یـا دولـت »آل ناصـرالدین«، یـک
146اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
دولت فارسی زبان، نظامی و اسلامی بود. این دولت خاستگاه نژادي و پایگاه ملی خاصی
نداشت، اما در مدت اعتلاء از اواسط قرن چهارم تا اواسط قرن پنجم هجـري، بیشـتر بـه
عنوان مروج و ناشر اسلام در هند و مدافع مذهب تسنن در خراسـان و نـواحی وابسـته،
مورد توجه و تأیید خلافت بغداد بود وتا حدي مقبول و حتی محبوب متشرعه اهل سنت
در تمام خراسان و اکثر بلاد فارسی زبان اهل تسنن بود. بنیانگذار این دولت »ناصرالدین
سبکتکین بن قرابجکم«، داماد »مملوكالبتکینحاجب«، معرف به »سپهسالار« بود کـه
خود او نیز از غلامان ترك سابق سامانیان محسوب میشد.
پیشرفتها و فتوحات غزنویان در هندوسـتان و توقـف حکـام و سـربازان آن کـه
بسیاري از آنان ایرانی نژاد بودند و به لهجههاي فارسی تکلم میکردند، باعث نشر زبـان
پارسی دري در اراضی متصرفی غزنوي گردید. خاصه که زبان رسمی دربار غزنوي نیـز
پارسی دري بود. در نتیجۀ این دو جریان یعنی نفوذ ادبیـات دري از خراسـان بـه سـایر
ولایات ایران و رواج زبان پارسی در خارج از کشور ایران، از اواسط قرن پنجم بـه بعـد
بسیاري شاعران و نویسندگان در بیرون از ناحیه خراسان و مـاوراءالنهر پدیـد آمدنـد و
حوزة فرهنگ ایرانی و زبان فارسی تا کاشغر و پلاساغون که اینک بخشی از ترکسـتان
شرقی در خاك چین است گسترش یافت و فارسی سـرایان برجسـتهاي چـون شـمس
طبسی، رشیدي سمرقندي، عمعق بخارایی، سوزنی سمرقندي و رضی الدین نیشابوري پاي
به عرصه ادبیات فارسی گذاردند.
در آن هنگام که فردوسی شاهنامه را میسرود بیشتر درباریان سلطان محمود غزنوي
از ترکان ماوراءالنهر و غزنه بودند. به گفته تاریخ بیهقی که در دوران اسـتیلاي ترکـان
غزنوي و سلجوقی نوشته شده، اگر چه در تمام دوران پادشاهی سـلطان محمـود غزنـوي
همه امرا و سپهسالاران لشکر وي ترك تبار بودند، اما هـر یـک منشـی فارسـی زبـان
داشتند، و نوروز و مراسم باستانی را ارج مینهادند. زبان فارسی نیز براي نخستین بار بـه
تدبیر و حکمت ابوالعباس فضل اسفراینی )نخستین وزیر سلطان محمـود( زبـان رسـمی
دیوان شد و وقتی خلیفه نامه و پیامی را به دربار غزنوي میفرستاد، نخست متن به عربی
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 147
و سپس ترجمۀ آن به فارسی خوانده میشد.
در دوره غزنویان، مرکز زبان فارسی در هند و شهر لاهور در پنجاب بود، ولی بعد از
آنها مرکز به ترتیب به مولتان، دهلی، اگزه، سرینگلر منتقل گردید. علاوه بر شاعران و
عالمان و نویسندگان ایرانی که در طی مدت چند قرن به هند مهاجرت میکردند، از بین
هندیان اعم از مسلمان و هندو شاعران، نویسندگان و عالمان بزرگ ظهـور کردنـد کـه
آثارشان به فارسی است.
شایان ذکر است غزنویان توانستند نیمه شـرقی سـرزمین ایـران را در اختیـار خـود
بگیرند و نیمه غربی و قسمتهایی از جنوب این سرزمین شامل مکران، گرگان، فارس،
لارستان و خوزستان و... در اختیار حکومتهاي محلی بـاقی بـود. ایـن سلسـله بعـد از
فتوحات مسلمانان، اولین حکومتی بود که توانست اکثر قسمتهـاي سـرزمین ایـران را
تصرف نماید و حکومتی نیمه مستقل ایجاد کند.
از سال 429تا 590ه.ق دولت ترکان سلجوقی یکـی از وسـیعتـرین و پایـدارترین
دولتهاي آن عصر محسوب میگردید، که از مهمترین عوامـل موفقیـت ایـن دولـت
پهناور و اداره آن که از ماوراي سیحون تا سواحل مدیترانه و از عمان تا تفلیس گسترش
یافته بود، استفاده از ایرانیهاي فارسی زبان براي تدوین ادرات دولتی »واوین« و استفاده
از وزیرانی مانند عمیدالملک کندري، خواجه نظامالملک طوسی، مجدالملک قمی، شرف-
الملک خوارزمی، سعدالملک آبی، شرفالدین انوشیروان خالدکاشانی و امثال آنان بود.
پس از مرگ ملک شاه سلجوقی، قلمرو سلجوقیان دچار تجزیه شد؛ بـه طـوري کـه
خوارزمشاهیان در شمال شرقی، اتابکان مویدیه در نواحی خراسان، آل باوند در سـواحل
جنوبی دریاي خزر، غوریان در شرق افغانسـتان، غزنویـان در نـواحی سـند و پنجـاب،
صفاریان در سیستان و سلجوقیان کرمان در نـواحی کرمـان و مکـران )شـمال دریـاي
عمان،( اتابکان یزد در یزد، اتابکان فارس )سـلغریان( در فـارس، اتابکـان لرسـتان در
لرستان، سلجوقیان عراق )سلجوقیان بزرگ( در نـواحی همـدان، قـزوین و کردسـتان،
اتابکان آذربایجان در گیلان، آذربایجان و اران و... داراي حکومت محلی شده و استقلال
148اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
نسبی به دست آوردند. در این بین خوارزمشاهیان به تدریج توانستند اکثر نواحی ایران را
تصرف کرده و تمام آنها را تحت سلطه خود درآورند.
در دورة سلجوقیان که زبان فارسی در خراسان و مـاوراءالنهر چیـره شـده بـود، در
سرتاسر ایران و آسیاي صغیر گسترش یافت و ادب فارسی به چنان اعتباري رسید که تا
میانه قرن شانزدهم میلادي زبان ادبی دربار و دیوان عثمانی فارسی بـود. در ایـن دوران
ادب فارسی و فرهنگ ایرانی در شیروان و گرجستان که در حاشیه فرمانروایی سلجوقیان
قرار داشتند، به وفور رواج داشت. »خاقان شروان« که تبـار خـویش را بـه انوشـیروان
میرساندند از میانه قرن پنجم میلادي پس از فروپاشی دولت محلی شیبانی تا هنگام آمدن
تیمور به ایران بر بخشهاي مهمی از قفقاز تا جمهوريهاي آذربایجان کنونی پادشـاهی
داشتند. در زمان پادشاهی خاقان کبیر، شروان به یکی از کانونهاي مهم فرهنگ ایرانـی
تبدیل شد و از ادیبان دولت او شاعران پارسی گویی مانند نظامی گنجوي، فلکی شروانی
و خاقانی را میتوان نام برد.
در اوایل قرن هفتم، ایران و اقوام ایرانی با یکی از بزرگترین مصایب تاریخی یعنـی
حمله مغول مواجه شد. این حمله به سرداري چنگیز تا سال 619ادامه یافـت و بعـد از او
همچنان حملات پیاپی مغول و تاتار به ممالک مختلف و از آن جمله ایران ادامه داشت و
تا سالهاي 651تا 656حمله »هولاکو« نواده چنگیز، آخرین مراکز قدرت را در ایـران
و عراق از میان برداشت و سلسله امراي ایلخانی را در ایران به وجود آورد.
درگیر و دار این حملات، قسمت بزرگی از شهرها و مراکز محلی ایران از میان رفت
و جز چند پناهگاه کوچک و بزرگ در داخل ایران و در ولایت سـند آسـیاي صـغیر،
محلی براي حفظ بازمانده حوزههاي علمی و ادبی و پارهاي از کتب باقی نماند، که مهمتر
از همه آنها اراضی تابع ممالک غوریه در آن سوي رود سند و سـرزمین حکمفرمـایی
سلاجقه آسیاي صغیر و فارس بوده است؛ بعضی نواحی کوچـک هـم در ایـن میـان از
آسیب حمله مغول مصون ماند.
در اواخر عهد ایلخانان مغول بر اثر اسلام آوردن آنها عناد آنان با ایرانیـان از میـان
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 149
رفت و این خود فرصتی براي ایرانیان شد، تا در احیاء سنن خود گـامهـایی بردارنـد. از
مهمترین موضوعاتی که در دورة بین حمله چنگیز و تیمور باعث رونق نثر فارسی شـد،
کاهش نفوذ سیاسی خلفا و از دست رفتن مرکزیت علمی، ادبی، دینی و سیاسی بغـداد و
همچنین قطع رابطۀ ایرانیان با ملل دیگر اسلامی که بیشتر زبان عربی را پذیرفته بودنـد،
بود. از آن به بعد تألیف در تمام شعب علوم و ادبیات به زبان فارسـی عمومیـت بسـیار
یافت.
پادشاهان این دوره اگرچه از دودمان چنگیز بودند، لیکن ارتباط فرمانبرداري آنان به
تدریج از خان مغول گسسته شد و ایرانیان در تفکر و روش حکومتداراي ایـن حکـام
دگرگونیهاي فراوانی را پدید آوردند که میتـوان گفـت حکـومتی مغـولی - ایرانـی
تشکیل دادند.
منحنی قدرت ایلخانان که در دوران هلاکو به اوج خود رسید پـس از وي شکسـت
خورد و دوران فرود قدرت آنان شروع شد و حکومتشان دچار هرج و مرجهاي داخلـی
گردید و کمکم حکومتهاي محلی از قسمتهاي مختلف ایران سر برآوردنـد و اعـلام
استقلال کردند. از جمله حکومتهاي محلی که در داخل فلات ایران و در گستره فارسی
زبانها به وجود آمد، میتوان به آل مظفر )بین سالهـاي 718تـا 795ه.ق( در منـاطق
فارس، کرمان، اصفهان، لرستان، بلوچستان، همدان با مرکزیت شـیراز، چوپانیـان )بـین
سالهاي 738تا 758ه.ق در منطقه آذربایجان، قفقاز، آسیاي صغیر، اصفهان و فارس بـا
مرکزیت تبریز( و خاندان اینجو )بین سالهاي 742تا 758در منطقه فارس،( اشاره کرد.
)حافظ نیا:(143 ،1380
در پی حمله لشکریان تیمور به ایران که در آن زمان فاقد یـک قـدرت مرکـزي و
قوي بود، سرزمین ایران به تصرف این سلسله درآمد. حکومت تیموریان به لحاظ بیگانـه
بودن و عدم پذیرش توسط مردم ایران، تا هنگامی که داراي قدرتی مرکزي و قوي بود،
در اوج بهسر میبرد و با کاهش قدرت مرکزي به سمت فروپاشی سوق پیدا کرد. آنها
مانند تمامی حکومتهاي ترك پایه و مغول که در ایران بهوجـود آمدنـد، خاسـتگاهی
150اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
حاشـیهاي داشـتند و توسـط حکومـتهـاي محلـی از حاشـیه قلمـرو خـود بـه ویـژه
»قراقویونلوها« محدود شده و سقوط کردند.
از زمان مهاجرت ترکان اوغوزي، دوران غزنوي و سپس سلجوقی به آذربایجان و در
ادامه آن دوران مغولان و پس از آن، زبان ترکی به تدیج در ایران نفوذ پیـدا کـرد. در
اوایل این دوره، لهجۀ آذري که از لهجههاي قدیم ایرانی اسـت، در آذربایجـان از میـان
رفت و جز در برخی از نقاط باقی نماند. در مقابل شیوع و رواج زبـان فارسـی در عهـد
صفویان و قرون پس از آن در هندوستان بیش از نواحی دیگر بود. انتشار زبـان پارسـی
در سرزمین پهناور هند از وقتی آغاز شد که دین اسلام به وسیله ایرانیـان شـرق بـه آن
کشور راه جست و سلسلههاي غزنوي و غوري در آن ملک، مراکز معتبري براي ترویج
زبان وادب فارسی و تشویق شاعران، نویسندگان و دانشمندان ایرانی بهوجود آوردند. در
نتیجه این علاقهمندي آن قدر شاعر، نویسنده، کتاب غزل، قصیده و مثنوي فارسی در آن
نقطه پهناور پدید آمد که گویی آنجا منشاء اصلی و واقعی زبان فارسی بوده است.
به هرحال دولت صفوي، که با اتحاد اقوام ایرانی و یکپارچه کردن ایران و ایستادگی
در برابر امپراطوري عثمانی در غرب و شمال غرب و قبایـل ازبـک در شـرق و شـمال
شرق، جایگاه ویژهاي در تشکیل دولت ملی در ایران داشت، پس از 220سـال بـر اثـر
هجوم کوتاه و زود پاي افغانها از پاي درآمد.
اما دیري نپایید دولت افشار با پشتیبانی صدها ایل و طایفه دوباره سر برآورد و سبب
حفظ دولت یکپارچه بازمانده از صفویان شد. کاردانی »نادرشاه افشار« در جلب حمایت
اقوام ایرانی فارغ از خاستگاه جغرافیایی، زبانی و یا مذهبی، ارتشی کارآمد را بـهوجـود
آورد که عثمانی، ازبکهـا و روسهـا را شکسـت داد و کرانـههـاي خلـیج فـارس و
هندوستان را به تصرف وي درآورد.
اما، بیکفایتیهاي آشکار بازماندگان نادرشاه و نزاعهاي برادر کشـانهاي کـه میـان
آنان رخ داد موجب شد که کریم تشمال )پهلوان( به همراهی یاران خود براي آرامـش
مناطق غربی و مرکزي کشور به میدان آید. دوران زندگی کـریم خـان را بایـد دوران
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 151
امنیت براي تمام اقوام ایرانی دانست. در این دوران سرحدات کشـور از هـر جهـت در
اختیار دودمانهاي ایرانی قرار داشت. همچنین با تحکیم اقتدار احمـد خـان ابـدالی )در
مناطق جداشده از هند به وسیله نادر شاه( میتوان گفت کـه نفـوذ عنصـر ایرانـی )بـه
خصـــوص زبـــان فارســـی( در شـــبه قـــاره هنـــد کماکـــان برقـــرار بـــود
.(www.farhangsara.com/history-zand.htm)
پس از مرگ کریم خان، طایفه قوانلو با شکل دادن سـپاهی مـنظم بـه سـرکردگی
آقامحمدخان و با از میان برداشتن رقیبان، سلطنت قاجاریه را بنـا نهـاد و تهـران را بـه
پایتختی برگزید. آقامحمدخان با بهرهگیري از ظرفیت تمـامی اقـوام و قبایـل توانسـت
لشکري قوي و کارآمد ترتیب دهد و مناطق از دست رفته ایران در آسیاي میانه و قفقاز
را به کشور بازگرداند. این دولت زمانی در ایران شکل گرفت که دنیا با حوادث سیاسی
و تحولات خاصی روبهرو بود. از آن جمله میتوان به روي کار آمدن قدرتهـاي تـازه
نفس استعماري دنیا چون انگلستان، فرانسه و قدرتمند شدن دولت روسیه تزاري و تمایل
این کشور به دستیابی بـه آبهـاي گـرم خلـیج فـارس را نـام بـرد. پـس از مـرگ
آقامحمدخان، سیاستهاي دربار در تبعیض و تحمیل حکام از مرکز به ولایات، زمینـه-
هاي نارضایتی اقوام ایرانی بهخصوص در مناطق حاشیهاي را فراهم آورد.
با قرارگرفتن ایران در گردونه سیاسی بینالمللی، جنگهاي ایران و روسـیه در دورة
فتحعلیشاه به وقوع پیوست و در هر دو با سوء مدیریت جنگ، طی معاهـدات گلسـتان
) 1228ه.ق / ه.ش( و ترکمنچاي ) 1243ه.ق /ه.ش( بخـش وسـیعی از جملـه منـاطق
آذري نشین از پیکره ایران جدا شد. همچنین بر اساس معاهده پاریس کـه در 7رجـب
1273ه.ق )مارس 1857م( با فشار سیاسی و نظامی انگلیسها و میانجیگیـري امپراطـور
فرانسه و وزیر خارجه آن کشور از طرف »فرخخان امینالملک« سفیر کبیـر ایـران در
فرانسه و لاردکولی سفیر کبیر انگلیس در پاریس انعقاد یافت، بخشهاي وسیعی ازنواحی
شرقی ایران مانند هرات، قندهار، غزنه و... از ایران جدا شد. بدین ترتیب سرزمینی که به
مدت بیست چهار قرن در قلمروي ایران بود و قدر مسـلم جزیـی از فرهنـگ و تمـدن
ایرانی به حساب میآمد، توسط انگلیسیها در قرن نوزدهم افغانستان نام گرفت و متعاقب
152اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
آن بخش وسیعی از اقوام فارسی زبان از پیکره ایران جدا گردیدند.
با انقلاب مشروطه فصل جدیدي در شیوة مدیریت جامعه آغـاز گردیـد. حاکمیـت
سیاسی طبق قانون اساسی انقلاب و متمم آن به مردم سپرده شد و قدرت بر پایه تفکیک
قوهها و پیشبینی تشکیل انجمنهاي ایالتی و ولایتی براي تأمین شرکت گسترده مـردم
در تعیین سرنوشت خود توزیع گردید؛ اما وجود مناسبات کهنه و سلطه نیروهاي خارجی
مجال نداد که طرح سیاسی دموکراتیک انقلاب مشروطه بـه اجـرا درآیـد. هـدفهـاي
مردمی این انقلاب در همان گامهاي نخست با ناکامی روبرو گردید.
با افول قدرت قاجاریه در دوران پر هرج و مرج انقلاب مشروطه و نیز در پی حوادث
بعدي، تا پایان جنگ جهانی اول فرآیند تمرکزگرایی دولتی در ایران به تعویق افتـاد و
در چنین شرایطی، دولت قاجار آن قدر ضعیف بود که نمی توانست این سیاست را دنبال
نماید. در واقع در سال )1920م / 1299ه.ش( اوضاع ایران به بدترین شکل خود در طول
یک قرن رسیده بود و دوران قبل از سال 1300دوران هرج و مـرج کامـل اقتصـادي -
مالی و اجتماعی - سیاسی در ایران بود.
با توجه به این اوضاع و احوال که دولت ایران در آستانه سقوط کامـل قرارداشـت،
چون با وضعی ناشی از سلطه خارجی بیتحرکی داخل، رفتار نخبگان فاسد و عدم تمرکز
قدرت و اقتدارطلبی ایلی در میان ترکمنها، بختیاريها، قشقاییها، بلوچها، کردها، لرها
و عربها مواجه شده بود، در سال ) 1919م/ 1298ه.ش( انگلستان فرصت یافته بود که
ایران را چنان تحتالحمایه خود کند که از کشور بودن فقط نام آن باقی بماند.
در چنین اوضاع و احوالی بود که در سال » 1299رضاخان میرپنج« یکی از افسـران
نیروهاي قزاق ایران با برخورداري از حمایت کامل انگلستان و برخی نیروهـاي سیاسـی
کشور کودتا کرد. هدف اصلی رضاخان و حامیان روشنفکر و تحصیل کـرده جدیـد او
نوسازي )مدرنیزاسیون( ایران بود. دولت به ابزار نوگرایی تحمیلی از بـالا تبـدیل شـد و
هدف نخستین این دولت یکپارچگی قومی به شیوة غربی بود، یعنی ساختار شکنی قومی
و تشکیل دولتی ملی بر اساس رویکرد ناسیونالیستی از نوع ملت سازي غربی.
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 153
از آنجا که گروههاي ایلـی قدرتمنـد در منـاطق گونـاگون ایـران وجـود داشـتند،
کشمکش دولت و ایلات به سیاسی شدن تفاوتهاي زبانی و مذهبی و ظهور گرایشهاي
سیاسی محلیگرا انجامید. رضاخان در سال 1300این کشمکش را آغاز کرد و در سـال
1312با سرکوب اقوام آن را با موفقیت خاتمه داد. طی این دوره اغلب گروههاي ایلـی
قدرتمند خلع سلاح شدند و رؤساي آنها تبعید، زندانی و یا اعدام شدند. اقدامات رضاخان
قدرت رؤساي ایلات و خانها را به نحو چشمگیري کاهش داد و آنها را به اطاعـت از
دولت واداشت؛ رهبران ایلات پی بردند که قدرتشان مدام در حال کاهش است.
موفقیت دولت در دفع حملات مکرر ایلات به دهکدهها و راههاي تجـاري و مسـیر
کاروانها، از اقتدار سیاسی رؤساي ایلات در داخل ایلات کاسـت. بسـیاري از رؤسـاي
ایلات در بلوچستان، کردستان، آذربایجان و سایر بخشهاي ایران واسطه میان دولـت و
گروههاي ایلی شدند و نه تنها اهداف و دستورات دولت را به مردم خود ابلاغ میکردند،
بلکه نماینده آنها نزد دولت هم بودند. به این ترتیب رهبران ایلات به سرعت به نماینده
و مظهر هویت طرفداران خود در ایل تبدیل شدند. باید گفت که رؤساي ایـلات بیشـتر
علاقهمند به اعاده و افزایش قدرت و نفوذ سیاسی خود بودند تا منافع جمعیت ایلـی. بـه
همین دلیل بسیاري از رؤساي ایلات ترجیح دادند به منظور حفظ قدرت خود در منـاطق
ایلی با دولت سازش کنند. از این تمایلات استقبال شد و آن گروه از رؤساي وفادار ایلی
که اقتدار دولت را پذیرفتند پاداش گرفتند. این گروه از رؤسا به مالکان قدرتمند تبدیل
شدند و با نمایندگان دولت، به ویژه با مقامات نظامی مانند فرماندهان ژاندارمري ارتبـاط
مستمر برقرار کردند. )احمدي، .(1379،234
بدین ترتیب با برانداختن اصول ملوكالطوایفی، یک پارچهسـازي کشـور از طریـق
ایجاد ارتش واحد دنبال شد. و براي اینکه وحدت ملی مدنظر رضاخان بیشـتر محسـوس
باشد به دستور وي لایحه لباس متحدالشکل به مجلس فرمایشی وقـت داده شـد کـه بـا
تصویب آن از طرف مجلس به موجب ماده اول این قانون کلیه اتباع ایران مکلف شـدند
لباس متحدالشکل بپوشند. در پی این اقدامات رضاخان براي خود نام پهلـوي را برگزیـد
154اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
که نامی مانده از فارسی میانه بود و از سال 1314ه.ش به پیشـنهاد سـفارت ایـران در
برلین، دیگر کشورها مکلف شدند که نام رسمی کشور یعنی ایران را به معناي محل تولد
نژاد آریایی به کار برند؛ البته پیش از این تاریخ هم اطلاق ایران در داخل کشور کاربرد
داشت.
سرانجام همان ارتش متحدالشکل اما بیهویت و وابسته، زمینه خلع آسان رضاخان از
سلطنت در زمان جنگ بینالملل دوم را فراهم آورد. با دخالـت شـوروي و بریتانیـا، در
سال 1320ه.ش ارتش رضاخانی به راحتی فروپاشید و نیروهاي قومی ایران نیز بـر اثـر
سرکوب دولت انگیزه و توان لازم براي دفاع از کشور را از دست داده بودند. از این رو
اشغال کشور با سهولت فوقالعادهاي صورت گرفت. به دنبال اشغال ایران، رضاخان عزل
و سلطنت به پسرش محمدرضا منتقل گردید. او که طرفدار اقتصاد سرمایهداري از نوع
اروپایی بود، پس از تحولات سیاسی سال 1332ه.ش به ایالات متحده متمایل شد، اما در
خط مشی فرهنگی کشور هیچ تغییري پدید نیامد.
او با تقویت نیروهاي مسلح و امنیتی توانست پایههاي استبداد خود را قوام بخشد و با
عوام فریبی و استفاده از عناوینی مانند آریا مهر )خورشید قوم آریایی( که هـم معنـاي
رهبر برجسته و هم اشاره به رهبري با فره ایزدي است، در پی آن بود تا به نقش خود به
عنوان پادشاه و باستانی بودن نهاد پادشاهی و اینکه او وارث سنت پر شـکوه کـوروش
است تأکید کند. او براي هم تراز قرار دادن حکومت خـود بـا پادشـاهی هخامنشـی و
ساسانی در سال 1350ه.ش جشن دو هزار و پانصد سالگی بنیانگذاري شاهنشاهی ایـران
را برگزار کرد تا به این وسیله دودمان پهلوي را مشروع جلوه نماید.
شایان ذکر است، سیاستی که در دوران پهلوي به اجرا درآمد در واقع بر همۀ اقـوام
ایرانی از جمله فارسیزبانها روا شد. مسألۀ حکومت وابسته پهلوي مسأله ترك، کـرد و
فارس نبود و سیاستهاي یکپارچه سازي و تمرکزگرایـی را فـارغ از هویـت قـومی و
فرهنگ بومی به صورت دستوري از بالا و بر مبناي فرهنگی غربی و غیر بومی با شدت
و حدت تمام ادامه میداد. بدین ترتیب محمدرضا شاه همان راه پدرش را در برخورد بـا
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 155
مسأله اقوام ایرانی در پیش گرفت و بیش از پیش براي حفظ حکومت خـود بـه ارتـش
وابسته شد. ارتشی که به راحتی در برابر قیام مردمی در بهمن 1357از پاي درآمد و پس
از انقلاب اسلامی نیز در برابر هجوم صدام به ایران در شهریور 1359کارآمـدي نشـان
نداد تا آنکه نیروهاي مردمی به کمکش شتافتند.
واقعیت این است که جامعه ایرانی به ویژه پس از ظهور اسلام، متشکل از گروههـاي
مختلف زبانی و مذهبی بوده و گروه خاصی داراي سلطه از نوع سلطه قومی نبوده اسـت.
در تاریخ ایران پیش از اسلام، اقوام ماد، پارس و پارت هرکدام در دورههایی این امکان
را داشتهاند که نظام سیاسی را در دست گرفته و چندي بر سرزمین ایران یا بخش اعظـم
آن حکومت کنند.
پس از اسلام اقوام دیگر خارج از حوزة تاریخی فلات ایران، براي مدت زمـانهـاي
نسبتاً طولانی بر این سرزمین حکم راندهاند، اما همه آنها تحت تأثیر فرهنـگ و تمـدن
ایرانی قرار گرفته و در گسترش آن کوشیدهاند. اقوام سـاکن در ایـران ضـمن گرامـی
داشت فرهنگ، زبان، آداب و رسوم محلی خود، به فرهنگ، زبان، ادب و هنر فارسی به
عنوان زبان ملی کشور به دیده احترام مینگرند و به عنوان جزیی اصلی از پیکره هویت
ملی خود به آن عشق میورزند )پیرنیا،:.(1460 :1342
نژاد ایرانی
ایرانیان آریایی نژاد و جزء دسته شرقی نژادي هستند که به آنهـا هنـد و اروپـایی
گفته میشود. دلیل نامگذاري این نژاد آن است که امروز از اسپانیا و پرتغال در اروپا تا
ایران، افغانستان، پاکستان و هند در آسیا گسترده شده است. دستههاي غربی نژاد هند و
اروپایی ملتهاي اروپایی هستند و دستههاي شرقی ملت هایی هستند تحت نـام هنـد و
ایرانی که خود به دستههاي کوچکتر هندي و ایرانی تقسیم میشوند. قبیلـههـاي هنـد و
ایرانی پیش از جدایی، در دشتهاي آسیاي مرکزي به سر مـی ردنـد، معیشـت شـبانی
داشتند و چادرنشین بودند. پس از جدایی قوم هندي از ایرانی، در قبیلهاي که ریشۀ نـژاد
ایرانی داشت، گسست به وجود آمد و طایفههاي مختلف با نژاد ایرانی از یکـدیگر جـدا
156اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
شدند، سه قبیله بزرگ ایرانی نژاد به نام طایفههاي سلمی، تـورجی و ایرجـی بـه وجـود
آمدند.
اقوام منسوب به »ایرج« پس از جدایی از اقوام دیگر ایرانـی از ایرانـویج بـه سـوي
سرزمینهاي شرقی کوچ کردند و پیش از دوران هخامنشی بر سرزمین گسـتردهاي کـه
در زمان کوروش هخامنشی واحد مستقلی را تشکیل میداده است و شـامل بانـه، مـرو،
هرات، رخج، هیرمند و کابل بوده است، فرمانروایی میکردند و کیانیان که یاد آنها در
اوستا و در کتابهاي پهلوي و شاهنامه آمده است، همین قوم ایرانی هستند.
»هرتسفلد« دربارة خصوصیات آریاییهاي تخت جمشید مینویسد که: »سر و صـورت
آنها نسبتاً پهن و موي انبوه مجعد سیاه و چشمان درشت و پیشانی بلند و گونه برجسته دارند. بینی آنها
منحنی و باریک است و نوك آن فرورفته و پره نسبتاً بزرگ دارد و کاملاً با انواع سامی کـه در بابـل
دیده میشوند و نوع ارمنی که در حجاري آشوري پیداست فرق دارد.«
زبان فارسی
زبانهاي ایرانی به گروهی از زبانها و لهجهها اطلاق میشود که از نظر ویژگیهاي
زبانی وجه مشترك دارند. در این نامگذاري معیارهاي زبان شناختی مورد نظر است، نـه
مرزهاي جغرافیایی یا سیاسی. از این رو مثلاً زبان »اسی« که در قفقاز به آن سخن گفته
میشود یا پشتو در افغانستان، از زمره زبانهاي ایرانی به شمار میروند؛ اما زبان ترکی یا
عربی که در بخشی از ایران به آنها سخن گفته میشود جزء زبانهاي ایرانی نیست. بـه
عبارت دیگر، زبانها و لهجههاي ایرانی خانواده واحدي را تشکیل میدهند کـه از ایـن
اصل مشترك منشعب شدهاند.
اشتراك بنیادي میان زبانهاي ایرانی اینگونه توجیه میشود که در آغاز یک میراث
مشترك وجود داشته و این میراث همان ساخت دستوري و واژگان ایرانی بـوده اسـت.
تفاوتهاي میان زبانهاي ایرانی مربوط به این امر است که درهر زبان معین، این میراث
مشترك آغازین به صورتی واحد تحول نیافته؛ بلکـه در ادوار مختلـف براسـاس قواعـد
خاص تحول هر زبان و طبق شرایط تاریخی ملموس زندگی قومی که به این زبان گفتگو
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 157
میکرده است دگرگون شده است.
بررسی تاریخ این زبانها نشان میدهد که تفاوتهاي واژگانی، آوایـی و دسـتوري
این زبانها مربوط به اصل و منشأ آنها نیست، بلکه در جریان تحول خاص هر یـک از
این زبان ها پیدا شده است.
پارهاي از ویژگیهاي خاص بعضی از زبانها و گـویشهـاي ایرانـی در تعـدادي از
موارد ناشی از تماس این زبانها و گویشها با زبانهاي اقوام مجاور یا با زبانهایی است
که قبل از ورود زبانهاي ایرانی به مناطق کنونی در این نقاط وجود داشتهاند.
شاخه زبانهاي ایرانی در داخل دسته یا خانواده وسیعتري جاي میگیرد کـه هنـد و
اروپایی نامیده میشود. این خانواده، علاوه بر زبانهاي ایرانی، شامل زبان هیتی، زبانهاي
هندي و تخاري، یونانی، زبانهاي ایتالی )رومیایی،( اسلاو، بالتی، ژرمنـی، سـلتی و نیـز
آلبانیایی و ارمنی میشود. بعضی زبانهاي باستانی که سابقاً در حـوزه دریـاي مدیترانـه
رواج داشتهاند، نیز به هند و اروپایی تعلق دارند.
از تمام زبانهاي متعلق به خانواده زبانهاي هند اروپایی زبانهاي هندي بیشتر از همه
به زبانهاي ایرانی نزدیک هستند و با این زبانها شاخه هند و ایرانی )آریایی( از زبـان
هاي هند و اروپایی متمایز میشود. زبانهاي ایرانی باسـتان از طریـق عناصـر مشخصـه
متعدد آوایی، واژگان، صرفی، واژه ساختی و نحوي با زبانهاي هندي وابستگی پیدا مـی
کنند.
زبانهاي هندي و ایرانی نه تنها بعضی عناصر هند و اروپایی را از این زبان بـه ارث
بردهاند بلکه آنها را به طرز مشابهی مشمول تحول قرار دادهاند.
خویشاوندي نزدیک زبانهاي هندي و ایرانی این فرض را به وجـود مـیآورد کـه
زمانی یک جامعه زبانی آریایی وجود داشته که در آن قبایلی که به گویشهاي آریایی
)هند و ایرانی( تکلم میکردهاند، هنوز در سرزمین واحدي بـه سـر مـیبـردهانـد و آن
سرزمین به احتمال قويآسیاي مرکزي و نواحی مجاور آن بوده است.
پس از مهاجرت یک شاخه از قبایل آریایی زبان به سرزمین هند، تفاوتهـاي میـان
158اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
گویشهاي آنها و گویشهاي شاخه دیگر )یعنی قبـایلی کـه در آسـیاي مرکـزي و
سرزمینهاي مجاور باقی مانده بودند( به تدریج افزایش یافت. بـه ایـن ترتیـب شـرایط
تقسیم زبانهاي آریایی به دو شاخه مجزاي گروه هندي )یـا هنـدو آریـایی( و گـروه
ایرانی فراهم گشت.
نقطه آغاز تقسیمبندي تاریخ زبانهاي ایرانی شروع جدایی آنها از کـل زبـانهـاي
آریایی )هند و ایرانی( است. این تاریخ که آن را مقارن آغاز هزاره دوم ق.م دانستهانـد
آغاز تاریخ تحول گسترش زبانهاي ایرانی به عنوان یک گروه خاص است.
زبانهاي ایرانی را از دید تاریخی به سه دوره تقسیم میکنند، زبانهاي دوره باستان،
زبانهاي دوره میانه و زبان هاي دوره نو.
زبانهاي دوره باستان
مهاجرت قبایل ایرانی در دوران باستان موجـب گسـترش گـویشهـاي ایرانـی در
سرزمینهاي وسیع خاور نزدیک و خاورمیانه و مناطق مجاور شد. اگر در آغـاز هـزاره
دوم ق.م تودههاي اصلی قبایل ایرانی زبان بیشتر در آسیاي مرکزي و مناطق مجـاور آن
زندگی میکردند، در نیمه هزاره اول ق.م. گویشهاي ایرانی از یک سـو در شـمال تـا
مناطق شمالی دریاي سیاه و دریاي آزف )قبایل سکائی غربی( و در شرق تـا مرزهـاي
چین )گروههاي مختلف قبایل سکائی شرقی،( در غرب تا مناطق شـمال غربـی فـلات
ایران )قبایل مادي( و در جنوب تا سواحل خلیج فارس )قبایل پارسـی( گسـترده شـده
بودند.
با آنکه قدیمیترین آثار اصلی و معتبر زبانهاي ایرانی )کتیبه هاي فارسی باسـتان(
مربوط به مناطق غربی فلات ایران است، این مناطق سرزمینهایی نیست که زبـانهـاي
ایرانی از آنجا به نقاط دیگر گسترده باشند. بر اساس منابع قـدیمی، خـاور نزدیـک در
هزارههاي سوم و دوم ق.م، سرزمین ایران کنونی مسکن قبایل و اقوامی بوده اسـت کـه
زبان آنها نه به زبانهاي ایرانی و نه به طور کلیتر به خانواده هند و اروپایی تعلق داشته
است. این اقوام عبارتند از: عیلامیها )در درههاي کارون و کرخه، خوزستان امـروزي،(
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 159
کاسیها )در بابلی: کاشو( و لولوبیها در کوهستانهاي ایران غربی، کاسپیها و ماناییها
در جنوب غربی دریاي خزر. نشانههاي دال بر نفوذ ایرانی زبانان در مناطق غربی فـلات
ایران براي نخستین با در متون آغاز هزاره اول ق.م دیده میشود.
در همین زمان نخستین ذکر نام گروه دیگري از قبایل ایرانی زبان یعنی قبایل پارسی
)پارسه( دیده میشود که در نیمه اول هزاره اول ق.م مناطق نزدیک به خلـیج فـارس را
تصرف کردند و نام خود را به آن دادند. سلسله هخامنشی که از نیمه قرن ششم تـا 330
ق.م سرزمینهاي وسیعی از آسیاي صغیر تا آسیاي مرکزي را زیر سـلطه خـود آورد، از
این قبایل بود. »سکاها« گروه دیگري از قبایل ایرانی زبان بودند کـه در حـدود نیمـه
هزاره اول ق.م در قلمرو وسیع میان سواحل دریاي سیاه تا مرزهاي چین مستقر شدند.
پس از مهاجرت قبایل پارسی و مادي و بخشی از قبایل سـکائی بـه سـوي غربـی و
جنوب غربی، تودههاي اصلی قبایل و اقوام ایرانی زبان در آسیاي مرکز باقی ماندنـد. در
نیمه هزاره اول ق.م در این سرزمین قبایل زیر را میشناسیم: پارتها، آریاییها، بلخیها،
سغديها، خوارزمیه،ا قبایل مختلف سکائی و غیره.
براي بررسی گویشهاي قبایل و اقوام ایرانی زبان دنیاي باستان، منابع بسیار محدودي
وجود دارد. کتیبههاي فارسی باستان به خط میخی تنها اسـناد معتبـري هسـتند کـه بـه
صورت اصلی به دست ما رسیدهاند. این کتیبهها به فرمـان و بـه نـام پادشـاهان سلسـله
هخامنشی )قرن هاي ششم تا چهارم ق.م( بر صخرههاي غرب و جنوب غربـی ایـران در
طول مهمترین راههاي تجاري و نیز بر مقبرههاي پادشاهان، بر قصرها، بر روي صـفحه-
هاي طلا و روي لوحههاي سنگی و گلی کنده شدهاند.
این کتیبهها اسناد تاریخی و زبانی بسیار با ارزشی هستند که متونی دو هـزار پانصـد
ساله را براي بشریت حفظ کردهاند. بزرگترین و مهمترین کتیبههاي فارسی باستان به نام
داریوش یکم ) 522 - 486ق.م( بر صخره بسیار بزرگ بیستون در نزدیکـی کرمانشـاه
کنونی حک شده است. شایان ذکر است کتیبـههـاي داریـوش یکـم و خشایارشـاه در
پایتختهاي قدیم آنها، یعنی تخت جمشید و شوش، داراي اهمیت فوقالعادهاي هستند.
160اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
اوستا، موارد زبانی بسیار غنی را تشکیل میدهد. اوسـتا مجموعـهاي از کتـابهـاي
مقدس، حاوي سرودهاي مذهبی و نهادهاي اقوام ایرانی زبـان در دنیـاي باسـتان اسـت.
بخشهاي مختلف آن در دورهها و مناطق مختلف و در میان قبایل و اقوام مختلف ایرانی
زبان تألیف شده است. قدیمیترین قسمتهاي آن )از نظر محتوا،( یعنی سرودهایی کـه
در ستایش خدایان طبیعت سروده شدهاند )احتمالاً در هزاره دوم ق.م،( اساطیر و برداشت
هاي مذهبی قبایل دامدار آسیاي مرکزي و مناطق مجاور را در بر دارد.
»گاهان« یا سرودهایی که در مراسم دینی خوانده مـیشـده در دورههـاي جدیـدتر
نوشته شده است. کتاب اوستا مجموعهاي از روایات زردشتی و بخشهاي مختلف دیگري
که مربوط به مراسم و آداب دینی و یا جنبه فقهی وحقوقی دارد مربوط به زمان تثبیـت
متن رسمی اوستا، یعنی زمانی است که دین زردتشتی به وحدت و انسجام رسیده و داراي
یک علم کلام دقیق و مبسوط و تشکیلاتی سلسله مراتبی از موبدان و هیربدان بـوده و از
پشتیبانی قدرت حکومتی برخوردار بوده است )قرن سوم تا هفتم م(.
زبانهاي دوره میانه
زبانهاي ایرانی دوره میانه شامل دو گروه غربی و شرقی است. گروه غربی دو زبان
پارتی و فارسی میانه را شامل میشود و گروه شرقی شامل زبانهاي سـغدي، خـوارزمی،
بلخی و سکائی )ختنی( است.
گروه غربی زبانهاي ایرانی دوره میانه
فارسی میانه
در میان تمام زبانهاي ایرانی میانه، فارسی تنها زبانی است که بیشترین مقدار سند از
آن باقی مانده است. از این میان تعدادي سکههاي نوشتهدار از قرن دوم ق.م که به دست
پادشاهان پارس ضرب شدهاند و تعداد زیادي سکه از دوره ساسانی )قرن هاي سـوم تـا
هفتم م،( کتیبههایی بر روي ظرف، مهرها، سنگهاي قیمتی و غیره به دست ما رسـیده
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 161
است. از قرنهاي سوم وچهارم و پنجم میلادي کتیبههایی که پادشاهان ساسانی و رجـال
سیاسی و مذهبی این دوره در ایران بر سنگ کندهاند باقی مانده است.
همچنین باید از اسناد مانوي یاد کرد که در آغاز قرن بیسـتم در واحـه ترقـان )در
ترکستان شرقی( پیدا شدند و داراي اهمیت استثنایی هستند. این اسناد مانوي )متعلق بـه
قرنهاي هفتم تا نهم میلادي( که به فارسی میانه )و نیز به پـارتی سـغدي( اسـت و در
ترکستان شرقی کشف شدند، نتیجه فعالیت افراد فرقه مذهبی مانوي است که در ایـران
دوره ساسانی از طرف حکومت و پیشوایان مذهبی مورد تعقیـب و آزار قـرار گرفتـه و
مجبور شده بودند )از قرن سوم میلادي( به مناطق مطمئنتري مهاجرت کنند.
در دوران تسلط ساسانیان زبان فارسی میانه که در آن وقت زبان رسمی دولتی و زبان
روحانیون زردتشتی بود و نوشتههاي بسیار مهمی در آن دوران با آن نوشته مـیشـد، از
مرزهاي استان فارس فراتر رفت و به سوي شمال و شمال شرقی گسـترش یافـت و بـه
تدریج جانشین زبانها و گویشهاي دیگر ایرانی شد. بعضی از این زبانها کاملاً از بـین
رفتند و بعضی دیگر به صورت گویشهاي محلی که در منطقۀ محدودي به آن تکلم می-
شد باقی ماندند. زبان فارسی میانه در هنگام حمله اعراب )قرن هفتم و هشتم میلادي( در
بخش وسیعی از قلمرو ایران کنونی، افغانستان و آسیاي مرکزي که شامل سرزمینهـاي
وسیع خراسان میشد رواج داشت. همچنان که کلمه فارسی میانه نشان میدهد، این زبان
مرحله میانه تاریخ زبان فارسی یعنی دنباله فارسی باستان و مرحله متقدم فارسـی دري را
تشکیل میدهد.
به طور کلی میتوان فارسی میانه را دنباله مستقیم فارسی باستان دانست.
پارتی )پهلوي اشکانی(
زبان پارتی که در ابتدا در پهله قدیم )استانی تاریخی در جنوب شرقی دریاي خـزر(
رواج داشت در دوره اشکانی )قرن سوم ق.م( زبان شاهنشاهی اشکانی شد که از قرن دوم
میلادي شامل ایران و بعضی مناطق آسیاي مرکزي بود؛ اما در هنگام فتح ایران به دست
اعراب زبان فارسی میانه )لااقل در مراکز شهري( به طورکلی جاي زبان پارتی را گرفته
162اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
بود.
زبانهاي نو
مراد از »ایرانی نو« آن دسته از زبانهاي ایرانی است که از نظر تاریخی از قرنهـاي
دوم و سوم قمري - هشتم و نهم م که آغاز نگارش آنها به خط عربی است شروع می-
شوند. آغاز این دوره فتح ایران توسط اعراب و گسترش اسـلام )و در ارتبـاط بـا ایـن
مسأله( رواج خط عربی است. موارد بررسی زبانهاي ایرانی نو، اسناد کتبی )متون قرون
وسطی و معاصر( و نیز زبانهاي زنده اقوام ایرانی زبان زمان ما است.
فارسی دري
اندکی پس از فتح ایران به دست اعراب، براي نگارش فارسی از خط عربی که چنـد
نشانه خاص آواهاي ویژه فارسی به آن افزوده شده بود، استفاده شد. این زبان که به خط
عربی نوشته و در منابع به نام پارسی، فارسی، پارسی دري نامیده میشد، در نوشـتههـاي
علمی )براي متمایز کردن آن از فارسی میانه و فارسی باستان که صورتهاي پیشین آن
هستند( فارسی نو و فارسی قدیم )کلاسیک( نامیده میشود.
قرن چهارم هجري، دهم میلادي و قرون بعد دوران شکوفایی و شکوه شعر و سـپس
ادبیات علمی و تاریخی زبان فارسی است. براي آنکه تصوري از سهم ادبیات فارسی دري
در فرهنگ جهانی به دست بیاوریم کافی اسـت نـام شـعراي بزرگـی ماننـد رودکـی،
فردوسی، خیام، سعدي، حافظ، جامی و مورخانی مانند بیهقـی و گردیـزي را بـه خـاطر
بیاوریم. در این دوره فارسی دري نه تنها زبان نوشتاري و ادبی اقوام فارسی زبان آسـیاي
مرکزي و ایران بلکه زبان نوشتاري اقوام متعدد دیگر خاور نزدیـک و خاورمیانه)ماننـد
آذربایجانیها، کردها، افغان ها، هنديها و اقوام ترك آسیاي مرکزي و غیره( نیز بود.
فارسی معاصر
زبان فارسی معاصر در سرزمین ایران رایج است. این زبان به عنوان زبـان رسـمی و
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 163
زبان اجباري آموزش در تمام کشور رواج دارد. با این همه این زبان زبان مادري فارسی
زبانان است که جمعیت غالب کشور را تشکیل میدهند. در خارج از مرزهاي ایران نیـز
گروههاي کوچکی از فارسی زبانان در کشورهاي عربی و جمهوريهاي ماوراء قفقـاز و
آسیاي مرکزي به این زبان تکلم میکنند.
نظام دستوري و آوایی فارسی معاصر با فارسی قدیم چندان تفاوتی نکرده اسـت. امـا
در واژگان تغییرات مهمی پیدا شده است. بسیاري از کلماتی که در زبان ادبی قـدیم بـه
کار میرفتند متروك شدهاند، ولی از سوي دیگر تعداد زیادي واژههـاي جدیـد و از آن
جمله کلمات قرضی وارد زبان شدهاند.
مهمترین زبانها و گویشهاي ایرانی
فارسی تاجیکی: این زبان با اندکی تفاوت در واژگـان و چگـونگی اداي بعضـی از
واكها همان فارسی دري است. تاجیکهاي اصیل بازمانده ایرانیانی هستند که از زمـان
هاي قدیم در آن سرزمین زندگی کردهاند و در حال حاضر فرهنگ، زبان و آداب ایرانی
خود را حفظ کردهاند.
تاجیکی، زبان ملی جمهوري تاجیکستان و در بسیاري از نواحی جمهوري ازبکسـتان
شامل دره فرغانه، دره زرافشان و ناحیه کشکه دریا و مناطق مسیر رودهاي سرخان دریا
و... و در نزد بسیاري از مردم شهرهاي بخارا، سمرقند و گروهـی از سـاکنان جمهـوري
قرقیزستان )نواحی جلال آباد وانش( و جمهوري قزاقستان متداول است. هم اکنون شمار
تاجیک زبانان دو میلیون نیم نفر تخمین زده میشود.
بختیاري و لري: در کوهستان بختیاري و قسمتی از غـرب اسـتان فـارس ایـلهـاي
بختیاري، ممسنی و بویراحمدي، به گویشهایی سخن میگویند که با کردي خویشاوندي
دارد. اما با هیچ یک از شعب آن یکسـان نیسـت و در بـین آنهـا نیـز ویژگـیهـا و
تمایزهایی وجود دارد که تا حال مشخص نشـده اسـت. امـا معمـول اسـت کـه تمـام
گویشهاي بختیاري و لري را جزو یک گروه به شمار میآورند.
164اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کـردي: کردي به زبان مردمی اطلاق میشود که در سـرزمین کوهسـتانی واقـع در
مغرب فلات ایران زندگی میکنند و قسمتی از این ناحیه اکنون جـزء کشـور ایـران و
قسمتی در کشورهاي ترکیه و عراق است.
در خارج از این منطقه نیز اقلیتهاي کرد وجود دارند که از آن جملـه گروهـی در
شمال خراسان وگروههایی در جمهوريهاي ارمنستان، گرجسـتان و آذربایجـان و عـده
کمی نیز در ترکمنستان به این گویشها سخن میگویند. زبان یا گویش کـردي همـه
این نواحی یکسان نیست. حتی در اینکه این کلمه )کرد( به قوم واحدي داراي مختصات
نژادي یا ایلی با گویش معینی اطلاق شده باشد، تردید جدي وجـود دارد. در بسـیاري از
منابع تاریخی که به زبان عربی در قرنهاي نخستین اسلام تألیف یافته این کلمه را معادل
شبان و چوپان بهکار بردهاند.
به هرحال زبان کردي شامل گویشهاي متعددي است که هنوز با همه مطالعاتی که
انجام گرفته، زبان شناسان درباره ساختار و روابط آنها با یکدیگر بـه نتیجـهاي قطعـی
نرسیدهاند. به طورکلی گویشهاي زبان کردي را به دو گروه اصلی تقسیم میکنند، یکی
کورمانجی که خود به دو شعبه تقسیم میشود، شعبه شرقی یا مکري در سلیمانیه وسنه، و
شعبه غربی در دیاربکر، رضائیه، ایروان، ارزروم، شمال سوریه و شمال خراسـان گـروه
اصلی دیگر یا گروه جنوبی در منطقه کرمانشاه و بختیاري.
فارسی دري افغانستان: دري نام یکی از دو زبان رسمی کشور افغانستان اسـت. ایـن
کشور که قسمت عمده آن گهواره ادبیات گرانبهاي فارسی بعد از اسلام بوده است بـی
شک یکی از شریکان بزرگ و وارثان به حق این فرهنگ وسیع و عمیق است.
زبان دري افغانستان با فارسی تفاوتهایی جزیی دارد. بعضی از خصوصیات صرف و
نحوي محلی در آن وارد شده و از این جهت از فارسی ادبی متداول در ایران متمایز شده
است. این تفاوتها مربوط به تلفظ و اداي واكها است که با تلفظ نواحی شرقی و شمال
شرقی ایران در اکثر موارد همانند است. دیگر آنکه بعضی از کلمات و اصطلاحات علمی
و فنی دنیاي امروز در فارسی ایران از زبان فرانسوي اخذ و اقتباس شـده در حـالی کـه
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 165
همان کلمات، اصطلاحات در زبان دري افغانستان به سبب ارتباطی که در طی یکـی، دو
قرن اخیر با هندوستان داشته است از زبان انگلیسی گرفتهاند. شمار مردمی که در کشور
افغانستان به زبان فارسی دري متکلم هستند به موجب آمارهاي اخیر در حدود 5میلیـون
نفر است. اما اکثریت قریب به اتفاق سکنه آن سرزمین این زبان را میدانند و به کار می
برند.
بلوچی: بلوچی از گویشهاي ایرانی شمال غربی شمرده میشود؛ امـا در زمـانهـاي
تاریخی نشانههاي تکلم به این گویش را در شرق ایران میبینیم. در شاهنامه ذکر مسکن
این قوم در حدود شمال خراسان امروزي آمده است که در کتابهاي جغرافیایی از ایـن
قوم )همراه با طایفه کوچ - با قفص( در حدود کرمان یاد میشود. پـس از آن بـر اثـر
عوامل تاریخی این قوم به کنارههاي دریاي عمان رسیده و در همان جا اقامت کردند.
زبان بلوچی را میتوان به دو گروه شرق، شمال شرقی و غرب، جنوب غربی تقسـیم
کرد. مجموع مردم بلوچی زبان را بین یک و نیم میلیون تا دو و نیم میلیون نفـر تخمـین
زدهاند؛ اما این رقمها اعتبار زیادي ندارد.
تاتی: در سرزمین آذربایجان یکی دیگر از زبانها با گویشهاي ایرانی رایـج اسـت
که تاتی خوانده میشود. متکلمان به این زبان در جمهوري آذربایجان )شمال شرقی شبه
جزیره آبشوران( و بعضی از نقاط داغسـتان سـکونت دارنـد. در بعضـی از روسـتاهاي
آذربایجان ایران نیز تاتی هنوز رایج است.
تالشـی: در جلگه لنکران و سرزمین جمهوري آذربایجان یـک زبـان ایرانـی دیگـر
متداول است که تالشی خوانده میشود و در قسمت جنوب غربی دریاي خزر و در مـرز
ایران و شوروي نیز گروهی به این زبان تکلم میکنند. برخی تعداد گویندگان این زبـان
را تا 150هزار نفر تخمین زدهاند که قریب به 100هزار نفر آنها در جمهوريهاي تازه
استقلال یافته به سر میبرند.
شایان ذکر است زبان تالشی از جمله زبانهاي ایرانی شمال غربی است که در زمان-
هاي قبل )تاحدود قرن دهم هجري( در سرزمین آذربایجان رایج بوده و از آن پس جاي
166اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
خود را به یکی از گویشهاي ترکی داده است.
گیلکی: از گویشهاي ایرانی است که در قسمت گیلان دیلمسـتان متـداول بـوده و
هنوز مردم استان گیلان آن را در گفتار به عنوان زبان مادري خود بـه کـار مـیبرنـد.
گیلکی خود به چند شعبه تقسیم میشود که با یکدیگر اندك اختلافی دارند. شمار مردم
گیلکی زبان بیش از یک میلیون نفر است؛ اما اکثریت قاطع آنها زبـان رسـمی ایـران
یعنی فارسی را نیز میدانند.
طبري یا مازنـدرانی: یکی دیگر از گویشهاي ایرانی کرانه دریاي خزر است که در
استان مازندران کنونی و طبرستان قدیم متداول است. در تکلم به این گویش در شهرها و
نواحی کوهستانی چه در تلفظ و چه در واژگـان اخـتلاف وجـود دارد. درقسـمتهـاي
شهرنشین تأثیر شدید زبان فارسی دري دیده میشود که به تدریج جاي گویش محلی را
میگیرد.
شمار متکلمان به گویش طبري را به یقین نمیتوان تعیین کرد. امـا در هـر حـال از
یک میلیون نفر متجاوز است. بسیاري از محققین گویش طبـري را بـا گیلکـی از یـک
گروه میشمارند و عنوان عام گویشهاي کناره خزر به آنها میدهند.
پشتو: زبان پشتو که افغانی هم خوانده میشود در نواحی جنـوبی و مرکـزي کشـور
افغانستان و قسمت شمال غربی پاکسـتان متـداول اسـت. گروهـی از پشـتو زبانـان در
بلوچستان و معدودي در چترال و کشمیر و کناره مرزهاي ایـران و افغانسـتان سـکونت
دارند. آثار قدیمی زبان پشتو مربوط به قرنهاي نهم و دهم هجري میشود. این زبان طی
قرون متمادي تنها در گفتار به کار میرفت و آثار ادبی به این زبان بسیار انـدك بـود.
تنها از سی، چهل سال پیش بود که دولت افغانستان پشتو را زبان رسـمی قـرار داد و از
آن پس روزنامه، کتاب و آثار ادبی به این زبان پدید آمد و تدریس آن در آموزشگاهها
معمول شد.
زبان پشتو از نظر واك شناسی و ساختمان دستوري با زبانهاي دیگر ایرانی تفـاوت
هایی دارد و به طورکلی به دو گروه شرقی )شمال شرق( و غربی )جنوب غرب( تقسیم
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 167
میشود. گویش مهم گروه غربی، گویش قندهاري و گروه شـرقی، گـویش پیشـاوري
است.
آسی: در قسمتهایی از سرزمین قفقاز بقایاي یکی از زبانهاي ایرانی هنوز متـداول
است. این زبان »آسی« خوانده میشود. گویندگان این زبان قسمتی در جمهوري آسـتی
شمال و قسمتی در جمهوري گرجستان که ناحیه خود مختار »آستی جنوبی« خوانده می-
شود، سکونت دارند. زبان آسی به دو گویش اصلی تقسیم میشود که یکی را »ایرونی«
و آن یک را »دیگوري« میخوانند. شمار متکلمان به این زبان را اندکی بـیش از چهـل
هزار نفر برآورد نمودهاند.
گویشهاي مرکزي ایران
در روستاها و شهرهاي مرکزي ایران به خصـوص در حاشـیه کـویر گـویشهـاي
متعددي هنوز باقی است که بیشـتر شـمار متکلمـان آنهـا انـدك اسـت و هـر یـک
خصوصیاتی دارند؛ از آن جمله گویشهاي میان کاشان و اصفهان، گویش یزدي، نایینی
و انارکی، نطنزي، بارندي و فریزندي، خوري و مهرجانی، گویشهاي حوزة شهر سمنان،
گویشهاي حوزه اراك و تاکستانی.
گویشهاي سرزمین فارس: در بعضی از روستاهاي استان فارس گویشهاي خاصـی
هست که با وجود زبان جاري سراسر آن استان که فارسی است هنوز بر جا مانـدهانـد؛
اگرچه هرگز کتابت نداشته و مقام زبان دري نیافتهاند. اینهـا عبارتنـد از گـویشهـاي
متداول در روستاهاي شمغون، پاپون، ماسرم، بورنیگون و بعضی دهکدههاي دیگـر. ایـن
گویشها همه از گروه جنوب غربی شمرده میشوند. اما بعضی دیگر مانند »سیوندي« در
قریه سیوند ) 50کیلومتري شمال شیراز( از جمله گویشهاي شمال غربی است که شاید
بر اثر مهاجرت در آن ناحیه رواج یافته و باقی مانده باشد.
در ناحیه باشگرد )واقع در جنوب شرقی خلیج فارس( نیز گویشهـاي بـا شـگردي
وجود دارد که خود به دو گروه جنوبی وشمالی تقسیم میشود و داراي مختصاتی اسـت
168اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
که آنها را از گویشهاي دیگر ایرانی مشخص و متمایز میکند.
زبانهاي پامیري: در دورترین نقاط شمال شرقی جغرافیایی ایـران، یعنـی در ناحیـه
کوهستانی مجاور پامیر که اکنون جزء دو کشور تاجیکستان و افغانسـتان و قسـمتی در
آن سوي مرز این کشورها با چین است، گویشهاي متعدد ایرانی هنوز بر جامانده است.
از آن جمله میتوان به شـغنانی )در دو کرانـه رود پـنج آب و بخـش علیـا و سـفلاي
خوردگ(؛ روشانی )در هر دو کرانه رود پنج آب پایینتر از منطقه شـغنان(؛ بـر تنگـی
)دره برتنگ(؛ ارشري )در قسمت بالاي مسـیر رود برتنـگ(؛ سـریکلی )اسـتان سـین
تسزیان در مغرب چین(؛ یزغلامی )در امتداد مسیر رود یزغلام که شاخه راست پنج آب
اسـت(؛ اشکاشـمی )در پـیچ رود پـنج آب و سرچشـمه رود وردوج در خـاك سـین
تسزیان(اشاره کرد. اختلاف میان بعضی از این گویشها گاهی تا آنجاست که متکلمان
به آنها گفتار یکدیگر را نمیفهمند و زبان مشترك فارسی آن نواحی - یعنی تاجیکی-
را براي روابط میان خود به کار میبرند.
گویشهاي دیگر ایرانی
مونجـانی: گویش عده معدودي است که در مونجان واقع در سرچشمه رود کوکجـه
)شمال شرقی افغانستان( سکونت دارند.
یغنـابی: گویشی است متداول میان ساکنان دره یغناب و چند آبادي مجاور آن واقـع
در جمهوري تاجیکستان )شمال شهر دوشنبه( و این گویش خود به دو شـعبه شـرقی و
غربی تقسیم میشود.
پراچی: میان نواحی فارسی و پشتو زبان و هندي زبان در چند روستا واقع در شـمال
کابل هنوز گروه معدودي به این گویش متکلم هستند؛ اما همه ایشان زبان فارسی )دري
- تاجیکی( را نیز میدانند و براي ارتباط میان خود و اقوام همسایه به کار میبرند.
ارموي: گویشی است متداول میان قوم کوچکی کـه در جنـوب کابـل و نقـاطی از
پاکستان سکونت دارند و کمکم بعضی به فارسی و بعضی به پشـتو مـتکلم مـیشـوند و
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 169
گویش خود را ترك و فراموش میکنند.
کومزاري: یگانه گویش ایرانی باقی مانده در جنوب خلیج فارس یعنـی در شـمالی-
ترین قسمت شبه جزیره عمان است. یک قبیله در این منطقه )کرانه جنوبی تنگه هرمـز
– روبهروي بند عباس( به این گوش سخن میگویند.
زازا: زازا )در نواحی سیورك، چبخچوروکر( و گورانی )در کندوله، پاوه، اورامـان
و تل هدشک( گویشهاي متعددي که به هم نزدیک هستند غالب آنها با گویشهـاي
کردي آمیختهاند.
درباره رابطه گویشهاي ایرانی امروز با یکدیگر و طبقهبندي آنها با وجود تحقیقات
و مطالعاتی که انجام گرفته است هنوز نمیتوان نظر صریح و قطعی ابـراز داشـت. تنهـا
شاید بتوان گفت که بعضی از گویشهایی که جزء گروه مرکزي شمرده میشوند دنباله
گروهی از گویشهاي ایرانی میانه هستند که شامل گویش پهلوانیک نیز بوده است. امـا
هیچ یک از گویشهاي جدید که تاکنون مـورد مطالعـه قـرار گرفتـه دنبالـه مسـتقیم
پهلوانیک شمرده نمیشود. فارسی نو یا فارسی دري، که دنباله زبان فرهنگـی و اداري و
بازرگانی دوره ساسانیان است و خود حاصل تحول و تکامل یکی از گویشهاي جنـوب
غربی است؛ بر همه گویشهاي محلی غلبه یافته؛ هر چند، چنانکه در تکوین هـر زبـان
ادبی و رسمی طبیعی و جاري است کلمات بسیاري را از گویشهاي شمال غربی و شمال
شرقی اخذ و اقتباس کرده است. )ناتل خانلري،(http://www.farhangsara.com
دین و مذهب
دین و مذهب پارسیان قبل از اسلام گونهاي از بینش توحیدي بود؛ آنـان بـه خـداي
یگانه و بزرگی به نام اهورا مزدا ایمان داشتند و نیروهاي طبیعی مانند آب، آتش، خاك
و خورشید را داراي فره ایزدي میپنداشتند و سرچشمه بدي و تـاریکیهـا را در وجـود
اهریمن میجستند. آنان برخلاف یونانیان ربالنوع پرسـت، کـه بـراي خـدایان خـود
شخصیت انسانی قایل بودند، به ایزد یگانه غیر جسمانی اعتقاد داشتند. به گفته »هردوت«
170اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
»ایرانیان هرگز مانند یونانیان، خصلت و شخصیت انسانی به خـدایان خـود نبخشـیدند«
)اسلامی ندوشن، .(223 :1376
در دوره ساسانیان دین زرتشت در بین ایرانیان استیلاي کامل داشت و در آن زمـان
پارس تنها سرزمینی بود که دین زرتشتی حقیقی و نوشتههـاي مقـدس در آن محفـوظ
مانده بود. به همین دلیل تجدید حیات آیین زرتشتی، با قیام اردشیر اول و کشورگشـایی
او از پارس آغاز شد. اردشیر با تمام نیرو از آیین زرتشتی دفاع کرد و آن را در سرتاسر
ایران حاکم ساخت. چرا که آن را براي وحدت ملی ایرانیان ضـروري مـیدانسـت و از
سوي دیگر به وسیله این آیین کشاورزان را وادار ساخت تا با رضایت براي اربابان کـار
کنند. در واقع اعتقاد به آیین زرتشت با توجه بهآموزههاي آن براي توجیه نظام طبقـاتی
و تمرکز قدرت و حمایت از اشراف و زمینداران بزرگ به کار میرفـت. همـین امـر
سبب تضادهاي عمیق طبقاتی گردید و زمینه نارضایتی و شورش و اعتراضهاي عمومی
را فراهم ساخت.
شایان ذکر است در زمان قباد آیین مزدك در ایران رواج پیدا کرد؛ اما مقارن با بـه
سلطنت رسیدن »خسرو« ملقب به انوشیروان وضعیت کشور به واسطه تسلط مزدکیان بر
تمامی امور، آشفته بود. او با تدبیر و سیاست خاص آن فرقه را برانداخت.
با ظهور اسلام و تصرف ایران توسط مسلمانان از نظر آیین، دین ایرانیـان دگرگـون
شد و از آن پس سرزمین آنان، ضمیمه سرزمینهاي خلافت و بخشـی از جهـان اسـلام
گردید.
بدین ترتیب هویت ایرانی در قرن اولیه اسلامی از دو آیین مایه گرفـت؛ آیینـی از
گذشته باستانیاش که آمیزهاي از ادبیات و فرهنگ و روح ایرانی بود و دین جدید کـه
دگرگونی ژرفی را در فکر، فرهنگ و هویت آنان به وجود آورد. این آمیزه جدید نسل
نوینی ساخت که اگر چه ایرانیت را در عمق روح خود نگاه داشت، دیـن جدیـد را در
درونیترین لایههاي خود پذیرا شد و آن را مغایر با دین قدیم ندید. بسیاري از عبادتگاه
هاي زرتشتی تبدیل به مسجد گردید. نمازها و نیاشها تنها تغییر شیوه دادند و حتـی در
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 171
جاهایی نماز به زبان فارسی خوانده شد. نامهاي قدیمی جابه جا گردید و رسمهاي کهـن
چون نوروز، سده، مهرگان و غیره برجاي ماندنـد و سـبک معمـاري بناهـاي ساسـانی
متروك نشد )اسلامی ندوشن، .(22 :1379
مذهب شیعه در پی جریان تاریخی سقیفه و شکلگیري خلافت عربی، با تأکیـد بـر
حقانیت و پیروي از علی علیهالسلام و اهل بیت او شکل گرفت و منادي رهبري نهضت
عدالت خواهانهاي شد که در مقابله خلافت رسمی و اشرافیت عربی از خود واکنش نشان
میداد.
ایرانیان از این زمان با دو روایت از اسلام روبـهرو شـدند؛ اسـلام خلافـت و اسـلام
امامت. در این میان شیعه یعنی اسلام امامـت بـا روح ایرانـی سـازگارتر بـود. از میـان
مهمترین عواملی که سبب گرایش ایرانیان به تشیع گردید میتوان به موارد ذیـل اشـاره
(http://www.al-shia.com،نمود: )زهیري
-1آشنایی ایرانیان با شخصیت و سیرة امام علی علیهالسلام تـأثیر شـگرفی در نفـوذ
تشیع در میان آنان داشت. این امر به دلیل رفتار محبتآمیز امام علـی )ع( بـا ایرانیـان
تشدید میشد. اصحاب و کارگزاران حکومت امام علی )ع( نیز که بـه منـاطق مختلـف
میرفتند، آیین شیعه را ترویج میدادند. به این ترتیب تشیع در مکه، یمن، مصر، عراق و
ایران روز به روز رو به گسترش نهاد )محمدي اشتهاردي، .(59 :1377بیتردید شخصیت سلمان
فارسی را در شیفتگی ایرانیان به آیین تشیع نمیتوان نادیده گرفت؛ عـلاوه بـر خلافـت
پربار امیرالمؤمنین، باید به نهضت عظیم فرهنگی امام صادق علیهالسلام و حضور مبارك
امام رضا علیهالسلام در خراسان و تأثیر آنها در گسترش تشیع در میـان ایرانیـان نیـز
اشاره کرد ) اشتهاردي، همان: .(293-334شاگردان امامان علـیهمالسـلام و عالمـان شـیعی در
دورههاي بعد، این فرآیند را ادامه دادند.
»علامه محمدحسین مظفر« معتقد است تشیع در ایران بعد از قرن اول هجري در زمان
امام باقر )ع( و امام صادق )ع( و همزمان با حکومت بنیامیه ظهور کرد. ایـن دو امـام،
شیعیانی در ایران داشتند که از طریق مکاتبه مسایلی را با آنها در میان میگذاشتند. وي
172اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
براین باور است مردم ایران تا زمان حضور امام هشتم در خراسان، بـا تشـیع بـه مفهـوم
خاص و اعتقادي آن آشنایی چندانی نداشتند؛ بلکه بیشتر ارادت و دوستی خود بـه علـی
علیهالسلام و اهل بیت او را اظهار میداشتند؛ اما زمانی که امکان دسترسی به امـام رضـا
)ع( براي آنان فراهم آمد و علاوه بر آن در مناظرههاي علمی ایشان هـم حضـور مـی-
یافتند، آشنایی مردم ایران با تشیع آغاز گشت و تشیع در ایران چنـان نیرومنـد شـد و
گسترش یافت که عباسیان اقدام به شهادت امام رضا )ع( کردند )مظفر، .(286-287 :1375
-2از آنجا که گروه حاکم در خلافت اموي و عباسی پیرو مذهب تسنن بودند، تشیع
به عنوان مذهب ضعیفشدگان، ستمدیدگان و گروههاي محروم ایرانی )مـوالی( مـورد
استقبال قرار گرفت. کشش ویژه ماهیت )اعتراض کننده( تشیع، دلیل این استقبال بـود
(130-131 :1377 ،)مجتهدزاده
موالی )ایرانیان( در حکومت علی علیهالسلام داراي جایگاه شایستهاي بودنـد کـه تـا
پیش از آن چنین جایگاهی نداشتند. ایرانیان، تشیع را با روح حقپرست و عدالت جـوي
خود سازگارتر میدیدند و بر همین اساس، حرکتهاي ظلم ستیز شیعی را تحسـین مـی
کردند.
-3تلاش فکري بزرگانی نظیر خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلـی، شـهید اول و
دیگران در دوران میانه تاریخ اسلام و پس از آن نه تنها در ترویج مبانی شیعه در میـان
توده مردم، بلکه در میان امیران و سلاطین نظیر حکمرانان مغول نقش به سزایی داشت.
بیگمان دولت صفویه با رسمیکردن مذهب شیعه و دعوت از عالمان شیعه شامات و
جبل عامل و مناطق دیگر براي حضور در ایران، اسباب یکپارچهسازي مذهبی در کشور
را فراهم ساخت. در واقع از این زمان به بعد است که مذهب شیعه جزء هویت ایرانی به
شمار میآید.
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 173
اقوام ایرانی
ایرانیان آذري
پیشینۀ تاریخی
آذربایجان از سالهاي 550تا 708قبل از میلاد بخشی از کشور ماد بود که به عنوان
ماد کوچک )در دوران حکومت مادها و هخامنشیان( شناخته میشد. بعد از به حکومـت
رسیدن کوروش در 550قبل از میلاد، وي متصرفات خود را بـه 20سـاتراپ )اسـتان(
تقسیم کرد و براي هر ساتراپ حاکمی را معین نمود که آذربایجان جزو ساتراپ دهـم
ایران محسوب میشد.
بعد از سقوط هخامنشیان و روي کار آمدن سلسله سلوکیان در ایران این ساتراپ بـه
فرماندهی آتروپاتن در مقابل سپاهیان سلوکیه ایستادگی کرد و این منطقه را مستقل نگه
داشت. بدین سبب پیرنیا مـینویسـد: »در دوران حکومـت سلسـله سـلوکی در ایـران
آذربایجان مرکز ایرانیت در برابر یونانیگري بود« )پیرنیا،.(26-23 : 1363
در دوران اشکانیان این منطقه یکی از ایالتهاي آنان محسوب میشود. آذربایجـان
براي ساسانیان اهمیت استراتژیک و مذهبی داشت؛ زیـرا نـه تنهـا مرکـز اصـلی دیـن
زرتشت، )دین رسمی دولت ایران در زمان ساسانیان( به حساب میآمد بلکه از پایگـاه-
هاي عمده نظامی آنان در مقابله با امپراطوري روم بود.
پس از ظهور اسلام، آذربایجان در آخرین جنگ ایران و مسلمانان در واجروز )بـین
همدان و قزوین( در زمان خلافت خلیفه دوم مسخرشد )مشکور،.(136 : 1349
خلیفه سوم، »ولید ابن عقبه« را به عنوان والی یا حاکم آذربایجان منسوب کرد کـه
بعد از کشته شدن خلیفه سوم؛ حضرت علی )ع( ابتدا »سعدبن سادیه« و سـپس »اشـعث
ابن قیس« را به حکومت آذربایجان گمارد. در این زمان بیشتر مردم آذربایجان مسـلمان
شده و تحت تابعیت اسلام قرار گرفته بودند.
بدین ترتیب در فاصله میان تهـاجم اعـراب و ظهـور سلسـله-هـاي محلـی ایرانـی،
174اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
آذربایجان بخشی از قلمرو خلافت اسلامی محسوب میشد. با ایـن حـال در ایـن دوران،
برخی جنبشهاي سیاسی ایرانی علیه خلافت، نظیر قیام بابک خرم دین در آذربایجان به
وقوع پیوست.
طبري و دینوري آغاز کار خرمیان در آذربایجان را از سال 192هجري نوشتهاند؛ اما
بابک که بعضی پدر او را مرداس نوشتهاند و برخی بدون ذکر نام پدر، او را پسر روغـن
فروشی از اهل مدائن خواندهاند در جوانی به »سهل ابن جاویدان« پیوست و کـیش او را
پذیرفت و بعد از مرگ او به پیشوایی خرم دینان رسید.
بابک در 201هجري در زمان مأمون علیه دولت عباسی قیام کرد و چنـدین قلعـه از
جمله قلعه بذ را تسخیر کرد. قیام وي 22سال به طول انجامید و در این مدت چندین بار
لشکر خلیفه را شکست داد )مشکور، همان(.
در دوره روادیان بود که اولین موج تركهـاي اوغـوز )غـز( معـروف بـه عراقـی
)برخاسته از عراق عجم( که پیش از آن از پیروان ارسلان اسرائیل بـن سـلجوق بودنـد،
توسط سلطان محمود غزنوي از خراسان اخراج و به آذربایجان تبعید شدند. این گـروه از
ترکمنها به عنوان نیروهاي کمکی براي مقابله با مسیحیان ارمنـی و کردهـاي شـدادي
بدان منطقه کوچ داده شدند.
در جنگی که بین سپاه غزنوي و سلجوقی پـیش آمـد، پیـروزي نصـیب سـلجوقیان
گردید. سلجوقیان پس از فتح ري، اصفهان و هرات به سمت آذربایجان حرکت کردند و
در سال 446ه.ق طغرل بـدون جنـگ آذربایجـان را تسـخیر کـرد و وارد تبریـز شـد
.(136 : 1375:،)فائقی
هم و غم سلاطین بزرگ سلجوقی حفظ سرزمینهاي غنی و ثروتمند خراسان، جبال و
فارس و سپس گسترش حیطه قدرت خود به عراق بود. آذربایجان و زمینهایی کـه تـا
قفقاز امتداد داشتند بیشتر در اختیار دستههایی از ماجراجویان ترکمن بود که میتوانستند
به مقابله با مسیحیان آناتولی و ماوراي قفقاز برخیزند. بیشتر زمـینهـاي آذربایجـان بـه
عنوان اقطاع در میان فرمانده نظامی سلجوقی تقسیم شد و در اواخر قـرن ششـم هجـري
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 175
)12میلادي( به طورکلی تحت اختیار اتابکان ترك، کـه محافظـان شـاهزادگان جـوان
سلجوقی بودند، قرار گرفت.
از آن پس تا زمان ظهور خوارزمشاهیان بخش عمدهاي از قـدرت در آذربایجـان در
اختیار دو سلسله اتابکان احمدیلی مراغه از خاندان آق سنقر و مهمتـر از همـه اتابکـان
ایلدگزیان )یا ایلد نیزیان( که بیشتر آذربایجان و جبال را در اختیار داشتند قرارگرفت.
در سال 616هجري اولین دسته مغولها به آذربایجان آمدند و پس از عقـب نشـینی
سلطان جلالالدین خوارزمشاه از آذربایجان در 628هجري لشکر مغولهـا بـه سـرداري
جرماغون برتمامی آن سرزمین تسلط یافتند.
هلاکو پس از تسخیر بغداد در 656هجري به آذربایجان رفت و شـهر مراغـه را بـه
عنوان پایتخت خود انتخاب نمود. مراغه در آن زمان از اهمیت زیـادي برخـوردار بـود
چنان که ابن بطوطه آن را دمشق کوچک عراق عجم نامیده است ).(١٩٨٩ ,Yarshater
در زمان آباقاجا جانشین هلاکو ) 663تا 680ه.ق( آذربایجان اهمیت بیشتري یافـت
و تبریز پایتخت ایلخانان مغول گردید. پس از او ایلخانان دیگر هریک پس از دیگـري
در تبریز به پادشاهی رسیدند و در زمان غازان تبریز و دیگر نواحی آذربایجان به رونـق
و ترقی رسیدند. سلطان محمد خدابنده اولجایتو ) 703تا 716ه.ق( شهر سـلطانیه )مـابین
زنجان و ابهر( را بنا کرد و پایتخت خود را از تبریز به آن شهر برد.
در زمان ایلخانان کوچک و ضعیف مغول ) 736تا 706ه.ق( آذربایجان میدان جنگ
دو سلسله امراي ایلکانی )آل جلایر( و چوپانیان گردید.
پس از آن، امیرتیمور گورکانی آذربایجان، ري، ماوراي رود ارس و آسیاي صغیر را
در ابتدا به میرانشاه و سپس به میرزا عمر سپرد و بعد آذربایجـان بـه دسـت رهبـر آق
قویونلو یعنی اوزون حسن و جانشین وي افتاد. در این دوران آذربایجان بـه اوج آبـادي
خود رسید و بازار تجارت بین تبریز و اروپا رونق یافت.
آذربایجان اهمیت تاریخی خود را بار دیگر زمانی باز یافت کـه سلسـله صـفوي در
ایران به قدرت رسید. صفویان که از آذربایجان برخاسته بودند، تشیع را به عنـوان دیـن
176اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
رسمی ایران معرفی کردند. طی بیش از دو قرن حکومت صـفویه، آذربایجـان چنـدین
نوبت مورد حمله و تهاجم نیروهاي عثمانی قرار گرفت و در سال هاي)1585 - 1603م.
/ 993 - 1012ه.ق( تبریز و نیمه غربی آذربایجـان بـه طـورکلی در اشـغال نیروهـاي
عثمانی بود و به صورت یکی از ایالتهـاي ایـن دولـت درآمـد. تنهـا بخـش شـرقی
آذربایجان که مرکزیت آن در اردبیل بود، در دست ایرانیان باقی ماند.
بر طبق توافقنامه میان ایران و عثمانی در سال )1591م.( شاه عباس اول مـیبایسـت
فتوحات عثمانیها در ماوراي قفقاز، قره باغ و آذربایجان غربی را به آنها واگذار مـی-
کرد و مرز میان ایران و عثمانی در روستاي ارشتناب در دوازده فرسنگی جنوب شـرقی
تبریز تعیین میشد؛ ولی تبریز و آذربایجان غربی طی قـرار داد سـال) 1613م. / 1022
ه.ق( به شاه عباس بازگردانده شد، البته تهاجمات دیگري نیز طـی ایـن قـرن از سـوي
عثمانیها صورت گرفت.
در دوره حکومت شاه صفی اول، سلطان مراد چهارم تبریز را اشغال و ویـران کـرد
)1635 - 36م. / 1045ه.ق (که البته در همان قرن بازسازي شد.
اغتشاشات داخلی ایران در اوایل قرن دوازدهم ه.ق /هجدهم م. کـه حاصـل از میـان
رفتن کنترل صفویه و اشغال ایران توسط افاغنه بود فرصت تازهاي بـه عثمـانی هـا داد
.(١٩٥٣ ,Lockhsrt)
در سالهـاي )1723 - 24م. / 1135 - 36ه.ق( طهماسـب دوم کـه مستأصـل و در
وضعیتی بحرانی بود، مجبور شد در مقابل وعده حمایت تركها و روسها در بـه تخـت
رساندن وي، شروان و ایالتهاي شرقی قفقاز را به پطر کبیر واگذار کند؛ عثمانیها قره
باغ و آذربایجان غربی را دوباره اشغال کردند و »عبداالله کوپرولو پاشا« تبریز را گرفت
و عثمانیها بنا به موافقتنامههاي )سال 1728 - 8م. / 1140ه.ق( که بین آنها و اشـرف
افغان به امضاء رسید، شمال غرب ایران و نیز سلطانیه و ابهر را بـه دسـت آوردنـد و در
سال )1730م. / 1142ه.ق (گرجستان، ارمنستان، آذربایجان، کردسـتان ایـران و عـراق
عجم را اشغال کردند و شروان و داغستان را با روسیه تقسیم نمودند.
پس از گذشت سه سال نادرشاه افشار با ایجاد ارتش واحدي حاصل اتحاد بین اقوام و
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 177
قبایل ایرانی، عثمانیها را در نزدیک تبریز شکست داد و آذربایجـان بـه خـاك ایـران
پیوست اما با مرگ نادر شاه و در اوایل سلطنت کریم خان زنـد آذربایجـان در دسـت
آزادخان افغان افتاد.
محمد حسن خان قاجار در 1170ه.ق هجري آن ایالت را از او گرفت و در سال بعد
یعنی سال 1171ه.ق آذربایجان جزء متصرفات کریم خان درآمد. پس از مـرگ کـریم
خان زند بر اثر ضعف بازماندگان وي آذربایجان به دست خاندان دنبلی افتاد.
آقا محمد خان قاجار در اواخر سال 1205ه.ق به آذربایجان لشکر کشید و بار دیگر
آذربایجان تحت تسلط دولت مرکزي ایران قرار گرفت. در زمـان فتحعلـی شـاه، شـهر
تبریز مقر ولی عهد ایران گردید ) 1213ه.ق( و تا آخر دوره قاجاریه آن شهر ولی عهد
نشین ایران بود )مشکور، .(174 :1349
در زمان پادشاهی فتحعلی شاه روسها از ضعف حکومت قاجـار اسـتفاده کردنـد و
حملات خود را جهت گسترش قلمرو خود بر اساس استراتژي دستیـابی بـه آبهـاي
گرم شروع کردند. در جنگهاي ایران و روس که در هفتمین سال سلطنت فتحعلی شـاه
آغاز شد و حکومت وي به علل مختلف قادر به جلوگیري از تهاجمات همسـایه شـمالی
نبود طی دو عهد نامه گلسـتان ) 1191ه.ش / 1813م( و ترکمـان چـاي ) 1206ه.ش /
1828م( بخشهاي وسیعی از گرجستان، داغستان، شروان، شماخی، شکی، گنجه، منطقه
قره باغ و مناطق از مغان، طالش، ایروان و نخجوان از ایران جدا شد و به روسـیه ملحـق
گردید.
آذريها مهمترین نقش سیاسی خود را در اوایل قرن بیسـتم در سـازماندهی نهضـت
مشروطه و تداوم مقاومت مسلحانه به رهبري سرداران معروف ستارخان و باقرخان که به
تصرف تهران انجامید ایفا کردند. ایفاي این نقش ملی، به دنبال سوابق سیاسـی پیشـین،
دلالت بر گرایش وطن خواهانه و ملی گرایی آنها دارد. این جنبش را میتوان سر آغاز
تأسیس دولت ملی در ایران دانست؛ به عبارت دیگر انقلاب مشروطه، دولت ایران را که
تا آن زمان »دولت سرزمینی« بود به دولت ملی تبدیل کرد.
178اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
آذربایجان از زمان سالهاي پر آشوب انقلاب مشروطه ایران و ناآرامیهاي اجتماعی
- سیاسی دوران مقاومت در برابر فعالیتهاي ضد انقلابی محمدعلی شاه و روسیه، تحـت
فشار اجتماعی سیاسی و اقتصادي شدید قرار گرفته بود و موج اشغال نظامی خارجی، ابتدا
به وسیله روسیه و سپس عثمانیها در طول جنگ جهانی اول، این وضعیت را وخـیمتـر
ساخت.
در طول این سالها، دولت مرکزي در تهران چنان ضعیف بود که نمـیتوانسـت در
آذربایجان حضور مؤثر داشته باشد. در جنگ اول جهانی سربازان روسی کـه از سـال )
1909م / 1327ه.ق ( در این منطقه حضور داشتند ناچار شدند در آستانه جنگ بخـش-
هایی از آذربایجان را تخلیه کنند. سربازان ترك عثمانی از این فرصت استفاده کردند و
جاي روسها را گرفتند.
وقوع انقلاب اکتبر 1917م. شرایط جدیدي در منطقه به وجود آورد. از آنجا که لنین
رهبر انقلاب اکتبر، کلیه پیمانهاي استعماري با ایران نظیر قـرار داد تقسـیم ایـران بـه
مناطق نفوذ روس و انگلیس را باطل و بی اعتبار اعلام کرده بود، انقلاب اکتبر در ایران
به طور عام و در آذربایجان به طور خاص با استقبال روبهرو شـد. جنـبش شـیخ محمـد
خیابانی در آذربایجان پس از سقوط امپراطوري عثمانی در سال 1918م. و نـاآرامیهـاي
سیاسی در تهران بر سر توافق سال 1919م. ایران و انگلیس )معروف به قرارداد وثـوق
الدوله( اوج تازهاي یافت. در واقع نه تنها در آذربایجان، بلکه در سراسر ایران اعتراضات
شدیدي نسبت به این قرار داد صورت گرفت )احمدي، .(132 :1379
نهضت خیابانی و آزادیسـتان: شیخ محمد خیابانی روحـانی فعـال سـابق در انقـلاب
مشروطه و عضو مجلس دوم در 1288تا 1299ه.ش بود و به جنـاح دمـوکرات گـروه
اقلیت ملّیون مجلس تعلق داشت. او در جریان اشغال آذربایجان به دست روسهـا مـدت
کوتاهی در قفقاز به سر برد و پس از بازگشت به ایران نیز عثمانیها او را تبعید کردند.
خیابانی قرارداد سال 1919م. را به شدت مـورد حملـه قـرار داد و از تهـران بـه سـبب
وابستگی به قدرتهاي خارجی انتقـاد کـرد. در 21فـروردین 1299ه.ق ) 10آوریـل
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 179
1920م.( بر سر این قرارداد علیه دولت وثوقالدوله قیام کرد و رسماً رابطـه خـود را بـا
تهران قطع کرد.
خیابانی که در این دوره در مقام شعبه محلی حزب دموکرات ایـران، کنتـرل امـور
آذربایجان را به دست گرفته بود، از دستورات تهران سرپیچی کـرد. در اوایـل تیرمـاه،
1299ه.ق ) 22ژوئن 1920م( حزب دموکرات قطعنامهاي بـراي تشـکیل یـک دولـت
صادر کرد، روز بعد دولت مذکور به ریاست خیابانی تشکیل شد و نام آذربایجان ایـران
به آزادیستان تغییر یافت. سرانجام اختلافات داخلی در میان طرفداران خیابانی و نابسامانی
بیش از پیش آذربایجان، به سقوط نهضت خیابانی منجر شد.
به گفته رحیم رئیس نیا، مورخ آذري ایرانی، خیابانی با اندیشههاي پان ترکی حـزب
اتحاد اسلام و طرح آنها براي گسترش زبان ترکی به جـاي زبـان فارسـی در جریـان
حضور عثمانیها در تبریز به شدت مخالفت کرد )رئیس نیا .(234 :1355ریچارد کاتم، ضمن
حمایت از این نظر، اشاره میکند که »خیابانی مردي با فرهنگ بود که به تاریخ و سنت
هاي ایرانی عشق میورزید و در افکار و اعمال او نشـانی از طرفـداري از اندیشـههـاي
جدایی طالبانه در آذربایجان به چشم نمیخورد«.
فرقه دموکرات آذربایجان 1324 - 25ه.ش: وقایع یک ساله آذربایجان در فاصـله
شهریور 1324ه.ش تا پایان آذرماه 1325ه.ش، بیگمان از مهمترین رویدادهاي ایران در
قرن بیستم به شمار میرود. اهمیت و منحصر به فرد بودن این وقایع بدان جهت بود کـه
پس از گذشت حدود یک قرن از جنگهاي ایـران و روس و جـدا شـدن بخـشهـاي
عمدهاي از خاك ایران، بار دیگر در جریان اشغال شمال غرب ایران یعنی آذربایجـان و
بخشهایی از کردستان توسط ارتش سرخ و به دنبال تأسیس فرقه دموکرات آذربایجـان
و جمهوريهاي خودمختار در آذربایجان و کردستان، تمامیت ارضی ایـران در معـرض
مخاطره و چالش جدي قرار گرفت. به علت همین منحصربهفرد بودن و اهمیت است که
هنوز هم بحث و بررسی پیرامون این حوادث از موضوعات اساسی پژوهشهاي تـاریخی
و جامعهشناسی سیاسی ایران معاصر محسوب میشود.
180اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
در شهریور ماه 1324ه.ش تقریباً پس از چهار سال حضور نیروهاي شوروي و در پی
تلاشهاي گسترده عوامل اتحاد شوروي و جمهوري آذربایجان براي ترویج و گسـترش
تضادهاي قومی و نشاندن هویت قومی در برابر هویت ایرانـی در آذربایجـان، گروهـی
جدید به نام فرقه دموکرات آذربایجان توسط سید جعفر پیشهوري از کمونیستهـاي بـا
سابقه ایران در تبریز تأسیس شد و این فرقه پس از چندي با تشکیل یک حکومت محلی
و اعلام خودمختاري با کمک و حمایت نیروهاي ارتش سرخ و نیروهاي سیاسـی اتحـاد
جماهیر شوروي و پان ترکیستهـاي جمهـوري آذربایجـان )بـه رهبـري میـر جعفـر
باقراوف،( به تصرّف پادگانهاي ارتش ایران در شهرهاي آذربایجان و اعمـال کنتـرل
سیاسی، نظامی و اقتصادي خود بر منطقه دست زد.
مخالفت گسترده نیروهاي داخلی ایران با این ماجراها از یکسو، و فشارهاي بینالمللی
از خارج و سرانجام مذاکرات مستقیم میان دولت ایران )بـه ریاسـت قـوام السـلطنه ( و
دولت اتحاد جماهیر شوروي، به خروج سربازان ارتش سرخ، فرار رهبران و سر کردگان
فرقه دموکرات و جمهوري خودمختار ساخته و پرداخته آنهـا بـه شـوروي و سـرانجام
استقرار مجدد حاکمیت ایران بر این بخش از خاك کشور انجامید.
پس از پیروزي شکوهمند انقلاب اسلامی، حزب جمهوري خلق مسـلمان ایـران، در
تاریخ 6اسفند) 1357ه.ش؛ (در رقابت با حزب جمهوري اسلامی اعلام موجودیت کرد.
این حزب که توسط یک هیات مؤسس 12نفره با توافق آیت االله کـاظم شـریعتمداري
پاي به میدان سیاست ایران به ویژه منطقه آذربایجان نهاد، به مرور مخالفت خـود را بـا
سیاستهاي کلی نظام آشکار ساخت. سرانجام این غایله با انحلال حزب جمهوري خلـق
مسلمان و محاکمه تعدادي از عوامل آن خاتمه یافت )مقصودي، .(336 :1380
آذربایجانیها در سالهاي تجاوز عراق به ایران از مدافعان اصلی یکپارچگی سرزمین
ایران بودند و هزاران شهید در این راه تقدیم کردند.
بدین ترتیب میتوان گفت؛ آذريها در تمام جریانهاي تاریخ ساز معاصـر، هماننـد
مشروطه، نهضت ملی شدن نفت، انقلاب اسلامی و دفاع در برابر عراق، نقش اصلی و گاه
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 181
محوري داشتهاند. چنانکه با تقدیم 22317شهید در طول هشت سال دفاع مقدس تنها در
سه استان شمال غربی،)بنیاد شهید انقلاب اسلامی، (66 :1377در حالی که محل اسـتقرار
آنها صدها کیلومتر از صحنه اصلی جنگ فاصـله داشـت، از ایـن نظـر در رأس سـایر
ایرانیان قرار گرفتند؛ حتی گفته شده است که تنهـا اردبیـل پـس از اصـفهان، دومـین
شهرستان از نظر تعداد شهدا در ایران است )شهابی .(67 :1377
در جامعه امروزي ایران نیز، آذريها تقریباً در تمام شئون حیات اجتماعی، فرهنگی،
سیاسی، نظامی، اقتصادي، ورزشی، مذهبی، هنري و دانشگاهی حضوري مؤثر و محـوري
دارند، حتی پراکنش جغرافیایی آنها نیز برخلاف تصور، محدود به اسـتانهـاي شـمال
غربی نبوده و طبق آخرین سرشماري نفوس و مسکن در تمام استان ها به جز یزد، ایلام
و سیستان و بلوچستان حضور دارند )افروغ (180 :1378و )کریمی پور .(132 :1388
آثار باستانی به جا مانده در نواحی شمال غرب ایران گویاي این حقیقت اسـت کـه
آذربایجان چه از نظر نژادي و چه از نظر فرهنگی، همواره جزیی از پیکـر ایـران بـوده
است و اگر گذر از جاده زمان گرد و غبار تغییر و تحول - که طبیعت هر پدیده تاریخی
است- بر چهرهاش نشانده است، اما اصالت و نجابت مردمان آن به عنوان قومیت ایرانـی
با تمام مشترکات هویت قومی واحد، در آن متجلی است. آنچه از مستندات تـاریخی در
مورد نژاد، دین و زبان این منطقه از میهن ایرانیان به دست میآید، مؤید همین واقعیـت
است که نژاد مردم آذربایجان، همان نژاد مردم ایران باستان است که مهاجرت خود را از
حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح و یا قبل از آن از سرزمین مادري خود در شمال
ایران شروع کردند و در آسیا و اروپا پراکنده شدند و این مهاجرت تا قرن ششم میلادي
ادامه داشت. این قوم که پیش از مهاجرت، یک قوم واحد بودند، وقتی به فـلات ایـران
رسیدند به سه دسته پارس، پارت و ماد تقسیم شدند. دسته بزرگی از این مهاجران که ماد
نامیده میشدند در شمال غرب ایران پس از غلبه بر بومیان منطقه در شـهرهاي امـروزي
آذربایجان، همدان، قزوین، کرمانشاه، اصفهان و تهران ساکن شدند و این مجموعه را ماد
بزرگ نامیدند، و آذربایجان را که بخشی از آن بود ماد کوچک لقب دادنـد. همانگونـه
182اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
که این مهاجران داراي نژاد واحدي بودند به زبان واحدي نیز تکلـم مـیکردنـد و اگـر
اختلافی داشتند به جهت گویش و اصطلاحات خاص منطقهاي بوده است.
نژاد
شایان ذکر است که برخی از نویسندگان، آذريها را به دلیل ترك بـودن زبـان، از
نژاد ترك میدانند که درست و علمی نیست. در دایرة المعارف فارسی مصـاحب آمـده
»اصطلاح ترك فقط جنبه زبانی دارد و از هرگونه معناي نژادي عاري است«. در بخشی
از کتاب سیري در تاریخ و لهجههاي ترکی نیز آورده شده: »کلمه ترك و ترکی یـک
مفهوم فرهنگی و زبانی است و به هیچ وجه معنی نژادي را در برنمیگیرد، و بـه کسـی
اطلاق میشود که زبان مادرياش ترکی باشد و به آداب و رسوم مردم هـم زبـان خـود
آشنا باشد«.
انتساب نژاد ترك به مردم آذربایجان کاملاً بیمعنی و فاقد دلایل و اسـناد تـاریخی
است. اقوام ترك آنقدر علایم و مختصات و صفات ممیزه دارند که در هیچ یک از اقوام
دیگر پیدا نمیشود. همانطور که سخن گفتن مردم امریکا به انگلیسی براي آنـان نـژاد
انگلوساکسون ترتیب نمیدهد، تکلّم آذربایجانیان به زبان ترکی نیـز بـراي آنـان هـیچ
نسبت و هم نژادي با ترکان ایجاد نمیکند )منصوري .(741 :1379
زبان
زبان امروزي آذربایجانیها، یکی از لهجههاي زبان ترکی اوغوز )غز( یا ترکی غربی
است که در قرون اخیر وارد این خطه از میهن شده است. این در حالی است که در مورد
زبان کهن آذربایجان، اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی معتقدند که زبان کتاب اوستا،
زبان آذربایجان کهن بوده است. برخی به خطا زبان کنونی مردم آذربایجـان را ترکـی
آذري مینامند. در حالی که زبان آذري از زبانهاي ایرانی باسـتان بـوده و هـیچ گونـه
ارتباط و خویشاوندي با زبان ترکی نداشـته اسـت. بنـابر نوشـته مؤلفـان، زبـان مـردم
آذربایجان یا »ماد کوچک« همانند زبان مردم نواحی غربی و مرکزي و به عبارت دیگر
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 183
زبان ساکنان سرزمین »ماد بزرگ« یعنی زبان پهلوي بوده است. نخستین مؤلفان سـده-
هاي اول اسلامی، زبان مردم آذربایجان را گاه »پهلوي آذري« و گاه »آذري« نامیدهاند.
»مارکوآرت« ایران شناس مشهور میگوید: »زبان پهلوي حقیقی همان زبان آذربایجانی است.«
یعقوبی که در حدود سده سوم هجري میزیسته اسـت، در کتـاب البلـدان زبـان مـردم
آذربایجان را »پهلوي آذري« نامیده و مردم آذربایجان را ایرانی میخواند. در ایـن کـه
زبان مردم آذربایجان ایرانی بوده جاي هیچگونه تردیدي نیسـت. بـیگمـان »آذري« از
گویشهاي ایرانی بهشمار میرفته است. مسعودي، گویشهاي پهلـوي، دري و آذري را
از یک ریشه و ترکیب و همه آنها را از دسته زبانهاي فارسی نامیده است.
ترکی شدن زبان آذربایجان از زمان سلجوقیان و از راه کوچ ایلهاي ترك زبان بـه
آذربایجان راه یافت. پیش از آن، اگر از وجود ترکان در آذربایجان نشانی پیـدا شـود،
بیگمان، جز دستهاي اندك نبوده است. این ایلها که از ترکستان آمده بودند، همه جـا
پراکنده شدند؛ و چون آذربایجان مرغزارها و چراگاههاي فراوان داشت و براي زنـدگی
گلهداري مناسبتر بود، بیگمان ایلهاي ترك در آن جا بیشتر و فراوانتر ماندند و تـا
آمدن مغولها به ایران فرمانروایی از آن ها شد. به این ترتیب مردم بـا آن زبـان آشـنا
شدند و کمکم به آن سخن گفتند و حتی نام بسیاري از جاها را به ترکی برگرداندند و از
این گونه نامها در آذربایجان فراوان است.
در روزگار مغولان که آذربایجان پایتخت آنها شد، گروههاي انبـوهی از مـردم از
مغولستان در آن جا ساکن شدند و بدین روي زبان آنها فزونی گرفـت و روز بـهروز
چیرهتر و نیرومندتر شد. پس از گزند مغول، نوبت به تیمور رسید. دوره او زیاد طـولانی
نبود؛ ولی آذربایجان میدان کشاکش و ستیز گردید. این مسئله تـا برخاسـتن اسـماعیل
صفوي در سال 906هجري قمري پیوسته برقرار بود. بدین سان زبان آذري از آن دیـار
رخت بربست و ترکی جاي آن را گرفت. در روزگار صفویان نیز زبان ترکی رایج بود
و به آن زبان در آذربایجان و همه شهرهاي آن سخن میگفتند. دربار صفویان به تمامی
در دست ترکان بود و در پایتخت هاي آنها )تبریز، قزوین و اصفهان( به زبان ترکـی
184اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
سخن گفته میشد. در روزگار صفویان نیز عثمانیان بارها به آن سرزمین لشکر کشـیدند
و تا تبریز پیش رفتند و به واسطه جنگهاي بسیار پادشاهی صفوي مجبور شـد کـه بـه
موجب عهد نامهاي همه شهرهاي آذربایجان جز اردبیل را به آنها واگذار کند. این ها و
لشکر کشیها همه به زیان زبان آذري بود؛ زیرا طرفین مخاصـمه هـر دو تـرك زبـان
بودند و کلیه امور به زبان ترکی انجام میشد و بدین روي زبان ترکی جاي زبـان آذري
را گرفت )بهزادي .(116 :1382شایان ذکر است که زبان شعر و ادب و کتابت آذربایجانیها
همیشه فارسی بوده و شاعرانی که از این خطه برخاستند با سرودن شعر نقش زیـادي در
گسترش زبان فارسی به عنوان زبان ملی کشور ایفا کردند. از جمله این شاعران میتوان
به نظامی گنجوي، قطران تبریزي، خاقانی، صایب تبریزي، پروین اعتصامی، شهریار و...
اشاره نمود. اکثریت روزنامهها و نشریات آذربایجان نیز از انقلاب مشروطه بـه بعـد بـه
زبان فارسی انتشار یافته است. در کنار آن کتابهاي ادبی و به ویژه نشریات محلی بـه
زبان ترکی انتشار یافته است.
دین و مذهب
با توجه به نظریات پژوهشگران معاصر میتوان اذعان داشت که زادگاه زرتشـت در
شهر شیز در حوالی دریاچه ارومیه بوده که در کتابهاي پهلوي آب ایـن دریاچـه نیـز
مقدس شمرده شده است. آتشکده معروف آذرگشسب یا آتشکده سـلطنتی کـه مـورد
توجه خاص زرتشتیان است در منطقه آذربایجان بر پا بوده و اکنون خرابـههـاي آن بـه
تخت سلیمان معروف است.
آیین مزدك که بزرگترین شورش تهیدسـتان و کشـاورزان را در خـاور دور و در
قرون قبل از اسلام به وجود آورد سابقه زیادي در این منطقه دارد و برخـی از محققـان
اعتقاد دارند که مزدك نیز از آذربایجان ظهور کرده و زادگاه او تبریز است.
بعد از ظهور اسلام، مردم این منطقه با قبول دین مبین اسلام و با توجه به ارادتی کـه
به اهل بیت )ع( داشتهاند، به مذهب شیعه روي آوردند. همچنـین در سـال 907هجـري
قمري با اعلام شاه اسماعیل صفوي مبنی بر اینکه شیعه اثنـی عشـري یـا دوازده امـامی
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 185
مذهب رسمی کشور است این منطقه بعد از ده قرن به پشتیبانی از او براي تأسیس دولت
ملی شیعه در ایران برخاست )صفوي، .(292 :1378
خطه آذربایجان با تقدیم علماي بزرگ و مشهوري همچون مقدس اردبیلـی و علامـه
سید محمدحسین طباطبایی )ولادت 1282شمسی در تبریز( و... به عالم تشـیع کـه هـر
کدام از نوادر در حوزههاي علمیه بودهاند، جایگاه رفیع و ارزشمندي بـه دسـت آورده و
بیشترین تلاشها را در نشر و اشاعه مذهب تشیع به انجام رسانده است. امروز نیز علماي
طراز اولی که آذري بوده و بالاترین مسئولیت هاي مملکتی و سیاسی را احراز نمودهاند،
کم نیستند. عشق و علاقه آذربایجانیها به تشیع و ائمـه اطهـار)ع( آن چنـان عمیـق و
ریشهدار است که جلوههاي آن را میتوان در ایام عزاداري حضرت اباعبداالله الحسین)ع(
در دهه محرم مشاهده کرد.
به جرأت میتوان گفت احساسات و تألمات روحی شدیدي را که مردم آذربایجان از
خود نشان میدهند، در هیچ نقطهاي از ایران نمیتوان مشاهده کرد؛ بی جهت نیست کـه
ابراز این احساسات کمابیش به مرزهایی از افراط رسیده است. از سوي دیگر تألیف دهها
کتاب و اشعار مذهبی به زبان ترکی در مدح و ثناي ائمه )ع( توسـط شـعراي معـروف
آذربایجان، به ادبیات مذهبی این خطه غناي خاصی بخشیده است. نتیجه اینکه، این تعلـق
خاطر عمیق مردم آذربایجان یکی از مؤثرترین و مهم ترین نیروهایی اسـت کـه خطـه
آذربایجان را به ایران پیوند داده است )کفاش جمشید، .(196 :1382
پراکندگی جغرافیایی آذري ها در ایران
به لحاظ زبانی، آذري در منطقه نسبتاً وسیعی به شرح ذیل پراکنده میباشد:
جمهوري آذربایجان: جمهوري آذربایجان )یا سرزمین اران و شروان تاریخی( قبل از
انعقاد قراردادهاي گلستان ) 1812م./ 1191ه.ش( و ترکمنچاي) 1828م./ 1207ه.ش(
بخشی از خاك کشور ایران محسوب میشدند. این منطقه پیش از جدایی از پیکره ایران
به صورت حکومت خانات اداره میشد که تابع حکومت مرکزي ایران بودند.
پس از جنگهاي ایران و روسیه و شکست نیروهاي ایرانی، امپراتوري روسیه طی دو
186اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
قرارداد یاد شده این سرزمین را به همراه اراضی دیگر که امروز در خـاك ارمنسـتان و
گرجستان واقع شدهاند، تصرف کرد.
پس از سقوط شوروي در سال ) 1991م/ 1370ه.ش ( بود که این سرزمین اسـتقلال
خود را به دست آورد. اما آنچه در ارتباط با این جمهوري حایز اهمیت میباشد نـام آن
است. بدین صورت که روسیه تزاري و سپس حکومت شوروي که قصد داشتند هر چـه
بیشتر سرزمینهاي آباد و غنی ایران را به قلمرو خود بیافزایند، به توطئهها و حربههـاي
فرهنگی متعددي روي آوردند. بدین سبب، در سال 1918میلادي، نخست بـا مداخلـه و
پشتیبانی حکومت عثمانی و سپس تایید دولت انگلیس و در سال هـاي بعـد بـا هویـت
شوروي، سرزمین قفقاز که نام تاریخی و اصلی آن »اران« بود، آذربایجان نامیده شـد و
سرانجام به مرکزیت باکو، دولتی در آن برقرار گردید. حال آن که عنوان آذربایجان از
ابتداي پیدایش خود در عصر سلوکیان به سرزمین هاي شـمال غربـی ایـران )واقـع در
جنوب رود ارس( اطلاق میشد و نه به نواحی واقع در شمال رود ارس )اران و شـروان(.
عثمانیها و سپس شورويها با هدایت و تأیید آن نامگذاري جعلی میکوشـیدند چنـین
القاء کنند که جمهوري آذربایجان )یعنی همان منطقه قفقاز و اران( و آذربایجان ایـران
در ابتدا سرزمین واحدي بوده و اصل و منشاء مشترکی داشتهاند.
در جهت تکمیـل ایـن نقشـه شـوم، در تبلیغـات روسهـا، جمهـوري آذربایجـان
)آذربایجان شمالی( و آذربایجان ایران )آذربایجان جنوبی( نامیده شد. تا بـدین ترتیـب،
وحدت و اشتراکی میان این دو سرزمین القاء گردد.
شایان ذکر است در اعتراض به این سیاست، خیابانی نام آزادیسـتان را برگزیـد تـا
مخالفت خود را نشان دهد.
این جمهوري در حدود 86/600کیلومتر مربع وسعت دارد که از این وسـعت 4400
کیلومتر مربع آن را منطقه خود مختار قراباغ و 5/500کیلـومتر مربـع آن را جمهـوري
خود مختار نخجوان تشکیل میدهد. جمعیت جمهوري آذربایجان تا سـال 1996مـیلادي
حدود 7/51میلیون نفر تخمین زده شده است که کمتر از 6/5میلیون از آنهـا آذري و
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 187
بقیه متشکل از 20گروه قومی بودهاند )کریمی پور، .(83
سایر کشورها: تعداد آذربایجانیهاي سـاکن در گرجسـتان در سـال 1989م. برابـر
307424نفر و در ارمنستان 84860نفر و در فدراسیون روسیه 336000نفر بوده اسـت.
همچنین تعداد زیادي آذربایجـانی در ازبکسـتان، قزاقسـتان، ترکمنسـتان و نیـز سـایر
جمهوريهاي شوروي سابق زندگی میکنند )امیر احمدیان، .(405-406 :1381
پراکندگی در ایران: حوادثی که از اوایل قرن بیستم به وقوع پیوست، در ایجاد مـوج
مهاجرت از آذربایجان موثر بوده است.
انقلاب 1917م ) 1296ه.ش ( در روسیه و مناسبات دولت ایران با رژیم جدیـد آن
موجب کاهش اهمیت آذربایجان و تبریز و فعال شدن جنوب کشور شـد و بـا تمرکـز
فعالیتهاي اقتصادي در تهران موج مهاجرت از آذربایجان به طرف تهران آغاز شد
با اشغال کشور در جنگ جهانی دوم و ورود سربازان شوروي به ایـران، و در ادامـه
آن با روي کار آمدن حکومت خود مختارر فرقه دمکرات در سالهاي ،1324 - 25موج
مهاجرت آهنگ سریع تري به خود گرفت.
به نوشته »کریستوفر سـایکن« در دوران تسـلط پیشـهوري، یکصـد هـزار نفـر از
آذربایجان به دلیل مخالفت با حکومـت دسـت نشـانده او و وحشـت از ارتـش سـرخ
مهاجرت کردند. شاید این رقم دقیق نباشد، اما نارضایتیهاي سیاسی و دگرگـونیهـاي
اقتصادي موجب کوچ عده زیادي از مردم شد )کاتم، .(152 :1371
بررسی و تحلیل کمی تحرك و جابه جایی جمعیت استان آذربایجان شرقی )که هـم
اکنون به دو استان اردبیل و آذربایجان شرقی تبدیل شده است( روشن میسازد که ایـن
استان در بین تمامی استانها، از نظر مهاجرت پذیري و مهاجر فرستی از ویژگی خاصـی
برخوردار بوده است.
آمارهاي مهاجرتی سه دوره سرشماري قبل از سرشماري سال 1365نشان میدهد که
استان آذربایجان شرقی از نظر مهاجر فرستی در بین استان هاي کشور صاحب مقـام اول
بوده و بیشترین مهاجر را روانه استان هاي دیگر کرده است. به طوري که در فاصله بین
188اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
سالهاي 1335تا 1/477/782 ،1365نفر از این استان مهاجرت کردهاند )جمالی، :1371
.(91-95
طبق آمارهاي سرشماري دوره 1375 - 1365مجدداً استان آذربایجان شرقی از لحاظ
تعداد مهاجرفرستی به استان تهران رتبه اول را داشته است؛ به طوریکه بـین 90تـا 130
هزار نفر از استان آذربایجان شرقی به استان تهران مهاجرت کردهاند.
در حال حاضر آذريها در سراسر ایران پراکنده شدهاند و با دیگر ایرانیان چنـان در
هم آمیختهاند که ترسیم مرز دقیق جغرافیایی میان آنان و دیگر اقوام بسیار مشکل شـده
است. استانهاي اردبیل، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی استانهاي عمده آذرينشین
هستند که البته در استان آذربایجان غربی علاوه بر آذري ها؛ اقوام دیگر ماننـد کردهـا،
آشوریان و ارمنیان در مناطق غرب و جنوب آن سکونت دارند. این پراکنش جغرافیایی
محدود به این استان ها نبوده و طبق نتایج آخرین سرشماري نفوس و مسـکن در تمـام
استانها به جز یزد، ایلام و سیستان و بلوچستان، حضور دایمی دارند.
ایرانیان کُرد
پیشینه تاریخی
کردهاي ایران به روایت اسناد و منابع تاریخی، بازماندگان قوم ماد، یکی از شعبههاي
اقوام آریایی هستند. بسیاري از مورخین معتقدند، نخستین اقامتگاه اقوام آریایی در مناطق
شرق و غرب دریاچه ارومیه بوده است. گروهی که در شرق این دریاچه مستقر شدند نام
سرزمین خود را »آماداي« و گروهی دیگر سرزمین خود را »پارسوا یـا پارسـوما« نـام
نهادند. گروه نخست دولت ماد و گروه دوم پادشاهی نیرومند هخامنشی را ایجاد کردند.
حدود تاریخی سرزمینهاي تابع دولت ماد از شمال با اورارتو، از غرب با آشور و از
جنوب غرب و جنوب با ایلام و سومر محدود بوده است. دولت ماد در سال 550پیش از
میلاد در قلمرو دولت هخامنشی قرار گرفت و یکی از ایالت هاي تابع این دولت شـد و
بعد از آن در دوره پارتها و ساسانیها نیز، ایالت ماد از جمله ایالات امپراتوري ایران به
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 189
شمار میرفت و به نام » ماه « نیز خوانده میشد. این ایالت شامل دو بخش ماه پایین یـا
مادرزادي و ماه بالا یا ماه نهاوند بود.
در روزگار پیش از اسلام سرزمین مـاد را کردسـتان مـینامیدنـد. در مـتن پهلـوي
»بندهش« درباره کوهستانی سخن رفته است که از چیچست در آذربایجان )حدود شمال
ماد( تا فارس امتداد داشت این کوهستان » اسپروژ یا اسپروچ « نام داشت.
پس از حمله اعراب تا سال 20هجري بیشتر مراکـز مهـم و کـاخ هـا بـه تصـرف
مسلمانان در آمد و غلبه بر شهرهاي زور و اراد باز در سال 22هجري قمري اتفاق افتاد.
کردها در سال هاي 25و 90ه.ق بر علیه اعراب قیام کردند که بـه ترتیـب بـه وسـیله
ابوموسی اشعري و حجاج ابن یوسف ثقفی سرکوب شـدند )احمـدي، پیشـین: .(84-85
بدین ترتیب کردستان بخشی از قلمرو سلسلههاي بنی امیه و عباسیان شد. در این مقـاطع
سایر نقاط ایران تحت حکومت اعراب مسلمان و بعدها سلسلههـاي محلـی ایرانـی قـرار
گرفت.
براي مدتی کوتاه، کردستان در قلمرو حکومت آل بویه قرار گرفت که از گیلان در
شمال ایران ظهور کردند و دامنه نفوذ سیاسی آن تا بغداد گسترش یافت. با ایـن همـه،
کردها علیه آخرین حاکمان آل بویه شورش کردند.
در دوران سلجوقیان بخشهاي بزرگی از کردستان بار دیگر جزو قلمرو ایـران شـد.
نخستین بار سلطان سنجر، پادشاه سلجوقی در قرن دوازدهم میلادي ) پـنجم هجـري( در
مناطق کردنشین ایالت بزرگی به وجود آورد و این منطقه را کردستان نامید.
در دوره حمله مغول شهرهاي کردستان مورد تهاجم قرار گرفت و در زمان تیموریان
و ترکمنهاي قره قویونلو و آق قویونلو کردستان به صحنه جنگ ارتش تیمـور تبـدیل
شد.
حرکت کردها به خراسان در عصر صفوي رخ داد. تهاجمات ازبکها و تـرکمنهـا
همواره موجب نا امنی در نواحی مرزي خراسان بود. بنابراین، سیاست تقویـت مرزهـاي
شمال خراسان در دوره شاهان صفویه به خصوص شاه عباس به مرحله اجـرا درآمـد. در
190اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
همین دوران بود که بخشهایی از سرزمین ایران که سکونتگاه کردها بـود در جنـگ
معروف چالدران و جنگهاي بعدي ایران و عثمانی از ایران جدا شد. بدین ترتیب رابطه
بخشی از مردم کرد با کشور، قوم و تبارشان قطع گردید. در مرحله بعد، پـس از جنـگ
جهانی اول و اضمحلال امپراتوري عثمانی، بخش جدا شده کردستان میان کشورهاي تازه
تاسیس ترکیه، عراق و سوریه تقسیم شد. بنابراین، این بخش از کردها به خاستگاه اصلی
شان، ایران، ملحق نشدند و دچار چند پارگی بیشتري گردیدند. این وضعیت بر سرنوشت
سیاسی و اجتماعی آنها تأثیر گذاشته و آن را با تنشها و منازعاتی همراه کرده اسـت.
تاریخ سیاسی اجتماعی کردها در قرن گذشته متأثر از این تحولات منطقهاي بـوده و در
پارهاي از مناطق نظیر آنچه در شرق ترکیه و شمال عـراق جریـان دارد، آشـوبزده و
تنشزا بوده است )گودرزي .(223-224 :1380
در مجموع، فضاي جغرافیایی کردنشین در غرب آسیا که بین قلمروهـاي فرهنگـی
آذري و ترك در شمال، عرب در جنوب و فارس در شرق قرار گرفته، به گونهاي است
که کردها را از هر سه قلمرو پیرامونی متمایز ساخته است و میان آنها و همسایگانشان
روابط خوبی برقرار نیست. ولی در مقایسه با دو قلمرو فرهنگی ترك و عرب، ایرانیـان
به دلیل دارا بودن برخی مشترکات زبانی، تاریخی، نژادي و فرهنگی با کردهـا احسـاس
همبستگی، تجانس و همدلی بیشتري دارند.
در یک قرن اخیر، پس از ملتسازي نوین در ایران و اضمحلال حکومتهـاي شـبه
ملوك الطوایفی ولایات، کردهاي ایرانـی بـه طـرق مختلـف خواهـان افـزایش سـطح
آزاديهاي فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود بوده و در پارهاي اوقات به ویـژه در زمـان
ضعف حکومت، برخی از گروههاي کرد متأثر از سیاستهاي بیگانه، نـاامنی و آشـوب
ایجاد کردهاند.
پس از جنگ جهانی اول، اسماعیل آقا سیمکو به یکی از قوي ترین رؤسـاي ایـلات
کرد تبدیل شد. سیمکو رئیس ایل شکاك بود که پس از کنفدراسـیون )بـزرگ ایـل(
اردلان در کردستان ایران در بین ایلات دیگر قدرتمندتر از دیگران در منطقه بود که به
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 191
وسیله ارتش نوین ایران رضاخان طی یک سلسله درگیريهاي نظامی در سال 1301ه.ش
شکست خورد. تا ظهور دولت مدرن و بوروکراتیک ایران تحـت رهبـري رضـاخان و
ایجاد یک ارتش مدرن، کنترل دولت بر سراسر خاك ایران گسترش یافـت و رؤسـاي
ایلات کرد یا خلع سلاح شدند و یا به دولت مرکزي ابراز وفاداري کردند. فقط در اوایل
دهه 1320شمسی و همزمان با برکناري رضا شاه بود که رؤساي ایلی و غیر ایلی کـرد
توانستند درگیر فعالیتهاي سیاسی شوند .
این تلاشها تحت شعار جمهوري خود مختار مهاباد پس از جنگ جهـانی دوم طـی
سالهاي 1945تا 1946م. هماهنگ با تلاش هاي شوروي در منطقـه آذربایجـان بـراي
کسب خود مختاري تکرار شد. این بار تحرکات سیاسی و نظامی کردها را جنبش حزب
دمکرات به جاي جنبش مخفی کومله و به رهبري قاضی محمد در مهاباد سـر و سـامان
داد. سرانجام دولت خود مختار کرد، تحت سیطره و حمایـت نیروهـاي نظـامی متفقـین
بویژه روسها در کردستان تشکیل شد. اما کمتر از یـک سـال در پـی عقـب نشـینی
نیروهاي شوروي و پیشروي نیروهاي دولـت مرکـزي ایـران، جمهـوري خـود مختـار
کردستان مانند جمهوري خود مختار پیشهوري در آذربایجان فـرو ریخـت ) 17دسـامبر
1946م.( و قاضی محمد محاکمه و در 31مارس 1947در مهاباد به دار آویخته شد.
پس از اعدام قاضی محمد و دستگیري سران حزب دمکرات و سقوط جمهوري خـود
مختار مهاباد، کردستان روبه آرامش گذاشت و تمام شرایط داخلی و اوضاع بـین المللـی
که در یک دوره کوتاه به ضرر مسئله کردستان عمل می کردند به یک باره وارونه شد.
از آن سال تا آبان ماه 1357ه.ش هرگز در کردستان بحرانی به وجود نیامد و تنهـا
پس از قرارداد 1975الجزایر محمدرضا شاه پهلوي با مسئله کردهاي عراق رو به رو بود
و آن را در چارچوب سیاستهاي جنگ سرد تعقیب میکرد. با پیروزي انقلاب اسلامی،
کردستان ایران حالت بحرانی به خود گرفت و در این هنگام شعار خود مختاري خواهی
و تلاش براي گرفتن حق به اصطلاح سرنوشت از دولت مرکزي شدت گرفت. احـزاب
سیاسی گوناگون به ویژه حزب دمکرات کردسـتان هیجـانزدهتـر از دیگـران مـدعی
192اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
بازستانی حقوق کردها از دولت مرکزي شدند.
از سوي دیگر، از آنجا که سیاست جمهوري اسلامی نفی سلطهپذیري و سـلطهگـري
خصوصاً آمریکا و سایر دول قدرتمند غربی بود، استفاده از این احساس خـود مختـاري
خواهی کردها به عنوان یک اهرم مهم علیه دولت مرکزي ایران بـه کـار مـیرفـت و
کردستان ایران براي مدتی طولانی به یک منطقه بحرانی تبدیل شد.
هنگامی که مبارزات مردم ایران حتی در مناطق کردنشین علیه رژیم پهلـوي شـدت
گرفت، سه جریان مهم سیاسی در مناطق کردنشین ایران به تدریج در حال شکلگیـري
بود. نخست اینکه حزب دموکرات کردستان اقدام به تجدید سازمان کرد و در آبان مـاه
1357ه.ش عبدالرحمن قاسملو را به عنوان دبیر کل این حزب برگزیـد و وي از طریـق
مرز عراق وارد کردستان ایران شد.
فعالیت حزب مزبور در چهارچوب شعار قبلـی »خـود مختـاري بـراي کردسـتان و
دموکراسی براي ایران« آغاز شد. محلی که این حزب براي تحرکات نظـامی و سیاسـی
خود انتخاب نمود، شمال کردستان ایران یعنی مهاباد بود. دوم تشکل دانشجویان کرد که
گرایش سیاسی و ایدئولوژیک داشتند در همین زمان شکل گرفت. آنان عقیـده داشـتند
که ابتدا کردستان و سپس سراسر ایران را میتوان از طریق تشکلهاي مبارزات دهقـانی
نجات داد. مرکز این گروه در شهر سنندج بود. بالاخره سومین حرکت کردي در منطقه
»تجمع جوانان مسلمان کرد« بود که به دور احمد مفتی زاده حلقه زدند. حرکت سوم از
نظر سیاسی و اعتقادي با آن دو حرکت متفاوت بود، اما در مسأله خـود مختـاري بـراي
کردها همه اشتراك نظر داشتند. مرکز این حرکت در شهر سنندج بـود )جلایـی پـور،
.(58-60 :1372
سرانجام این بحرانها با وجود گستردگی و جلب حمایتهاي خـارجی، بـه ویـژه از
طرف عراق در جریان جنگ تحمیلی، با مجموعهاي از تدابیر سیاسی، اجتماعی، نظـامی،
امنیتی، عمرانی و اقتصادي دولت مرکزي فرونشاندهشد و پـس از مـدت زمـانی نسـبتاً
طولانی، اوضاع پایدار سیاسی و امنیتی در پرتو اقتدار دولت مرکزي پدید آمد )حافظ نیا،
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 193
.(168-169
بر اثر وقوع جنگ، همگرایی قومی کردها با سرزمین مادري پررنگتـر شـد. طـی
جنگ هیچگاه شاهد جاسوسی سیستماتیک کردهاي ایرانی علیه جمهوري اسلامی نبودیم.
این در حالی بود که کردهاي عراقی، علیه حکومت صدام با نیروهاي ایرانـی همکـاري
گستردهاي داشتند. اثرات این همگرایی و همکاري را میتوان پس از سقوط رژیم بعـث
در عراق در رابطه کردهاي عراقی با مردم و حکومت ایران به وضوح مشاهده نمود.
در واقع میتوان چنین نتیجه گرفت که سیاستهاي سرکوب گرایانه پهلوي در قبال
کردها، سبب ایجاد زخمهاي عمیقی شد که زمینههاي دخالت بیگانگـان و واگرایـی از
حکومت مرکزي را در بین آنها پدید آورد. این زخمهاي کهنه هر چند وقت یکبـار و
در زمان ضعف دولت مرکزي سر باز میکرد و خود را به صورت جنبشهاي خودمختار
و گاهی جدایی طلب نشان میداد. جنبشهایی که البته بیشتر جنبه نخبه گرایانه داشتند تا
مردمی. اما در بزنگاه تاریخی جنگ تحمیلی که تمامیت ارضـی کشـورمان در معـرض
تهدید قرار گرفت، همه اقوام و از جمله کردها در دفاع از کشور متحد و همگرا شدند و
بر همبستگی و پیوستگی خود در طول تاریخ ایران صحه گذاشتند.
نژاد
مستشرقین و نژادشناسان مطالب گوناگونی در مورد نژاد کردها نوشتهانـد. در آثـار
برجاي مانده از یونانیان باستان نام کاردخوي آمده است و گزنفون، ساکنان زاگـرس را
به این نام خوانده است )مینورسکی، .(38 :1378
نویسنده و محقق کرد ایرانی مرحوم رشید یاسمی معتقد است:
»کرد یکی از شاخههاي درخت کهن سال و برومند نژاد ایرانـی اسـت. همـواره در
نقاط مختلف ایران با عزت و احترام زیسته و پیوند محکم را به سـایر شـاخههـاي ایـن
درخت مربوط ساخته، یک قسم سرگذشت تاریخ آنها را به هم اتصال بخشـیده اسـت«
)یاسمی، .(7 :1363
اوژن پیتارد از سه شاخه ملت ایران، فارس، کرد و ارمنی نام برده است و میگوید در
194اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
میان اقوام ایرانی، کردها از همه اصیل ترند، زیرا سرزمین محل سکونتشان کوهستانی و
صعب العبور و کمتر مورد تهاجم واقع شده است.
در مجموع کردها در تاریخ ملل مختلف به این نام ها نامیده شدهاند:
سومريها به آنهاگوتی ،gutiجوتی ،jutiجودي ،judiپارسـها آنـان را کرتیـو
،kortivسیرتی ،sirtiکُردارها kordarhaنامیدهاند.
یونانیها و رومـیهـا بـه کردهـا کاردسـوي ،kardisuyکـاردوي kardowiو
آشوريها و آرامیها آنان را درگتی، گوتی، کورتی kurtiنامیدهاند )کلباسـی ، :1363
.(16
زبان
زبان کردي یکی از قدیمیترین زبانهاي ایرانی است که تحقیقاتی گسترده دربـاره
آن انجام گرفته است. »دیاکونوف« مستشرق روسی معتقد است، زبان کـردي یکـی از
شاخههاي زبان مادي است که بقایاي آن )زبان مادي( در گـویشهـاي تـاتی، تالشـی،
آذري، گیلانی، طبري، سمنانی، اورامانی و... محفوظ مانده است.
کردي زبانی است که در ایران، عراق، ترکیه، قفقاز و سوریه به آن صحبت میکنند
و از شاخه گویشهاي غربی زبانهاي ایرانی محسوب میشود. گویشهاي ایرانی غربـی
به دو گروه شمالی و جنوبی تقسیم شدهاند که فارسی نوین و پهلـوي ساسـانی )فارسـی
میانه( جزو گروه جنوبی و پهلوي اشکانی و کردي در گروه شمالی آن قرار دارند.
گویشهاي جنوبی را »سورانی« مینامند که گویش سقز، مهاباد، نقده، اشنویه، بانـه،
سردشت، بوکان، سنندج، شهرزور )سلیمانیه،( خانقین، حلبچه، کوي سنجق، هولیر و قلعه
دره است. گویشهاي شمالی را »بادینانی« یا »کرمانجی« گوینـد کـه غـرب دریاچـه
ارومیه، کوههاي آرارات، شمال سوریه، شمال کردستان عراق و نواحی کردنشین ترکیه
و ارمنستان را در بر میگیرد. از سرچشمه دجله و فرات تا خلـیج فـارس، قلمـرو زبـان
کردي بوده است و مرکز این زبـان ابتـدا آرارات، بعـد زاگـرس، بعـد از آن اسـپهان
)اصفهان،( سپس نهاوند، بعد همدان )هنگمدان( و زمانی هم تیسفون بوده است.
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 195
گویشهاي کردي شامل آمادیهاي در کردستان غربی، اورامـانی، بـاجلانی، بانـهاي،
پاوهاي، زازا، سلیمانیهاي، سنندجی، کرمانشـاهی، گندولـهاي، بزلانـه، گـورانی، لکـی و
مریوانی است. برخی از این گویشها مانند زازا، سورانی، اورامانی و کرمانج از یکـدیگر
متمایز هستند و براي مخاطبان دیگر قابل فهم نمیباشد. لذا میتوان گفت براي مخاطبان
یک زبان کردي واحد وجود ندارد.
دین و مذهب
کردها مانند سایر مردم ایران، مذهب یکسانی نداشتند. آنان ابتدا زردشتی بودند. و به
موازات حاکمیت آیین زرتشت در کردسـتان، ادیـان یهـودي و مسـیحی نیـز در ایـن
سرزمین رواج یافتند، ولی نتوانستند به عنوان رقیب مذهب حاکم مطرح شـوند. بـا ورود
آیین اسلام به ایران بیشتر کردها به دین جدید گرویدند، اما طیفی از آنان بـا ترکیـب
مذاهب قدیم و دین اسلام مذاهبی را به وجود آوردند که منطقهاي و قبیلـهاي بودنـد؛ از
جمله این مذاهب میتوان به مذهب علوي در میان کردهاي ترکیه، مذهب زیدي در بین
کردهاي عراق و فرقه علیاللهی؛ یا اهل حـق در میـان کردهـاي ایـران اشـاره کـرد.
اعتقادات این مذاهب، مجموعهاي از عناصر شـرك باسـتانی، ادیـان زرتشـتی، مـانوي،
مزدکی، مسیحی و اسلام را در بر میگیرد. گذشته از آن مذهب کردهاي مسلمان نیز به
دو مذهب شیعه و سنی تقسیم شدهاند، اما شمار پیروان مذهب اهل سنت در میان کردها
بیشتر از شیعی مذهبان است )زکی، (101 :1382و )مک داول، .(53-54 :1380
با توجه به این مطالب، می توان گفت که در میان کردهـا، تکثـر دینـی و مـذهبی
بسیاري وجود دارد این امر باعث شده که برخی از نویسندگان کردسـتان را هندوسـتان
کوچک بنامند )هوشمند، 11 :1382و .(54
پراکندگی جغرافیایی کردها
کردها از جمله چند گروه بزرگ زبانی در خاورمیانه هستند و نواحی کردنشین ایران
بخشی از منطقه بزرگتري است که تا شمال عراق جنوب ترکیه و شـرق سـوریه امتـداد
196اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
مییابد.
درباره جمعیت کردها ارقام و آمار رسمی در دست نیست و این در حالی است کـه
برخی از کشورها مانند ترکیه و عراق ترجیح مـیدهنـد جمعیـت کردهـا را کمتـر از
واقعیت ارایه دهند. در حالی که بعضی از گروه هاي ناسیونالیست کرد علاقمندنـد ایـن
جمعیت را بیش از واقعیت اعلام نمایند. به هر صورت جمعیت کردها را بین 20تـا 25
میلیون نفر تخمین میزنند که 7درصد از کل جمعیت ایران، 20درصد جمعیت ترکیـه،
20تا 30درصد جمعیت عراق و 11درصد جمعیت سوریه را تشکیل میدهند.
ترکیه: کردستان ترکیه، وسیعترین و پر جمعیتترین نواحی کردنشین است، که از
خلیج اسکندرون و کوههاي آنتی توروس در غرب تا مرزهاي ایران و ارمنستان در شرق
امتداد دارد. از شمال به نواحی کوهستانی دریاي سیاه و از جنوب بـه مرزهـاي ترکیـه،
سوریه، و عراق محدود میشود. که در مجموع بـیش از 30درصـد از خـاك ترکیـه و
چهارده استان این کشور را در بر میگیرد. همچنین در ترکیه باید گروههایی از کردهـا
که در سرتاسر آناتولی در کوچ نشینهاي جهان بیلی، هایمانا، کردوخ، طوقت، شانگري
و غیره زندگی میکنند را منظور کرد. علاوه بر صدها هزار کارگر کرد مهاجري که به
مراکز صنعتی روي آوردهاند، میتوان به بیش از نیم میلیون کرد در شهر استانبول اشاره
نمود.
شایان ذکر است در استانهاي مرعشی، گازي، آنتیپ، ملاطیه و ارزروم که کردهـا
در آن پراکنده میباشند، به طور عمده جمعیت آن را تركها تشکیل میدهند. هر چنـد
گروههاي قومی بسیار دیگري نیز در این استانها زندگی میکنند. در نواحی مرکـزي و
شرقی نواحی کردنشین جمعیت غالب را تشکیل میدهند.
بیشتر جامعه کرد ترکیه را جمعیت روستایی تشکیل میدهنـد کـه بـه علـت رشـد
جمعیت و مهاجرت از روستا به شهر، شهر نشینی به سرعت رو بـه پیشـرفت اسـت. از
مهمترین شهرهاي کردنشین ترکیه میتوان به گازي، آنتیپ، دیاربکر، ارزروم، ملاطیـه،
خارپوت )الازیگ( و اورفه اشاره کرد )عصمت شریف وانلی، .(87-89 :1370
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 197
عراق: اغلب از کردستان عراق به عنوان کردستان جنوبی یاد میشود؛ اما این بخـش
در حقیقت در سرزمین کردستان موقعیتی کم و بـیش میـانی و مرکـزي دارد و حلقـه
پیوندي است بین کردستان ترکیه )کردستان شمالی،( کردستان ایـران و نـواحی کـرد
نشین سوریه.
با تغییراتی که پس از موافقتنامه 11مارس 1970میلادي در مرز برخی از واحـدهاي
تقسیمات کشور به عمل آمد، عراق به 16استان تقسیم شد که چهار استان آن کاملاً در
خاك کردستان واقع شدهاند.
این چهار استان عبارتند از سلیمانیه، اربیل، دهـوك و کرکـوك. برخـی دیگـر از
استانهاي کردنشین عراق عبارتند از: استان موصل )نینوا( شامل بخـشهـاي کردنشـین
عقره، شیخان، سنجار و استان دیاله با بخشهاي کردنشین میدان، قره تو، خانقین، مندلی
و ناحیه کوچکی از شرق بدره. به طور کلی میتوان گفت 55درصد جمعیت کرد عراق
را روستاییان تشکیل میدهند و جمعیت شهرنشین بیشتر در شهرهاي بزرگی مانند اربیل،
سلیمانیه، کرکوك، کوي سنجاق، خانقین و شهركهاي بسیار دیگر که از مهمترین آن
میتوان به شهرك عمادیه اشاره نمود ساکن هستند.
سوریه: در مورد کردهاي مقیم سـوریه مطالـب پراکنـده بسـیاري را مـیتـوان در
نوشتههاي اعراب و مسلمین سده هاي میانی یافت، اما برعکس، مطالبی که به تازگی در
این باره نوشته شده است بیشتر از چند مقاله نیست.
مناطق کردنشین سوریه که بیش از 11درصد از جمعیـت ایـن کشـور را تشـکیل
میدهند در مناطقی مانند کرد داغ )کرد کوه( در شمال غرب حلب هم مرز با انطاکیه و
دشت اسکندرون، منطقه عین عرب )یا عرب پینار( در شمال شرق حلب در محلـی کـه
رودخانه فرات به خاك سوریه وارد می شود، و بخش شمالی استان جزیره )ایـن ناحیـه
عمدتاً کردنشین 280کیلومتر از بخش شمالی سوریه با عراق را شامل مـی شـود( قـرار
دارند. عرض این باریکه از 20تا 60کیلومتر تغییر مـیکنـد و بیشـتر منطقـه »منقـار
اردك« را در شمال شرق در بر میگیرد. در این ناحیه 700روستا وجود دارد که همـه
198اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کردنشین هستند و بخش جنوبی استان جزیره شهرسـتان حسـکه را در بـر مـیگیـرد.
کردهاي سوریه همگی مردمی کشاورز هستند و تنها 20درصد جمعیت آنان شهر نشین
است که در شهركهاي کردنشین قامشـیلی، عمـوده، در باسـیه، درك، عـین العـرب،
عفرین ساکن میباشند. علاوه بر این کردها در شـهرهاي حلـب، حمـه و دمشـق نیـز
سکونت دارند )عصمت شریف ولنلی، پیشین: .(253-255
ایران: کردها در ایران بعد از آذريها بیشترین ترکیب زبانی را دربافت ملـی ایـران
تشکیل میدهند. مناطق کردنشین در ایران از حاشیه شمال غربی ایران در مرز ایـران و
ترکیه و حواشی جنوب و جنوب غرب دریاچه ارومیه، از شرق به اسـتانهـاي همـدان،
زنجان، از غرب به نوار مرزي ایران و عراق، از جنوب و جنوب غرب برخـی از منـاطق
استانهاي ایلام و لرستان را در بر میگیرد.
علاوه بر مناطق یاد شده؛ کردها در مناطق شمال شرقی در استانهاي خراسان شمالی
و گلستان، شمال دامنههاي البرز واقع در استانهاي مازندران، گیلان و مناطقی از اسـتان
اردبیل، نواحی مرکزي کشور شامل استانهاي قزوین، تهران و همچنین در اسـتانهـاي
سیستان و بلوچستان، خراسان رضوي و فارس با جمعیتی اندك پراکنده میباشند.
ایرانیان عربزبان
پیشینه تاریخی
درباره چگونگی حضور ایرانیان عرب زبان در خوزستان، میان پژوهشگران اخـتلاف
نظر بسیار است، چنانکه برخی از تاریخ نگاران آغاز کوچ آنها را به دوران اشکانیان و
ساسانیان رساندهاند.
به هر روي تاریخ از پیوندهاي فرهنگی ژرف میان ساکنان ایران و همسایگان عرب
آگاهی میدهد. سرزمینی که امروزه آن را خوزستان مینامیم، بر اساس آثار و شواهد به
دست آمده از فعالیتهاي باستان شناسی محل سکونت کشاورزانی بـوده اسـت کـه در
دشت شوش و دشت خوزستان پراکنده بودهاند. از حفاريهاي انجامشده در تپه چغامیش
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 199
)واقع در چهل کیلومتري شرق شوش( مدارك و شواهدي به دسـت آمـده کـه نشـان
میدهد حتی در هزاره نهم پیش از میلاد مسیح نیز کشاورزي در این منطقه رایـج بـوده
است.
خوزيها در هزاره سوم قبل از میلاد در این ناحیه دولتی را تشکیل دادند که در اسناد
آشوري و در تورات به نام عیلام از آن یاد شده است و تمدن شـکوهمنـدي را در ایـن
بخش از خاورمیانه به وجود آوردند که بیش از دو هزار سال برپـا بـوده اسـت. دولـت
عیلام در سال 640ق.م در لشکرکشی آشور بانیپال از صحنه تاریخ بر افتاد و شوش کـه
پایتخت آن بود به کلی ویران گردید )نگهبان، .(13 :1375
هرودت در تقسیمات جغرافیایی خود درباره اسـتانهـاي ایـران در دوره هخامنشـی
هشتمین بخش از قلمرو هخامنشیان را به خوزستان یا خطه سوزیانا به مرکزیـت شـوش
اختصاص داده و شوش را پایتخت شاهنشاهی هخامنشی دانسته است. وي اظهـار داشـته
است که کاسیان نیز در این سامان میزیستند و مجموعاً سیصد تالان بـه خزانـه شـاهی
ایران میپرداختند )مشکور، پیشین: .(157
در زمان پارتیان که دوران پادشاهیهاي کوچک محلـی بـود، خوزسـتان نیـز شـاه
خودمختاري داشت و آخرین شاه محلی آن نیروفر لقب داشت که در حـوالی سـال 220
میلادي توسط اردشیر بابکان از میان برداشتهشد. در زمان ساسانی خوزستان بـه صـورت
یک استان توسط فرماندار منصوب شاهنشاه اداره میشد و بومیان آن را علاوه بر ایرانیان
و پارسی زبانان بیشترقوم خوزي تشکیل میدادند.
در زمان تسلط خلفاي عباسی بر ایران خوزستان مدتی در سکوت و تاریکی بـه سـر
برد؛ زیرا آنها توجهی به عمران و آبادي و تجدید بنا و مرمت خرابیهاي آن نداشـتند.
این امر باعث نارضایتی اقوام ایرانی از ستم آنها شد و دیري نپایید که »یعقـوب لیـث
صفاري« براي رهایی بخشیدن ایرانیان از قید استعمار خلفاي عباسی به خوزستان آمـد و
خوزستان را به کانون آزادي خواهان تبدیل نمود و مبارزات خود را علیه عباسیان آغـاز
کرد. در اهواز، یعقوب پیام تاریخی خود را براي خلیفه عباسـی فرسـتاد. یعقـوب بـراي
200اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
گردآوري قشون علیه خلیفه به جندي شاپور رفت. اما بر اثر بیماري در آن شهر از دنیـا
رفت. سلاطین آلبویه که داراي مذهب تشیع بودند به خوزستان توجه زیـادي معطـوف
داشتند و عمادالدوله شهر ارجان را پایتخت قرار داد؛ عضدالدوله دیلمـی شـهر اهـواز را
تجدید بنا نمود و در ترمیم خرابی هاي آن کوشش فراوان کرد )رشیدیان، .(40 :1367
در زمان اتابکان لرستان بار دیگر خوزستان مورد توجه قرار گرفت. از وقایع مهمـی
که در خوزستان از اواخر دوره تیموري تا اوایل دوره صـفوي رخ داد، تأسـیس دولـت
مشعشعی با مرکزیت هویزه بود.
سیدمحمود مشعشعی، از خاندان اعراب بود که در سـال 845ه.ق علیـه تیموریـان و
قراقویونلویان قیام کرد. او ابتدا امراي مغول را شکست داد. سپس شـیخابـوالخیر جـزري
حاکم خوزستان را که از جانب عبداالله سلطان، نوه شاهرخ میرزا، تعیین شده بود، مغلوب
ساخت و حکومت خاندان مشعشعیان را در هویزه بنیان گذاشت و هفتاد سـال حکومـت
کردند.
فرهاد نعمانی از قول پطروشفسکی، ایرانشـناس برجسـته رومـی در کتـاب تکامـل
فئودالیسم در ایران درباره قیام سیدمحمد مشعشعی چنین مینویسد:
"در سال 845ه.ق مردم خوزستان به رهبري سیدمحمد مشعشع قیام کردند. مشعشـع
فرقه خاص از طریقت شیعه بود که خود را از پیشاهنگان حضرت مهدي)عج( مینامیدند
و استقرار حکومت برابري عمومی و عدالت را بر روي زمین نویـد مـیدادنـد. پیـروان
مشعشع در حدود ده هزار نفر بودند. مشعشع پس از چند سال موفق بـه ایجـاد حکومـت
کوچکی از نوع حکومتهاي سربدار شد کـه تـا آغـاز قـرن دهـم هجـري دوام آورد
.(213 :1358 ،)نعمانی
مشعشعیان از جمله والیان با نفوذ صفوي بودند، به نحوي کـه در زمـان شـاهعبـاس
صفوي که اوج رفعت واقتدار صفویان بود، بـه اتفـاق سـه والـی دیگـر، یعنـی والیـان
گرجستان، لرستان و اردلان )یا کردستان خاوري( اجازه داشتند تا در مراسم رسمی دربار
در حضور شاه بنشینند )دوبد، .(318 :1371
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 201
بعد از سیدمحمد، جانشینان وي با ادعاي مهدویت بر قسمتی از خوزسـتان حکومـت
کردند. تا اینکه در سال 914ه.ق شاه اسماعیل صفوي ضـمن لشکرکشـی بـه عـراق و
تصرف بغداد، چون از عقاید مذهبی آنها آگاهی یافت به هویزه لشـکر کشـید وسـید
فیاض پیشواي مشعشعیان و عده زیادي از پیروان این طریقت را به قتل رساند و یکی از
امراي قزلباش را به حکومت آنجا منصوب نمـود. پـس از رفـع غائلـه و عزیمـت شـاه
اسماعیل به فارس یکی از برادران سید فیاض که هنگام کشتار مشعشعیان از هـویزه بـه
جزایر گریخته بود، مجدداً به هویزه مراجعت کرد و از پادشاه صفوي تقاضـاي بخشـش
نمود و حکومت خوزستان غربی به او واگذار شد و حکام این خاندان بـراي مـدت 260
سال بر بخش خوزستان غربی در مقام والی حکومت کردند. والی بخش شرق خوزسـتان
زیر نظر حکامی اداره میشد که مستقیماً از طرف دربار به خوزستان اعـزام مـیشـدند.
معروفترین حکمرانان خوزستان شرقی در دوره صفویه واخشتوخان اسـت کـه از سـال
1042ه.ق به حکومت خوزستان شرقی منصوب گردید و مدت 37سال در ایـن سـمت
باقی ماند.
در پایان دوره صفویه هنگامی که افغانها بر ایران دست یافتند خوزستان مانند سایر
نقاط کشور دچار هرج و مرج گردید و زمانی که نادر شاه، افغانها را از اصفهان بیرون
راند و آنها را تا فارس دنبال کرد، در بهار 1142هجري از راه فارس به خوزستان آمد و
پس از چند روز توقف در رامهرمز از طریق اهواز وارد شوشتر شد و در این شهر عدهاي
از رؤساي عرب را توقیف و به خراسان تبعید نمود. وي ابتدا ابولفتح خان را به حکمرانی
شوشتر برگزید؛ اما با شورشی که ابوالفتح خان با همدستی خان بلوچ به راه انداخت، نادر
پس از رفع غایله و دستگیري عاملان آن یکی از همراهان خود به نام نجف سلطان را به
حکومت شوشتر گماشت و دو بخش خوزستان را یکی نمـود و شـهر هـویزه را مرکـز
خوزستان گردانید و دست والیان مشعشعی را به کلی از حکومت کوتاه کرد.
پس از کشتهشدن نادر دوباره هرج و مرج در خوزستان حاکم گردید. مشعشعیان بـا
کعبیان به آشوب و عصیان برخاستند، اما با به قدرت رسیدن کـریم خـان زنـد طغیـان
202اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کعبیان و مشعشعیان پایان پذیرفت )رشیدیان، پیشین: .(44-45
در اواسط دوران قاجار شیخ قبیله بنی کعب )کـه در زمـان زندیـه بـه ایـن منطقـه
مهاجرت کرده بودند( با گرفتن فرمان هایی از شاهان قاجـار منطقـه نفـوذش را بـراي
گردآوري مالیات )براي دربار قاجار( تا محمره و عبادان )خرمشهر و آبادان( گسـترش
داد و از همین طایفه بود که اشخاصی مانند شـیخ خزعـل و شـیخ مزعـل بـراي ایجـاد
حاکمیتی مستقل در جنوب خوزستان از طرف انگلیس کاندید شدند.
سیاست انگلیس در این دوره چنانکه عموم مورخان متذکر شدهاند گسترش و تثبیت
قدرت خود در منطقه خلیج فارس و کاهش نفوذ رقیبانی چون عثمانی و آلمان بود تا در
نهایت بتواند به تعبیر سر کنسول آلمان در بوشهر )واسموس،( خلیج فارس را بـه یـک
دریاچه انگلیسی تبدیل کند. با چنین سیاستی حمایت از کسانی چون خزعـل در منطقـه
ضروري می نمود. از این رو بر اساس چند قرار داد میان شیخ خزعل و نمایندگان بریتانیا
در منطقه خلیج فارس حکومت موروثی شیخ بر خوزستان مورد تأیید قرار گرفت. در این
راستا در تاریخ 6ماه مه 1909سرپرسی کاکس کنوسـل ژنـرال انگلـیس در بوشـهر و
مأمور سیاسی آن کشور در خلیج فارس به شیخ خزعل تضمین داد، که دولت انگلسـتان
نخواهد گذاشت دولت ایران به موقعیت او و جانشینانش لطمـهاي وارد سـازد و همیشـه
وضع آن وقت او را حفظ خواهدکرد. در ماه ژوییه همان سال قرار دادي بـین شـرکت
نفت و شیخ خزعل منعقدشد که به موجب آن یک میل مربع از اراضی آبادان به شرکت
اجاره دادهشد. مال الاجاره آن در ده سال اول از قرار سالی 650لیره بود که تمام آن نقد
پرداختهشد و علاوه بر این، دههزار لیره هم به عنوان قرض به شیخ دادهشد. پس از دهسال
مال الاجاره از قرار سالی 1500لیره بود که بعدها آن هم تبدیل بـه مبلغـی نقـد گردیـد
)فـاتح، (255-259 :1358و بدین ترتیب نماینـده رسـمی انگلـیس، لااقـل بخشـی از
خوزستان را ملک شیخ خزعل تلقی کرد و یک میل مربـع از اراضـی آبـادان را بـراي
ساختن پالایشگاه از وي اجاره و حکومت خود مختار خزعـل را در خوزسـتان تضـمین
نمود. شایان ذکر است دولت انگلـیس در 15اکتبـر 1910و 10دسـامبر 1917م،. بـه
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 203
ترتیب با دادن نشانههاي »شوالیه امپراتوري انگلیس« و »فرماندهی امپراتوري هنـد« بـه
وي او را مورد تأیید قرار داده بودند.
طبیعی است که چنین روابط نزدیکی تنها چیزي را که بـه ذهـن تـداعی مـیکنـد،
جداشدن تدریجی خوزستان از ایران و حرکت به سوي تأسیس امیر نشینی مستقل بود. با
قدرتگیري تدریجی رضاخان، زنگهاي خطر براي شیخ خزعل به صدا در آمد. از ایـن
رو شیخ خزعل که همچنان به حمایت انگلیس از قدرت خود دلگرم بود، کوشید که بـه
جناح اقلیت مجلس شوراي ملی نزدیک شود و احمد شاه را براي بازگشت راضی کند. او
ائتلافی با سران سایر ایلات و طوایف منعقد ساخت و فتوایی از علماي شیعه مقیم نجـف
علیه رضاخان به دست آورد و حمایت فرماندهان نظامی مستقر در منطقه را تا حـدودي
جلب کرد.
تشکیل کمیته »قیام سعادت« از طرف شیخ خزعل در واقع تلاشی بـراي کنـار زدن
رضاخان و بازگرداندن احمدشاه به کشور، و مهمتر از همـه تـداوم قـدرت خـویش در
خوزستان بود. این اقدامات به ویژه ارسال تلگرافی به مجلس شـوراي ملـی، و بلافاصـله
صدور اعلامیهاي مبنی بر معرفی رضاخان به عنوان غاصب حکومت، رویارویی را ناگزیر
کرده بود.
با این حال هیچ یک از فعالیت هاي شیخ خزعل بـه نتیجـه نرسـید و ارتـش ایـران
توانست به سادگی در آذر 1303ه.ش نقطه پایانی بر اقتدار شیخ خزعل بگذارد. البتـه از
آن به بعد تا کنون چند بار مسأله خوزستان از سوي انگلیس، مصر، اتحادیه عرب، عراق،
جبهه به اصـطلاح آزادي بخـش عربسـتان، امـارات متحـده عربـی و اخیـراً احـزاب و
گروهکها مطرح گردیده که در ادامه به آنها اشاره خواهد گردید.
از مهمترین وقایع مهم زمان قاجار در خوزستان میتوان به عهدنامه ارزروم دوم، کـه
طی آن مرزهاي زمینی و آبی ایران با همسایه غربی خود به طور دقیق تعریف و معـین
شد اشاره کرد. در مذاکرات بعدي، بین کشور ایران و کشورهاي ترکیه و عراق زمینـه
حل اختلافات در تعیین حدود مرز بندهاي، این عهدنامه مبنا قرار گرفت.
204اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
با وجود این عهدنامه ارزروم دوم نتوانست اختلافات ایران و عثمـانی را حـل کنـد.
بعضی از بندهاي آن به عنوان منابع تنش نهفته موجب اختلافات ارضـی و مـرزي بـین
دولت ایران و عثمانی شد و این منـابع تـنش، بعـد از تجزیـه امپراتـوري عثمـانی بـه
کشورهاي جانشین آن انتقال یافت که از مهمترین آن میتـوان بـه اخـتلاف بـر سـر
اروندرود اشاره نمود که بعدها زمینه چهل سال تیرگی روابط دو دولت ایران و عـراق و
جنگی طولانی بین آنها شد.
با انعقاد پیمان بغداد در سال 1955فصل نوینی در روابط ایران و عراق آغـاز شـد و
احتمال داشت زمینه مساعدي براي حـل و فصـل اختلافـات فـراهم آیـد و دو دولـت
مذاکرات را از سر بگیرند، ولی وقوع کودتاي افسران عراقـی در ژوئیـه ) 1958م/ تیـر
1337ه.ش( روابط خصمانه بین دوکشـور را تجدیـد و تشـدید کـرد؛ زیـرا، کودتـاي
عبدالکریم قاسم اختلافات ایدئولوژیک را نیز بر اختلافات مرزي افزود. عبدالکریم قاسم
در سخنرانیهاي متعدد از حقوق عراق بر اروندرود، محمره )خرمشـهر( و اهـواز سـخن
میگفت. وي سیاست تجاوزکارانه خود را به روشنی اعلام کـرد و حتـی جبهـه آزادي
بخش اهواز )جبهه التحریر( را با هدف آزادي به قول خود عربستان )خوزستان( تأسیس
کرد و موضوع را به شوراي جامعه عرب کشاند.
بیانیه کنفرانس حقوقدانان عرب در بغداد در 11دسـامبر 1964م. کـه اعـلام کـرد
خوزستان و ایالت ایرانی اهواز جزء لاینفک میهن عربی است، بر پیچیدهتر شدن اوضـاع
افزود. عراق در پاسخ به دولت ایران به ایرانیان مقیم عراق فشار آورد کـه یـا تابعیـت
عراق را بپذیرند یا خاك عراق را ترك کنند. بر این اسـاس تعـداد زیـادي از ایرانیـان
اخراج و روانه ایران شدند.
پیروزي حزب بعث در عـراق در سـال )1968م / تیـر 1347ه.ش( و بـه رسـمیت
شناخته شدن دولت جدید عراق از سوي ایران زمینه روابط دوسـتانه بـین دو کشـور را
فراهم ساخت. اما اصرار عراق در سال )1969م / 1347ه.ش( بر تکرار این موضوع کـه
اروندرود یک رودخانه داخلی عراق است و بخشی از آن بی دلیل به ایران بخشیده شـده
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 205
است، مذاکرات را با شکست روبه رو کرد. بدین ترتیب تنش و جنگ تبلیغاتی بـین دو
کشور بالا گرفت و عراق در سال 1969م. اعلام کرد به زودي فرستنده رادیـویی ویـژه
عربستان )خوزستان( را راه اندازي میکند.
تلویزیون بصره نیز نقشه جدیدي را نمایش داد که در آن، خوزسـتان جـزء خـاك
عراق محسوب و عربستان نامیده شده بود. در 28نوامبر 1973م. کانال 7تلویزیون عراق
در برنامه »چیزي از تاریخ« نامهاي متداول شهرهاي خوزستان در ایـران را تغییـر داد و
خرمشهر را »المحمره«، اهواز را »الاحواز« و آبادان را »عبادان« خوانـد و خرمشـهر را
جزء استان ناصریه عراق به حساب آورد )حافظ نیا، .(1380
اختلافهاي سیاسی موجود و وقوع برخوردهاي نسبتاً شدید موجب شـد تـا دولـت
عراق مجدداً در تاریخ 12فوریه 1974م / 23بهمن 1352به سازمان ملل شکایت کند و
اجلاس اضطراري شوراي امنیت را طلب نماید. پس از 3بار تشکیل جلسه، شورا قطعنامه
347را صادر کرد که نتیجهاي در بر نداشت؛ اما در زمان تشـکیل اجـلاس سـران دول
صادر کننده نفت که در مارس 1975م / اسفند 1353ه.ش در الجزایر تشکیل گردیـد،
ایران و عراق طی اعلامیه مشترکی اعلام کردند که در مورد رفع اختلافات دو کشور به
توافق رسیدهاند )جعفري ولدانی، .(34-36 :1371
بعد از پیروزي انقلاب اسلامی، حمایت دولت عراق از جنـبشهـاي تجزیـه طلبانـه
خوزستان از سر گرفته شد و بغداد بار دیگر به صورت مرکز فعالیتهاي جنبش یادشده
در آمد. دولت عراق در این مورد با اعطاي کمکهاي مالی، تسلیحاتی و آموزش نظامی
به این جنبشها یاري میرسانید که در میان این جنبشها، جبهه التحریر اهـواز از همـه
مهمتر بود. فعالیتهاي این جبهه که پس از توافق اسفند ماه 1353ه.ش قطـع گردیـده
بود، پس از انقلاب اسلامی بار دیگر از سر گرفته شـد. اوضـاع و احـوالی کـه پـس از
پیروزي انقلاب اسلامی به وجود آمده بود عملاً زمینه را براي شروع مجدد فعالیـتهـاي
این جبهه و گسترش اقدامات تحریکآمیز آن در ابعاد و سطوح گوناگون فـراهم آورد.
فعالیتها و اقدامات یادشده طیف وسیعی از قبیل تشویق بـه تظـاهرات و راهپیمـایی و
206اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
اعتصاب، ایجاد اغتشاش، نشر جزوات و بروشورهاي تبلیغاتی و بـالاخره انجـام عملیـات
مسلحانه علیه مراکز دولتی در استان خوزستان و اهواز را در بر میگرفت.
مدارك و اسناد بسیاري گویاي این واقعیت است که عراق عامل تحریـک و بـروز
ناآرامیهاي پس از انقلاب در خوزستان بوده و خرابکاريها و بمبگذاريهاي بسـیاري
توسط جاسوسان و مزدوران عراقی در خطوط لوله نفت خوزستان انجـام گرفتـه اسـت.
اسنادي که از کنسولگري عراق در خرمشهر و مدرسه عراقی ها به دست آمـد، دخالـت
مقامهاي عراقی را در وقایع یاد شده به اثبات میرساند. بر اساس همـین اسـناد، معـاون
عراقی دبیر کل دفتر مشترك هماهنگی امور شط العرب و معاون عراقی قسمت عملیاتی
دفتر یادشده به عنوان گردانندگان یک شبکه خرابکاري در خوزستان عمل میکردهاند.
حمایتهاي دولت عراق از جنبشهـاي تجزیـه طلبانـه خوزسـتان کـه بـه منظـور
زمینهسازي براي اقدام بعدي دولت عراق یعنی ضمیمهکردن خوزستان به خاك خود بود،
نهایتاً منجر به تجاوز تمام عیار به ایران شد. بدین ترتیب در 31شهریور 1359ه.ش توان
اصلی ارتش عراق از مرز ایران گذشت و وارد خوزستان شد. هدف نخست آنان اشـغال
خرمشهر بود؛ اما این شهر بیش از یکماه در برابـر نیروهـاي مهـاجم عراقـی کـه بـه
مدرنترین سلاحها مجهز بودند مقاومت کرد. این حمله که با تبلیغ ناسیونالیسم عربـی و
با هدف ژئوپلیتیک جداسازي خوزستان از ایران به منظور دسترسی بیشتر به خلیج فارس
و توسعه طلبی ارضی سازماندهی شده بود، نه تنها با استقبال مردم عرب خوزستان روبهرو
نشد، بلکه نخست به شکلگیري هستههاي مقاومت درمناطق عربی و شهرهاي خرمشهر،
آبادان، اهواز، سوسنگرد و... منجر شد؛ دوم، مردم جنـگ زده و آواره عـرب منطقـه را
به جاي جذب به سوي عراق به دامان هموطنان ایرانی آنها سوق داد. به طوري که ایـن
آوارگان به عمق بخش مرکزي ایران حتی تهران سرازیر شدند.
این حادثه به خوبی گویاي این واقعیت است که تجانس مذهبی و اسـتمرار تـاریخی
اتصال جغرافیایی خوزستان بر احساس دلبستگی مردم خوزستان با ایـران و پیوسـتگی و
یکپارچگی آنها با ملت ایران تاثیر مثبت دارد. علاوه بر این تجانس مذهبی منطقه عرب
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 207
نشین و شیعه مذهب بصره و هورالعظیم در جنوب عراق با اکثریـت ملـت ایـران حـس
همدردي و هم سویی آنها با مردم و دولت ایران را در جریان جنگ بر میانگیخـت و
این احساس در طول جنگ تحمیلی و نیز جریان شکست عراق در حملـه بـه کویـت و
تضعیف پایههاي قدرت صدام به خوبی نمود یافت. بر همین اساس، این منطقـه همیشـه
مغضوب دولت عراق و نیروهاي نظامی آن بود و گاهی از درون عراق نیز مورد تهـاجم
قرار میگرفت )حافظ نیا، 172 :1380و .(173
در چند سال اخیر به دلیل تحریک برخی از عوامل خارجی و رسـانههـاي برخـی از
کشورهاي هم جوار شاهد بروز ناآرامی هایی در خوزستان بودهایم. در این راستا، بر اثـر
توطئههاي خارجی در کمتر از 2سال چندین گروهک و حزب مـدعی دفـاع از حقـوق
هموطنان عرب، به انضمام چند گروه که سابقه 30سال فعالیت تروریستی علیه هموطنان
خوزستان داشتهاند، سر برآوردهاند. البته تعدادي از آنها در قالبهاي قومی خواستههـاي
صنفی مسالمتآمیز دارند که باید به آنها و خواستههایشان احترام گذاشت؛ اما برخی از
آنها مانند »مجلس التحریر الوطنی الاحوازي«، »المنظمه العربیه التحریر الاحواز« )میعاد(
و حزب »النهفه العربی الاحوازي« با اقدامات تروریستی و به عهدهگرفتن بمبگذاريهاي
اخیر، رسماً اقدام به جنایت و آدمکشی را پیشه خود سـاختهانـد )عجـم، :1384سـایت
بازتاب(.
در مجموع بر اساس مطالب ارایه شده میتوان نتیجه گرفت خوزستان واحد پتانسـیل
نیروهاي سیاسی مرکزگرا و مرکزگریز است؛ ولی نیروهاي مرکزگرا به دلیـل تجـانس
مذهبی و تاریخی خوزستان، با بخش مرکزي و گسترش زبانههاي بخش مرکزي در آن،
همچنین تداوم تاریخی اتصال جغرافیایی آن به ایران، از قدرت زیادي برخوردار است؛ به
طوري که توانایی غلبه بر نیروهاي مرکزگریز را دارد )عجم محمد؛ ،1384قومیـتهـا،
سایت بازتاب.(
از مطالبی که به اختصار نقل شد، موضوع عربستان خواندن خوزسـتان بیشـتر جلـب
توجه میکند. لذا براي روشن ساختن این امر به سابقه مختصري از آن میپردازیم.
208اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
خوزستان در دوران اسلامی همواره به همین نام خوانده شده است و نه نـامی دیگـر.
قدیمیترین کتاب جغرافیایی به زبان فارسی، حدود العـالم مـن المشـرق الـی المغـرب
)تألیف به سال 372ه.ق،( حدود خوزستان را به این شرح یادکرده است:» ناحیهاي است
که مشرق وي پارس است و حدود سپاهان، و جنوب وي دریاست و بعضی از حد عراق،
و مغرب وي بعضی از حدود عراق است و سواد بغداد و واسـط، و شـمال وي شـهرها و
ناحیت جبال است...« و همچنین مقدسی ) 375-345یـا 381ه.ق( در »احسن التقاسیم
فی معرفه الاقالیم« در زیر عنوان »خوزستان« اهواز را مرکز آن و خوزستان را سرزمینی
عجمی نامیده است )منزوي، .(555-554 :1361
اما در اوایل دوره صفویه بخش غربی خوزستان که به دست مشعشعیان بود عربسـتان
نامیده میشد، تا از بخش شرقی که شامل شوشتر و رامهرمز بود و به دسـت گماشـتگان
صفویه اداره میشد، بازشناخته شود )دایرة المعارف فارسی، زیر نظر غلامحسین مصاحب،
مدخل »خوزستان«( که شامل هویزه و اراضی غربی آن میشد.
این نامگذاري تا چند قرن بعد نیز ادامه داشت. ولی تمامی خوزستان بخشی از ایـران
به شمار میآمد و کسی در این موضوع تردیـدي نداشـت. بسـتانی ) 1883-1819م.( از
اهالی لبنان، نیز در تألیف خود، در دایرة المعارف بستانی درباره خوزستان در زمان ناصر
الدین شاه قاجار تصریح کرده است: »آن جا یکی از ولایات ایران است که نام باسـتانی
آن شوسه بوده، از شمال به لرستان، و از جنوب شرقی به فارس، و از جنـوب بـه خلـیج
فارس، و از مغرب به ولایت بغداد محدود است...« )محیط طباطبائی، بی تا: .(13-14
قرارداد دارسی که در سال 1901م./ 1280ش. به امضاء مظفر الدین شاه قاجار رسید
تأکید بر نام خوزستان دارد؛ اما در دهه اول و دوم قرن بیستم میلادي، بـر اثـر دخالـت
دولت انگلیسی و نیز به علت ضـعف دولـت قاجـار، حـوادثی در ایـران روي داد کـه
عربستان خواندن خوزستان یادگار آن سال هاست.
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 209
نژاد
در رابطه با اینکه معنی عرب چیست و از چه زمان آن مردم را بدین نام نامیـدهانـد؛
هنوز میان نژادشناسان اختلاف نظر وجود دارد. برخی اعتقاد دارند چون نام نیاي مردمانی
که در عربستان میزیستهاند یعرَبِ بن قحطان بوده است، فرزندان او را عرب نامگـذاري
کردهاند.
در کتیبههایی که از پادشاه آشوري شلمنصر سوم ) 824 - 859ق.م( باقی مانده کلمه
عرب دیده میشود، بعضی از اسلام شناسان معاصر غربی اشتقاق این کلمـه را از واژهاي
گرفتهاند که معنی حرکت و عبور میدهد؛ آنچه مسلم است واژه عرب در قرآن کریم به
همه مردمی که در شبه جزیره عربستان بسر می بردهاند اطـلاق شـده اسـت )شـهیدي،
.(2-3 :1377
بر اساس پژوهشهاي نسب شناسان و مورخان اسلامی، قـوم عـرب از نـژاد سـامی
هستند )قسـیم، (216 :1380و نیاکان اولیه آنها به دو دسته عرب عاربه )عرب خالص(
و عرب مستعربه )عرب ناخالص، یا عرب پیوسته( تقسیم میشـدهانـد. سـاکنان منطقـه
جنوبی عربستان بنابر نسب نامهایی که درست کرده بودند نژاد خود را به یعـرب پسـر
قحطان، فرزند پنجم نوح میشناساندند. در حالیکه قبیلههاي ساکن مرکز و قسمت شمالی
شبه جزیره، نسب خود را از نژاد عدنان از نواده اسماعیل میدانستند.
به عقیده بسیاري از محققان مهاجرت قبایل عرب به اطراف در اصـل از یمـن بـوده
است و بنا به قولی حتی اعراب نجد و حجاز، عراق، سوریه، فلسـطین، ایـران و غیـره از
همان کشور آمدهاند و این امر از قبل از اسلام شروع شده است. مهاجرت آنها به عراق
بنا به عقیده بعضی از محققین از زمان حمورابی یا حتی قبـل از آن آغـاز شـده بـود و
هیچگاه ارتباط عربها با عراق در طول این مدت قطع نشده است.
اغلب عربهاي خوزستان اصل و نسب خود را سینه به سینه حفظ دارنـد و معتقدنـد
که نیاکان آنها در ادوار مختلف تاریخی از یمن به ایران یا ابتدا به عـراق و سـپس بـه
خوزستان کوچیدهاند )پورکاظم، .(77 :1374
210اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
زبان
در سال 1312ه.ش هنگام خاك برداري در تخت جمشید، در میدان کـاخ آپادانـا و
کاخ صد ستون، کتیبه هاي زیادي به دست آمد که همگی به خط میخی خوزي و زبـان
خوزي نوشته شده بود. بنابراین می توان گفت که زبان خوزي در زمان هخامنشی اهمیت
و رواج کامل داشت و این زبان تا زمان سقوط خوزستان به دست اعراب زبـان رسـمی
مردم خوزستان محسوب میشد و همین زبان است که مقدسی جغرافی نگار سد 4ه.ق از
آن نام برده است )اخباري، .(260 :1380
شایان ذکر است زبان خوزي از شعبات زبان فارسی است که در خوزستان و لرستان
بختیاري رایج بوده است. دلایل بسیاري براي اثبات این ادعا وجود دارد که میتـوان بـه
کتیبههاي بختیاري و یک قسمت از کتیبههاي شوش و بیستون اشاره نمود که بـه زبـان
خوزي حک شدهاند. با ورود اسلام، در ابتدا هیچ تغییري در زبان و گفتار ایرانیان ایجـاد
نشد و اعراب مسلمان با ورود به ایران، فارسی زبانان را مجبور به ترك زبـان فارسـی و
یادگیري زبان عربی نکردند؛ این در حالی بود که دبیران و مترجمان طبقات متوسط شهري
و اشراف به عنوان واسطههاي میان مردم و رعایاي ایرانی با اعراب عمل میکردند.
اعراب براي اداره سرزمین ایران و سازماندهی و تکمیل نظام نوپاي اسلامی و ساختار
نظام اداري، سیاسی و دیوانی از کارگزاران فارسی زبان استفاده میکردند، تـا اینکـه در
زمان خلافت عبدالملک و والی گري حجاج بن یوسف در عـراق دفـاتر و دیـوانهـا و
بیتالمال مسلمین از زبان فارسی به عربی تبدیل شد. تغییر زبان فارسی در نظـام اداري و
سیاسی خلافت و جایگزینی زبان عربی به جاي زبان فارسی نتیجه و برآیند سیاستی بـود
که پس از غلبه امویان بر مقام و کرسی خلافت آغاز شد. سیاستی که از آن بـه عنـوان
سیاست عربی سازي یاد می شود ).(1988 ,Hawting
سیاست عربیسازي و قبیلهگرایی امویان تا زمان خیزش و انقـلاب خراسـانیان علیـه
آنان کم و بیش ادامه داشت؛ اما از آن پس، زبان عربی و دین اسـلام دو مؤلفـه جـدي
فرهنگ اسلامی بودند که به عنوان عناصر عمده در هویت کلان اسلامی که ترکیبی از
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 211
ملل و نژادهاي مختلف بود مسلط شدند.
فرهنگ اسلامی نیز با وجود تنوع و تکثر شگفتی که در خود داشت به وسیله این دو
مؤلفه اساسی پیوند واحد و یکنـواختی پیـدا مـیکـرد. ایـن دو مؤلفـه، مسـلمان را از
غیرمسلمانان جدا میکرد. زبان عربی، زبان مذهب و دین بود، لذا زبـان عربـی و دیـن
اسلام عامل هویتساز مسلمانان به شمار میرفت. مسلمانان میبایست حـداقل بـه زبـان
عربی نیایش کنند و مناجات نمایند و قرآن بخوانند و یاد بگیرند.
توسعه اسلام و تصرف قلمروهاي مختلف و ملل متعدد، زبان عربی را از یـک زبـان
محلی و قومی به زبان بین المللی تبدیل کرد و این امتیـازي بـزرگ بـراي اقـوام ملـل
مسلمان به حساب میآمد. زبان عربی زبان وحدت بخش و فصل مشترك مسلمانان بـود.
بیان دستورات اسلام به زبان عربی، تلاش براي آموزش قرآن، تفسیر و حـدیث و فهـم
سنت پیامبر، که رفتار و سلوك او براي مسلمانان سرمشق رفتارهاي اجتماعی، سیاسی و
اقتصادي بود عوامل عمده توسعه زبان عربی بودند و فصاحت قرآن و زبـان عربـی نیـز
عامل مؤثري در یادگیري آن بود. به طوري که موجب شد وحدت زبـانی و ایمـانی بـا
سرعت عجیبی در قلمروهاي تحت حکومت اسلام گسترش یابد.
این گسترش در ارتباط با ایران و ویژگی هـاي برجسـته آن معنـاي دیگـري دارد.
بسیاري از کانونهاي کهن فرهنگ، تمدن و نبوغ ایرانی تمایلی عظیم براي درك ایمان
جدید و تجربه دین جدید )اسلام( یافتند و با اشتیاق بسیار، قواعـد اجتمـاعی و رفتـاري
اسلام را با یادگیري زبان و ادبیات عرب و متـون دینـی آموختنـد و در راه توسـعه آن
کوشیدند. آنان به برکت نبوغ خود، زبان عربی را به زودي آموختند و با تسلط به زبـان
عربی و تمایل به ایمان اسلامی، در مسلک جامعه متحد اسلامی در آمدند و بـه سـرعت
براي کسب هویت نوین ایرانی اسلامی خود تلاش کردند.
از این رو ایرانیان نه تنها عامل زبان عربی و حتی تنظیمکننده قواعد ادبی ایـن زبـان
شدند، بلکه به قول سارتن مورخ شهیر تاریخ علم، عامل پیوند جوانه دین اسلام بـر روي
پایههاي برومند تمدن ایرانی شدند و راز این تحول شگفت در پرتو درك و فهم ایرانیان
212اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
در فراگیري زبان دین و دانش نهفته بود )سارتن، 1343و بهرامی، .(10-11 :1382
دین و مذهب
از جمله عوامل وحدت بخش در میان مردم عرب ایران که نقش مهمی در تشکیل و
تکوین هویت قومی آنها دارد، اعتقاد به دین اسلام و مذهب تشیع اسـت. بـیش از 99
درصد مردم عرب خوزستان شیعه اثنیعشري هستند. این اعتقاد علاوه بـر نقـش آن در
تحکیم پیوند میان آنها، عامل همگرایی و همبستگی این مردم با مردم سایر مناطق میهن
مان نیز بوده است )قسیم، .(216 :1380به عبارت دیگر تجانس مـذهبی منطقـه عـرب
نشین خوزستان و دنباله برون مرزي آن، نوعی گرایش رفتاري در مردم این منطقه نسبت
به بخش مرکزي ایران به وجود آورده و سبب شده است که ایـن اقلیـت نیـز همچـون
آذريها خود را وابسته به هویت ملی ایرانی بدانند؛ لذا این اقلیت، حیات و بقاي خـود را
در سایه اتصال و همراهی با ملت ایران ممکن میداند )قیصري، (70 :1377این ویژگـی
رفتاري و کردار سیاسی این قوم در قرن اخیر جلـوهگـر شـده اسـت. بـه طـوري کـه
جنبشهاي سیاسی واگرایی که در پناه حمایت هاي بین المللی و فرا منطقهاي و با منشاء
خارجی در منطقه پدید آمدند با استقبال مردم بومی روبرو نشده و بـه سـرعت از میـان
رفتهاند )حافظ نیا، .(170 :1380
از آغاز گرویدن مردم عرب به مذهب تشیع، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما برخی
مشعشعیان را اولین دولت شیعی دانستهاند که قبل از صفویه در این خطه موفق به تأسیس
دولتی با مرکزیت هویزه شدهاند. به هر حال با آن چه مسلم است خوزستان دروازه تشیع
ایران بوده و از طریق آن مذهب تشیع در سایر نقاط کشور بسط و گسترش یافته است.
پراکندگی جغرافیایی عرب زبان هاي ایران
پراکندگی جغرافیایی عربها: عربها یکی از اقوام بزرگ محسوب میشوند که در
سطح وسیعی از جهان یعنی دو قاره آسیا و آفریقا، در محدودهاي از اقیانوس اطلـس تـا
اقیانوس هند شامل کشورهاي مغرب، موریتانی، الجزایر، تـونس، لیبـی، سـودان، مصـر،
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 213
فلسطین، سوریه، لبنان، اردن، عراق، عربستان سعودي، کویت، امارات متحده عربی، قطر،
بحرین و ... پراکنده هستند. )قسیم، .(192 :1380
پراکندگی جغرافیایی عرب زبانها در ایران: هر چند کانون استقرار عرب زبانها در
ایران، یعنی بخشهایی از استان خوزستان است؛ اما در نقاط دیگر کشور نیز مردم عرب
زبان زندگی میکنند. از این رو قلمرو استقرار عرب زبانها در ایران را میتوان به شرح
ذیل بیان کرد:
استان خوزستان: منطقه جلگهاي استان خوزستان که از جنوب شهرهاي دزفول، مسجد
سلیمان، رامهرمز و بهبهان آغاز میشود و تا کرانههاي خلیج فارس و ارونـد رود ادامـه
دارد، از اماکن استقرار عرب زبانها است.
این منطقۀ نسبتاً وسیع حدود 65درصد از مساحت استان خوزستان را در بر میگیـرد
و شامل شهرستانهاي خرمشهر، آبادان، شادگان، ماه شهر، اهـواز، هـویزه، سوسـنگرد،
بستان، شوشتر و جنوب دزفول میشود.
استان فارس: عشایر عرب خمسه شامل تیرههاي بزرگ شیبانی و جبـاره اسـت کـه
قشلاق آنها اطراف شهرستانهاي فسا، داراب، جهرم و رودان احمدي و ییلاق آنـان در
شمال بندرعباس و لار است. تیرههاي عرب باصري در منطقه سروستان با چگـاه، تیـره
کُردان در مشهد مرغاب و طایفه ابوبخشی در شرق سـده را نیـز مـیتـوان بـه عنـوان
عربهاي ساکن در این منطقه نام برد.
استان کهگیلویه و بویر احمد: شامل عشایر با وي در منطقه باشت و کوه مرد سرخی
است.
استان خراسان: شامل عرب زبانان سنی مذهب ساکن شهرستان هاي تایبـاد و تربـت
جام، عشایر عرب بهلولی در خواف، عشایر خزائی و خاوري در قره زر و عشایر نـادري
در بیرجند سربیشه، عرب زبانان ساکن ناحیه عرب خانه در نهبندان و شهرستان قائنـات
است )فیلد، .(217 :1343
استان بوشهر و هرمزگان: شامل ساکنان شهرستانهـاي کنگـان، نخـل تقـی، نیـار،
214اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
عسلویه، بندرلنگه و جزایر ایرانی خلیج فارس شامل قشم، کیش، لاوان و...
استان ایلام: شامل عرب زبانان ساکن نواحی شمال فکه و شهرستان موسیان است.
در سایر استانهاي کشور نیز عرب زبانان به صورت پراکنده زندگی میکننـد کـه
براي نمونه میتوان به برخی محلههاي عربنشین در تهران اشاره نمـود. آنـان بـه علـل
مختلفی از جمله جنگ تحمیلی، فعالیتهاي اقتصادي و... به این مناطق مهاجرت کرده و
ماندگار شدهاند.
لازم به ذکر است بسیاري از هموطنان عرب زبان به خصوص در استانهاي خراسان،
کهگیلویه و بویر احمد، بوشهر، هرمزگان و ایلام بر اثر امتزاج با سایر هموطنـان زبـان
عربی را فراموش کرده و به زبان فارسی سخن میگویند.
ایرانیان بلوچ
پشینه تاریخی
بلوچها یکی از اقوام ایرانی میباشند کـه از دیربـاز در جنـوب شـرقی ایـران و در
سرزمین بلوچستان سکونت داشتهاند. این سرزمین در گذشته پهناور بـود و از شـرق تـا
رودخانه سند امتداد داشته است. بلوچستان سرزمینی است باستانی با آثـار کهـن کـه از
هویت تاریخی پنج هزار ساله برخوردار است )نیکبختی، .(45 :1374
به نقل از کتاب تاریخ ماد؛ بلوچستان در عهد مادها یکی از ساتراپیهـاي شـرقی آن
دولت به نام پارکاتیان بوده است )پیرنیا، .(1454 :1311
بر اساس کتیبههاي بیستون که از عهد داریـوش هخامنشـی بـاز مانـده اسـت، نـام
بلوچستان به صورت مکه یا مکا، آورده شده و هردوت نام این منطقه رامکیا یـا مکیـان
خوانده و این نامها تا بعد از اسلام کاربرد داشته است. به گفتـه سرپرسـی سـایکس در
زمان ساسانیان، نام این منطقه کوسون بوده که احتمالاً از کلمه کوچ گرفته شـده اسـت
.(127 :1363 ،)سایکس
با ظهور اسلام ایالت کرمان به دست اعراب افتاد و طـولی نکشـید کـه بلوچسـتان
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 215
تسخیرشد )همان: .(133در سال 24ه.ق سهیل بن عدي و عبدبن عتیـان از سـوي عمـر
)خلیفه دوم( و در سال 39ه.ق حارث بن موه عبدي به فرمان امیرالمؤمنین علی بن ابـی
طالب )ع( به بلوچستان لشکر کشید و آنجا را فتح کردند و عدهاي از مردم آنجا از جمله
مردم تیز )طیس( اسلام را پذیرفتند. در آن قرن چون مـردم ایـن منطقـه خـود را مکـا
میخواندند، اعراب سرزمین آنان را مکوران یعنی کویر یا دشت مکاها نامیدند و حـدود
هزار سال قبل، جغرافی دانان و تاریخ نویسان مشهور عهد اسـلامی؛ از جملـه اصـطخري
مؤلف کتاب صورالاقالیم و مسعودي مؤلف کتاب مروج الذهب براي اولین بار مردم این
ناحیه را در تألیفات خویش بلوچ نوشتهاند. بلوچستان به علت دوري و نیز شرایط اقلیمـی
سخت مأوا و مأمن یاغیان و متمرّدان به شمار میآمد و از این رو بود که قوم ازارقـه در
اثر فشار امویان و عباسیان به این ناحیه گریختند. در زمان طاهریان بلوچستان جزء ایالت
سند به شمار میرفت )نیکبختی، (52-53 :1374و در سال 250ه.ق یعقوب لیث صفاري
بلوچستان را فتح کرد )کاظمیه، (15 :1356و تا سال 252ه.ق حکومت یعقوب از سوي
همسایگان او به رسمیت شناخته شد.
بلوچستان مدت ها تحت فرمانروایی امراي صفاري قـرار داشـت و سـلطان محمـود
غزنوي پس از دستگیرکردن خلف ابن احمد و فتح سیستان پسر خـود مسـعود را بـراي
سرکوبی بلوچها که از وي تمرد کرده بودند اعزام داشت او در جنگی در حوالی خبیص
)شهداد کنونی( بلوچها را به سختی شکست داد. دیلیمان نیز مدتی بر بلوچستان حکومت
کردند و در زمان سلاجقه بلوچستان جزء ایالت کرمان به حساب میآمد )نفیسی، :1335
.(24
حمله مغول به ایران نه فقط باعث مهاجرت گسترده بلوچ ها به سمت شـرق و شـبه
قاره هند )بلوچستان کنونی پاکستان( شد؛ بلکه دورانی از کشمکشهاي خشونت بـار و
هرج و مرج در جنوب شرق ایران را به دنبال داشت. مکـران و سـند، مراکـز مقاومـت
ایرانیان علیه مغولان به رهبري جلالالدین خوارزمشاه آخـرین بازمانـده خوارزمشـاهیان
ایران ) 551 - 559ه.ش / 1172 - 1220م.( بود. عنایت االله بلوچ یکی از محققـان بلـوچ
216اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
پاکستانی میگوید که تهاجم مغول باعث هجرت بلوچهـا بـه شـرق و تشـکیل اولـین
کنفدراسیون ایلی بلوچ به رهبري میر جلال خـان شـد. ایـن رویـداد احتمـالاً سـرآغاز
حکومت محلی بلوچ به ویژه در کلات و در شبه قاره هند آن زمان بـود. دوران طلایـی
حکمرانی بلوچها عصر میرشکار رند بود. وي برکلات، خاران و لاس بـلا در بلوچسـتان
شرقی از ) 892تا 917ه.ق / 1487تا 1511م.( حکمرانی کـرد؛ امـا ایـن کنفدراسـیون
طایفهاي چندان دوام نیافت و پس از مرگ رند، میـان سـه قبیلـه تقسـیم شـد. تـاریخ
بلوچستان شرقی را پس از این واقع میتوان حکمرانی محلی سـردارهاي بلـوچ )رؤسـاي
طوایف( دانست که گاه از ایران و گاه از پادشـاهان افغانسـتان، هندوسـتان و بعـدها از
حکمرانان انگلیسی هندوستان دستور میگرفتند )احمدي، .(115 :1378
در دوره صفوي شاهعباس، گنجعلی خان والی کرمان را مـأمور گشـودن بلوچسـتان
کرد، او با غلبه بر قلعه بن فهل »بمپور« ملک شمسالدین را شکست داد. و بدین ترتیب
سران طوایف مطیع حکومت مرکزي شدند.
بعد از انقراض دولت صفوي و استیلاي افغانها اگرچه ابتدا عدهاي از بلوچها به آنها
ملحق شدند؛ اما با پیروزي نادرشاه بر افغانها، بلوچها نیز با وي همراه شدند. نادرشاه بـه
پاس این خدمات ولایت کچ یاکیچ را ضمیمه بلوچستان و کامیار خان را والی آن کرد.
پس از مرگ نادر هرج و مرج در سراسر کشور به ویژه در مرزهاي بلوچستان حاکم شد
و سرانجام به تصرف احمد خان درانی امیر کابل در آمد. و بعد از مرگ وي بلوچسـتان
میان سرداران بلوچ تقسیم گردید.
در سال 1179ه.ق کریم خان زند، حاکم بلا منازع ایران به جز خراسان گردید و بـه
بلوچستان نیز تسلط یافت؛ اما در این عصر توجه خاصی به مردم بلوچ نگردید.
دوره قاجار مصادف با نفوذ و دخالت دولتهاي روس و انگلیس در ایران است. بـه
دلیل ضعف شاهان قاجار، بلوچستان دوره بس غمانگیز و اسفناکی را از سر گذراند.
بریتانیا با هدف حفظ هند در قبال روسها، در بخشهاي شرقی ایران به دو حرکـت
سیاسی دستزد که اثرات این دو حرکت مهم ترین تغییر را در چشم انـداز جغرافیـاي
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 217
سیاسی منطقه به وجود آورد. این دو حرکت عبارت بودند از:
-1تلاش براي ایجاد دول حایل بین روسیه و هند: پیشنهاد انگلسـتان بـه روسـیه در
ابتدا به وجود آوردن یک رشته دول ضعیف و مستقل بود تـا از اصـطکاك مسـتقیم دو
قدرت جلوگیري شود. دول پیشنهادي عبارت بودند از: خیوه، بخـارا، خوقنـد، کلاسـت،
مکران و افغانستان؛ اما نتیجه تنها انتزاع افغانستان خصوصاً هرات و قندهار از ایران بـود.
افغانستان با کمک مستقیم و همه جانبه سیاسی و نظامی انگلستان از ایران جداشد. شایان
ذکر است تا اواخر حکومت قاجاریه قسمتهاي میانی مرز ایـران و افغانسـتان کـه بـر
اساس حکمیت گلداسمیت تحدید شده بود مشخص نبود؛ امـا در سـال) 1935م / 1314
ه.ش (با توافق ایران و افغانستان هیأتی با سرپرستی سپهبد فخرالدین آلتایی این مـرز در
اوایل حکومت پهلوي تحدید شد و این حکمیت بنام حکمیت فخرالدین آلتـاي معـروف
شد.
-2تقسیم بلوچستان: تقسیم بلوچستان به دو دلیل صورت گرفت:
الف - انگلستان قصد داشت، با کنترل مستقیم نواحی کلات، لاسبلا، مکران و خاران
خط دفاعی جدیدي در جنوب افغانستان در برابر مرزهاي روسیه ایجاد نماید.
ب - بلوچستان خصوصاً مکران به لحاظ امنیت و کنترل خطوط تلگرافی اروپا به هند
موقعیت بهتري داشت. این خطوط از آن جهـت بـراي انگلسـتان اهمیـت داشـت کـه
میتوانست فاصله سه ماهه خبري از کلکته تا لندن را تا کمتر از 10روز کـاهش دهـد
.(724 :1368 ،)گرزن
در نتیجه بر اساس دو حکمیت گلداسمیت ) 1871م/ (1250و هولدیچ ) 1905م (بـا
دسیسههاي انگلیس و شرایط اجتماعی و سوق الجیشی حاکم در منطقه دو حکمیـت یـاد
شده به دولت ایران تحمیل شد و بدین ترتیب قسمت هاي عمدهاي از سرزمین ایـران از
پیکره کشور جدا شد؛ شایان ذکر است قلمرو ایران در آغاز حکومت قاجاریـه در ایـن
منطقه تا رودخانه سند گسترش داشت و تمامی سواحل دریاي عمان و سواحل اقیـانوس
هند تحت قلمروایران قرار میگرفت؛ ولی با وضع این قرار دادها و حکمیتهاي تحمیلی
218اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
که ناشی از ضعف و بیکفایتی زمامداران وقت و دسیسههاي بریتانیا بـود باعـث قـبض
مرزهاي جنوب شرقی ایران گردید و سرزمین وسیعی که ایالـت بلوچسـتان و همچنـین
قسمت عمده پاکستان امروزي را شامل میشود از ایران جدا و به هندوستان کـه در آن
زمان زیر نفوذ انگلیس قرار داشت ضمیمه گردید.
لازم به ذکر است براي پادشاهان قاجار، گویی بلوچستان به دلیل دور افتادگی و فقر
چندان اهمیتی نداشت، چنانکه گلداسمیت در سفر تحقیقی، جاسوسی خود دریافت؛ فقـط
به هنگام وصول مالیات، بلوچستان متعلق به ایران است. او به این حقیقت تلخ اشاره دارد
که براي حکومت ایران دغدغهاي جز مالیات ستانی و باجگیري شناخته نیست؛ به دلیـل
بیخبري و ندانمکاري حاکمان قاجار، گلداسمیت قراردادي را به ایران تحمیل کرد کـه
به نظر خود وي سه فصل اول آن براي منهدم کردن تنه بزرگ و محکم ایالت بلوچستان
کافی بود.
پس از به رسمیت شناختهشدن مرزهاي سه کشور ایران، پاکستان و افغانسـتان آنـان
براي تثبیت قدرت و کنترل مرزهاي خود، سیاستهایی را اعمال کردند که با توجه بـه
تقسیم یک قوم به چند بخش سیاسی، همواره با تنشهاي بسیار توأم بود و مسایل مربوط
به این قوم پیوسته این کشورها را به خود مشغول داشته است.
در دوره پهلوي، رضاشاه براي کنترل مـردم در دو سـوي مرزهـاي جنـوب شـرقی
سیاست داخلی و خارجی متفاوتی را اتخاذ کرد. هر چند که در دولت پهلـوي در طـول
حکمرانی همواره براي کنترل مناطق مرزي بلوچستان به نیروهاي نظامی متکی بود، ولی
نقش سران طوایف و قبایل بلوچ نیز در این امر غیر قابل انکار است. به هر حال رضاشاه
توانست امنیت را بر منطقه حاکم کند و سرتیپ البرز که از طرف وي به فرماندهی تیپ
خاش منسوب شده بود دستور داد به سرکوبی متمردان بپردازد؛ اما او در عین حال مأمور
بود تا براي تحبیب قلوب و پایببند کردن بلوچها به سرزمین خود، بـه هـر بلـوچی کـه
خانهاي بسازد یا زمینی را آباد نماید جایزه بدهد.
در دوره محمدرضا شاه پهلوي، دولت با جذب خوانین بلوچ و برخی تحصیلکردهها،
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 219
براي حفظ منافع خود در منطقه سود جست و بحرانهاي بلوچستان در بسیاري از مـوارد
با کمک آنها پایان یافت، که میتوان به ختم ماجراي دادشا به کمک خـوانینی چـون
عیسیخان مبارکی، سهیمخان میر لاشاري، سرگرد خدادادخان ریگی و... اشاره نمود.
در سیاست خارجی دولت نیز سیاست کمکهاي اقتصادي و نظامی با هدف کنترل و
سرکوب جنبشهاي ملی گرایانه بلوچهاي پاکستان قابل توجه است. دولت که از بابـت
تحریکات شوروي در بلوچستان پاکستان و خطر احتمالی آن در این سوي مـرز نگـران
بود، بر آن شد تا دولـت پاکسـتان را در مبـارزه علیـه حکومـت ایـالتی بلوچسـتان و
جنبشهاي ملی گرایانه آنان یاري کند. این موضوع بـه ویـژه در سـال )1973م.( بـالا
گرفت و دولت بوتو براي سرکوبی گروههاي جدایی طلب بلوچ کمـکهـاي نظـامی و
اقتصادي فراوانی دریافت داشت.
با تمام این اوصاف، بلوچستان در دوران محمدرضا پهلوي به لحاظ فرهنگی، سیاسی،
اقتصادي و اجتماعی یکی از توسعهنیافتهترین بخشهاي کشور محسوب میشـد. در ایـن
میان تحریکات ملیگرایانه بلوچهاي پاکستان توسط شوروي و تحریک برخی از بلوچها
توسط عراق نیز در دامنزدن به این مسأله بیتأثیر نبود. به خصوص آن کـه افـرادي از
سران سنتی و روشنفکران بلوچ مانند جمعهخان بلوچ و میرعبدي سردار زهـی و عـدهاي
دیگر با حمایت عراق سعی داشتند جنبشهایی علیه رژیم شاه در داخل کشور ایجادکنند.
بدین صورت که در سال 1343ه.ش گروهی با نام جبهـه آزادي بخـش بلوچسـتان
توسط جمعهخان و گروه کوچکی از تبعیدیان سیاسی بلوچ ایرانی در پاکسـتان تشـکیل
شد. این جبهه بعدها مورد حمایت عبديخان رییس طایفه سردارزایی در ایران و برخـی
کشورهاي عربی قرار گرفت. با چنین حمایت هایی این جبهه توانست حملات مسـلحانه
پراکنده را به سردستگی میر مولا، با مشارکت اعضاي طوایف بلوچ که تحت نام جبهـه
فعالیت میکردند، تدارك ببیند. این جبهـه توانسـت تـا اوایـل دهـه ) 1350ه.ش( بـه
فعالیتهاي خود ادامهدهد. پس از آن در اثر توافق میان ایران و عراق از یکسو و ابراز
وفاداري برخی از رهبران آن به دولت شاه )نظیر عبدي خان( ضربهاي کار آمد بر پیکر
220اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
این گروه وارد آمد )احمدي، .(118 :1378
با پیروزي انقلاب اسلامی منطقه بلوچستان نیز هماننـد کردسـتان، تـرکمن صـحرا،
خوزستان و آذربایجان دستخوش نا آرامیها و آشوبهایی گردید. در این نا آرامـیهـا،
سه گروه مختلف تلاشهاي خود را جهت جذب مردم در مقابل دولـت مرکـزي آغـاز
کردند. نخست سرداران و خوانین، دوم رهبران مذهبی یا مولويها و بالاخره گروههـاي
کمونیستی موسوم به چپ. )مقصودي،.(355 :1380
در این بین اصل 12قانون اساسی که مذهب رسمی کشور را شیعه اعلام داشت و نیز
طرح شیعه بودن رییس جمهور از جمله عواملی بود که مورد سوء استفاده این گروههاي
سیاسی قرارگرفت.
روي هم رفته گروههاي مختلف سیاسی که بعد از سـال 1357ه.ش تشـکیل شـدند،
محافل کوچکی از نخبگان بودند که به دلیل گرایشهـاي ضـد مـذهبی یـا ارتبـاط بـا
بیگانگان در کنار وضعیت جغرافیایی بلوچستان و پراکندگی آباديها، از حمایت و اقبال
مردم برخوردار نشدند. برخی از این گروهها توسط سردارهاي سابق بلوچ که با رژیم شاه
همکاري میکردند و نتوانسته بودند خود را با محیط انقلابی جدید کشـور وفـق دهنـد،
سازماندهی شدند. اما این گروهها به دلیل برخوردارنشـدن از حمایـتهـاي مردمـی بـه
پاکستان گریختند.
شایان ذکر است که درگیريهاي پراکنده مسلحانه نیروهاي دولتی و بلوچها اهمیت
سیاسی نداشته است )احمـدي، .(121 :1381ایـن حـوادث اغلـب نتیجـه فعالیـتهـاي
قاچاقچیان مسلح مواد مخدر، قدرتهاي سلطهطلب، دستهجات مسـلح، امکـان دسترسـی
سهل و آسان به اسلحه، هم مرزي با پاکستان و افغانستان، امکان فرار از مرز، وجود فقـر
شدید، محرومیتهاي سیاسی، اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی و... بوده است. آنچه که مسلم
است این منطقه به دلیل ویژگی هاي انسانی و جغرافیـایی همـواره مسـتعد بحـرانهـاي
دایمی، ملایم و بطئی است که امکان بروز حوادث غیر مترقبه و انفجـارآمیز را محتمـل
الوقوع میسازد.
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 221
نژاد
بلوچستان در زمان داریوش مکایا نام داشته است و این کلمه به تدریج به مکران )به
سکون ك( تبدیل شده است، که معنی آن ماهی خواران است. بلوچها خود بـراي ایـن
واژه معنی سادهاي دارند. بلوچ ها این واژه را سرهم شده دو واژه میدانند: یکی »بر« بـه
معنی بیرون، دشت، جلگه و دیگري »لچ« به معنی لخت، لوت و برهنه، پس برلچ مردمی
را گویند که از دشت لخت و بیابان برهنه باشند، مردمی که دشتی یا به قول برهان قاطع
صحرایی هستند )مجله سخن، .(770 :1363
در واژهنامههاي فارسی در زیر واژه بلوچ چنین آمده: »تاج خروس را گویند؛ چـون
برخی از بلوچان یک سر دستار خود را مانند تاج خروس به کلاه خود نشانند«.
همچنین در فرهنگ معین درباره قوم بلوچ آمده: »قومی ایرانی، صحرا نشین و دلیـر،
ساکن بلوچستان، طوایف خارجی کمتر در آن نفوذ کرده و ایشـان در برابـر بیگانگـان
مقاومت نمودهاند، آنان لهجه خاصی دارند که به بلوچی معروف است«.
گروهی واژه بلوچ را فارسی شده بلوص میدانند که نام یکی از پادشاهان بابل بـوده،
شماري دیگر بلوص را عربی شده بلوچ میدانند. و عدهاي دیگر، ریشه آنان را در اقـوام
کوچنده »زط« جستجو کردهانـد. از جملـه رزم آرا کـه در جغرافیـاي نظـامی مکـران
مینویسد: »تا قبل از قرن چهارم هجري بلوچستان در دست قوم زط یا جت بوده اسـت.
زط یا جت از اقوامی بودند که از پیش از اسلام در بنادر خلیج فارس و در طـرف هنـد
میزیستهاند، این قوم بعدها به ایران آمدند و از آنجا به سوي غرب آسیا و اروپا مهاجرت
کردند« )رزم آور، .(1320
مقدسی نیز در قرن چهارم هجري قمري ضمن اشاره به قوم زط می نویسد: »دو طایفه
کوچ و زط )بلوچ( از قرن چهارم به بعد به طرف بلوچستان رانده شـدهانـد«. در حـدود
العالم، قوم بلوچ مردمانی با پیشه شبانی معرفی شدهاند که در صـحراي میـان جیرفـت و
بافت زندگی میکردهاند.
در مورد سابقه استقرار جمعیت در بلوچستان، جز به گمان نمیتـوان سـخن گفـت؛
222اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
برخی صاحب نظران با تکیه بر تحقیقات جدید زبان شناسی بر ایـن باورنـد کـه محـل
سکونت اولیه بلوچ خارج از قلمرو کنونی آنها و در حاشیه شمالی کـویر نمـک بـوده
است. فردوسی که از رشادت آنان در سپاه کی خسرو یاد می کند، خاسـتگاه نخسـتین
ایشان را پیرامون گیلان میداند. به هر حال نبود یک تاریخ روشن پیوسته از بلوچها، راه
را بر هرگونه گشایشی که مبتنی بر شناخت دقیق منشأ این قوم و دگرگونیهاي تاریخی
آنان باشد بسته است؛ ولی آنچه از همین آگاهیهاي نارساي تاریخی میتـوان دریافـت،
این است که بلوچ و زط در طول تاریخ یک نظام ایلیاتی بوده است.
این قوم مانند اقوام کرد و تاجیک، شعبهاي از نژاد آریایی هستند کـه از گذشـته در
این بخش از ایران زندگی کردهاند و با وجود همجواري با اقـوام هنـدي، ویژگـیهـاي
نژادي خود را در طول تاریخ حفظ کرده و در کنار اقوام دیگر با کل نظام ایران پیوندي
استوار و ناگسستنی داشتهاند.
زبان
زبان بلوچی از زبانهاي ایرانی غربی است که متجاوز از 1/5میلیون نفر در بلوچستان
ایران، بلوچستان پاکستان، افغانستان، جنوب آسیاي میانه )شوروي سابق( و در شـارجه
بدان تکلم میکنند )جهان اندیشه، .(45-46 :1380گویش بلـوچی مهـمتـرین گـویش
جنوب شرقی ایران است که از جهت هیـأت قـدیمی بسـیاري از لغـات، آن را بایـد از
لهجههاي مهم ایرانی شمرد. این گویش به زبان و تلفظ پهلوي اشـکانی و پهلـوي اوایـل
ساسانی نزدیک است. زیرا بر اثر سختی رفت و آمـد در تمـام قـرون گذشـته و عـدم
آمیختگی با دیگر گویشها صورت اصلی کلمات و لغات اصیل را نگاه داشته است.
تقیزاده زبان بلوچی را به دو شعبه تقسیم کرده: اول، زبان بلوچی جنوبی )مکرانی یا
مکورانی(؛ دوم، بلوچی شمالی )سرحدي(. در زبان بلوچی شمالی دامنـه الفـاظ وسـیعتر
است و کلمات فارسی و هندي بیشتر استعمال میشود؛ اما زبان بلوچی جنوبی اصیلتر به
نظر میرسد )صفا، .(41 :1355گویش بلوچی شمالی، شـمال نـواحی زاهـدان، خـاش و
سیستان و گویش بلوچی جنوبی شامل ایرانشهر، سراوان و چابهار است.
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 223
شایان ذکر است تعداد کتابهاي که در خصوص زبان شناسی بلوچستان انتشار یافته
بنا بر فهرستی که در دایره المعارف اسلامی آمده از شصت جلد تجـاوز مـیکنـد کـه
بسیاري از آنها متعلق به جهانگردان، مأموران سیاسی و گاهی محققان خارجی است. در
این بین انگلیسیها با بیش از یک قرن مطالعات و تحقیقات در مورد ادبیات و زبان بلوچ
گرامر زبان بلوچی را هم به طبع رسانیدهاند.
دین و مذهب
قبل از اسلام، مردم مکران بر آیـین زرتشـت بودنـد. مسـعودي از مهرابـههـا و
آتشکدههاي بسیار و پیروان این آیین در سراسر ایران تا دره سند و همچنین هند و چین
خبر میدهد. در روزگار فیروز، اهالی مکران بر اثر تبلیغ مانی به آیین مانوي گرویدنـد.
بعد از اینکه اعراب به ایران مسلط شدند و برخی از سرداران عرب به این نواحی رسیدند،
بلوچها دین آنان را پذیرفتند و اسلام آوردند و شاید به همین دلیل است که بلوچسـتان
سنی مذهباند و از ابوحنیفه متابعت میکنند. بلوچها سخت به آداب مذهبی پایبندند بـه
طوري که خواندن نماز سر وقت یکی از اصول جا افتاده دینی در میان آنهاسـت. عیـد
فطر و عید قربان از مهمترین اعیاد مذهبی نزد بلوچان است. مولـويهـا کـه روحـانیون
بلوچها هستند، در میان مردم از نفوذ و احترام فراوان برخوردارند. غیر از انجام وظـایف
مذهبی، حل اختلاف میان مردم به عهده مولويها است. حتی گاه بـراي معالجـه بیمـار،
مولوي بر بالین بیمار حاضر میشود که این امر از احترام معنوي مولویان در بین بلوچهـا
حکایت دارد.
پراکندگی جغرافیایی
قوم بلوچ از دیرباز در گوشه جنوب شـرقی فـلات ایـران یعنـی واحـد جغرافیـایی
بلوچستان سکونت داشته است و آن چه که امروز به نام بلوچستان خوانده مـیشـود. در
گذشته به دو ناحیه تقسیم میشده؛ یکی ناحیه جنوبی کنار دریا به نام ماکا و مکران که
پژوهشگران آن را ماهی خوراران معنی کردهاند و دیگري نواحی مرکزي و شمالی به نام
224اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
گدروزیا یا گدروسیا بود که مرکز آن بهره یا فهرج یعنی دشتهاي ایرانشهر و بمپـور
کنونی بوده است )احمدي، .(11 :1381همان گونه که قبلاً اشاره گردید بلوچسـتان بـه
دلایل تاریخی و متأثر از سیاستهاي دولت بریتانیا، از نقطـه نظـر جغرافیـایی سیاسـی
یکپارچه باقی نماند و تجزیه شد که در ذیل به پراکندگی این قوم در سه کشور ایـران،
پاکستان و افغانستان پرداخته میشود.
پاکستان: بلوچها از اقلیت هاي قابل توجهی هستند که در ایالتهاي بلوچستان و سـند
پاکستان اقامت دارند. بلوچهاي پاکستان از بلوچهاي شرقی مرکـب از هفـت طایفـه و
بلوچهاي غربی مرکب از نه طایفه تشکیل شدهانـد. گروهـی از آنـان براهـویی نامیـده
میشوند که 25درصد سکنه بلوچستان را تشکیل میدهند )فرزین نیا، .(45 :1380
هر چند بلوچها در دو سوي مرز ایران و پاکستان حضور دارنـد؛ ولـی بیشـتر بـراي
حکومت پاکستان مزاحمت ایجاد کردهاند.
بین سالهاي ) 1973تا 1977م.( یعنی سالهاي نخست وزیري ذوالفقـار علـی بوتـو،
عشایر مسلح بلوچ درگیريهاي فراوانی را در غرب این کشور با نیروهاي دولتی داشـتند
که سرانجام با روي کارآمدن ضیاءالحق سرکوب شدند و از آن زمان تا کنون تحـرك
نظامی چندانی نداشتهاند. اگر چه سازمانها و عشایر بلوچ، به ویژه سازمان آزادي بخـش
خلق بلوچ به لحاظ تأثیر پـذیري از شـوروي سـابق و حکومـت دسـت نشـانده آن در
افغانستان تا مدتها تهدیدي علیه حکومت وي به شمار مـیرفتنـد )سـازمان فرهنـگ
ارتباطات اسلامی(.
افغانستان: بلوچهاي افغانستان بیشتر در استانهـاي زابـل، خـرده، قنـدهار و هیلمنـد
پراکنده هستند و در مجموع بیش از 2درصداز جمعیت کل کشـور افغانسـتان را خـود
اختصاص میدهند )سازمان جغرافیایی نیروهاي مسلح، .(1384
بلوچهاي افغانستان اصولاً منزوي و اکثراً بدوي و چادر نشـین مـیباشـند. سـرزمین
بلوچها بیابانی و بیشتر کم حاصل است و براي توسعه آن هیچگونه کوششـی بـه عمـل
نیامده و جزء مناطق فراموششده افغانستان است. لذا این دسته از جمعیت همواره خود را
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 225
جدا و مورد بیتوجهی مـیپندارنـد و بـه همـین جهـت داراي زمینـههـاي شـورش و
گرایشهاي خارجی هستند. در دو دهه هفتاد و هشتاد عدهاي از جوانان بلوچ به شـوروي
سابق رفته و پس از اخذ آموزشهاي لازم به صورت هواداران شوروي بـه منطقـه بلـوچ
نشین افغانستان بازگشتند )علی آبادي، .(23 :1375
علاوه به سه کشور یاد شده بلوچها در شیخنشینهاي حاشـیه خلـیج فـارس، تانزانیـا
)آفریقا،( ترکمنستان و برخی کشورهاي آسیاي مرکزي پراکنده هستند.
بلوچستان ایران: بلوچهاي ایرانی بیشتر در بخـش جنـوب شـرقی کشـور در اسـتان
سیستان و بلوچستان سکونت دارند. مساحت کل بلوچستان ایران 173461کیلومتر مربـع
است که مرزهاي آن در شمال به سیستان، در جنـوب بـه دریـاي عمـان در شـرق بـه
پاکستان و در غرب به استانهاي هرمزگان و کرمان منتهی میشود. شمال بلوچستان که
به سرحد معروف است، از مناطق خشک و بایر جنوبی براي کشاورزي مساعدتر اسـت.
بلوچستان یکی از گرمترین نواحی ایران است و درجه حرارت متوسط آن به 40درجـه
سانتیگراد میرسد )بیک محمدي: .(19
از سال 1307ه.ش که قدرت مرکزي ایران در این منطقه تثبیت شـد، بـه ویـژه بـا
تأسیس مراکز اداري سیاسی در مرکز استان به تدریج افراد غیر بومی از بیرجند، کرمان
و سایر شهرهاي ایران وارد بلوچستان شده و ماندگار شـدند. ایـن مهـاجرین بیشـتر در
زاهدان و در سطح کمتري در سایر شهرها سکونت اختیار کرده و با گذشت زمان بومی
شدهاند )ملازهی، .(40 :1380این در حالی است که به جز مراکز شهري نظیر زاهـدان،
سراوان، ایرانشهر، خاش، چابهار و... جمعیت اغلب مناطق بلوچستان سـاختار و سـازمانی
طایفهاي دارند. قوم بلوچ به غیر از گسترش در استان سیستان و بلوچستان در بخشهـاي
جنوبی استان خراسان جنوبی، جنوب استان کرمان، استان خراسان شمالی، استان گلستان
و شرق استان هرمزگان پراکنده هستند.
226اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ایرانیان ترکمن
پیشینه تاریخی
درباره تاریخ ترکمنها به طور دقیق اطلاع صحیحی در دست نیست، اما آنچه که در
بیشتر منابع مشترك است آنها در منطقه ساحلی شمال دریاچه ایشیق گـل IShigGel
در مغولستان زندگی میکردند و به تدریج از بخشهاي شمالی مغولستان )و نه بخشهاي
شرقی و جنوبی آن( به طرف جنوب مهاجرت کردند و در قرن ششم میلادي در نزدیکی
رودخانه سیردریا )سیحون( میزیستهاند و بعداً به قسمت هاي جنوبی آمودریا جیحـون و
مرو مهاجرت کردهاند )عسگري خانقاه، .(43-44 :1374
ترکمنها در بخش عمده دوران زندگی خود اقتصاد شبانی را به عنوان وجـه غالـب
معیشت خود برگزیده بودند و در تمام این دوران با کشت و کار آشنا بودند و با تمـدن
شهري روابط اقتصادي و سیاسی داشتهانـد )جـورج آیرونـز، .(653-658 :1362ولـی
همواره ساختار اقتصادي و سیاسی خاص خود را حفظ کرده و به زندگی شبان کـارهاي
خویش ادامه دادند.
این گروههاي شبانی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم تحت کنترل و تسـلط
حکومتهاي مجاور خود یعنی روسیه، ایران و افغانستان در آمدند. در طـول ایـن دوران
اکثر ترکمنها فشارهاي سیاسی نظامی و اقتصادي بسیاري را تجربـه کـردهانـد کـه در
جهت یکجانشینی، تغییر زندگی شبان کارهاي و انقیاد آنان بوده است. بنـابراین، تـاریخ
ترکمنها را میتوان به دو دوره قبل از اسکان و پیش از اسکان تقسیم کـرد )کنعـانی،
.(221-222 :1379
دوره قبل از اسکان: این دوره تا اوایل دهه هشتاد قرن نوزدهم میلادي ادامه داشت و
به دو بخش قابل تقسیم است. بخش اول را میتوان نیمه اسـاطیري یـا دوره اوغوزهـا و
دومین آنرا بخش تاریخی )یا دوره ترکمن هاي( نامید. این بخش که سر آغـاز تـاریخ
مدون ترکمنهاست، از نیمه دوم قرن دهم میلادي آغاز میشود. قبایل و ایلات تـرکمن
در قرن دهم میلادي پراکنده و نا منسجم میزیستند ولی در قـرن 14و 15مـیلادي بـا
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 227
ویژگیهاي خاص قومی شکل گرفتهاند. در قرن 16میلادي چندین گروه از ترکمنهـا
در ایران به ویژه در بخشهاي شمالی خراسان و در اطراف رودهاي اترك و گرگـان و
دشت گرگان پخش شدند و در قرن 17میلادي مکان یـابی تـرکمنهـا در خراسـان و
دشت گرگان گسترش بیشتري یافت و در قرون بعدي تداوم پذیرفت.
زندگی ترکمن در این دوره بیشتر به دامداري و تا اندازه اي بـه کشـت و کـار و
تولیدات کشاورزي وابسته و به صورت ترکیبی از کوچنشینی و نیمه اسکان یافتگی بوده
است. این نوع زندگی، مشکلاتی در فرآیند مناسبات آنها با حکومتهـاي مجـاور بـه
وجود آورده بود؛ چنانکه برخی محققین شـیوه زنـدگی کـوچی تـرکمنهـا را نـوعی
ناسازگاري سیاسی و ناشی از علاقه آنها به استقلال نامیدهاند )کنعانی، .(1379
با قدرت گرفتن روسیه تزاري و پیشرويهاي گسترده در شمال غربی ایران و ضعف
و بیکفایتی حکومت قاجاریه، اختلافات موجود میان آنان و ترکمنها سبب گردید که
روسیه از این موقعیت بهرهبرداري کند و به جاي برقراري امنیت و سرکوبی ترکمنهـا
به درخواست محمدشاه، اهداف خود را دنبال کنند و سـرحدات ایـران را مـورد تجـاوز
قراردهند. در زمان ناصرالدین شاه ترکمنها چندین بار به خراسان حمله کردند و سـپاه
ایران را در مرو شکست دادند و روسها از این فرصت استفاده کرده قسمتهاي شـرقی
دریاي خزر، خوقند، بخارا، خیوه و سمرقند را به تصرف خود در آوردند، سپس روسها
با درگیريهاي سنگین با ترکمنها، پایگاه آنها در گوگ تپه را تسخیر و با شدت تمام
آنها را سرکوب نمودند.
این سرکوبی در 21دسـامبر 1881مـیلادي / 22محـرم 1299ه.ق باعـث گردیـد
روسها براي تعیین خطوط مرزي خود، قراردادي را به امضـاء برسـانند کـه بعـدها بـه
قرارداد آخال معروف شـد و در نتیجـه آن، منطقـه مـاوراءلنهر، صـحراي قـره قـوم و
قسمتهاي وسیعی از اراضی جلگهاي مکمل خراسان شمالی از حاکمیت ایران خارج شد
و مرز تا بستر رودخانه اترك عقب نشست. بدین ترتیب، زندگی ترکمنها که به کوچ
بین ترکمنستان و ترکمن صحرا میپرداختند، به خطر افتاد. به هر صورت این مرزبنـدي
228اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
سرزمین ترکمنها را به دو بخش روسی و ایرانی تقسیم کرد که بعدها مسایل فراوانی را
به وجود آورد )کنعانی، .(222 :1379
دوره اسکان: آغاز تلاش سازمان یافته و تا حدي هماهنگ ایران و روس بیشـتر بـه
نیمه دوم قرن نوزدهم باز میگردد. با تحمیل قرار داد آخال در سال 1260ه.ش / 1881
م. و پایان جنگ مرو در سال ) 1263ه.ش / 1884م.( که با پیروزي روسها همراه بود،
تلاش براي اسکان ترکمنها به فرجام خود رسید ) .(1969 ,Ironsدر پی محـدودشـدن
گستره تحرك عشایري ترکمن و پرداختن آنان به فعالیتهاي کشاورزي )به ویـژه بـا
گسترش پنبهکاري در ترکمن صحرا،( قلمرو مراتع ترکمنها کـاهش و اسـکان آنهـا
تعمیق یافت. به طوري که تا سال ) 1295ه.ش / 1916م (حدود 85درصد از مردم قبیله
یموت اسکان یافتند و دیگر گروههاي ترکمنی نیز تا سـال) 1303ه.ش / 1924م( بـه
یکجا نشینی روي آوردند.
وضعیت جدید، قوم ترکمن را به واکنشهاي سیاسـی - اجتمـاعی وادار کـرد. بـه
طوري که ترکمنها در یک اقدام سراسري متحد شدند و در یک نشست عمومی که در
یکی از روستاهاي بخش گمیشان برگزار شد، »عثمان آخوند« را از طایفه جعفربـاي بـه
ریاست خود برگزیدند و مقررشد با تشکیل کنگرهاي مسأله مرزهاي ترکمنها بررسـی
شود. در عین حال ترکمنها از تحرکات سیاسی و نظامی براي مقابلـه بـا دولـت غافـل
نبودند؛ آنها ضمن تأسیس مدرسه ویژه نظامی، افسران ترك را بـراي آمـوزش فنـون
رزمی دعوت کردند. در سال) 1301ه.ش / 1922م. ( ترکمنها اولین عملیـات نظـامی
خود را علیه دولت ایران سازماندهی کردند؛ ولی این حرکت با تدابیر سیاسـی و نظـامی
دولت مرکزي در سال) 1302ه.ش / 1923م. ( سرکوب شد )حافظ نیا، .(178 :1381
پس از تغییر سلطنت قاجار بـه پهلـوي در سـال) 1304ه.ش / 1925م.( رضـاخان
تلاشهاي فراوانی در جهت خلع سلاح و مطیع ساختن عشایر در مناطق مختلف ایران به
عمل آورد. او جهت تحقق اهداف و برنامه هاي خود در ترکمن صحرا افراد بسـیاري از
نیروهاي نظامی را به نواحی مرزي ترکمننشین اعزام کرد که وظیفه عمده آنها کمک
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 229
به مأموران حکومت در جمعآوري مالیات، خلع سلاح عشایر تـرکمن و تحکـیم اقتـدار
حکومت پهلوي در دشت گرگان بود )کنعانی، .(223 :1379
بدین ترتیب با عملیات تخت - قاپو کردن عشـایر تـرکمن بـه وسـیله رضـاخان و
روسها و از سوي دیگر تصرف تدریجی اراضی منطقه و تبدیل آنها بـه خالصـههـاي
دولتی، عرصه را بر ترکمنها تنگ کرد و ساختار اقتصادي و اجتماعی عشایري آنها را
دچار آسیب کلی ساخت )گلی، بی تا: .(193
پس از جنگ جهانی دوم، دولت در برنامه اسکان به تشویق و اقناع مـردم از طریـق
سیاست هاي اقتصادي - فرهنگی پرداخت. از سوي دیگر رشد اقتصادي در ایران پس از
جنگ جهانی دوم نیز فرصت مناسبی را براي گسترش آمـوزش و ایجـاد فرصـتهـاي
شغلی فراهم آورد. از این رو بستر تحقق اهداف حکومت پهلـوي در آن منطقـه بیشـتر
فراهم شد )کنعانی، .(224 :1379
مجموعه اقدامات رژیم گذشته در دشت گرگان، غصب زمینهاي کشاورزي توسـط
متنفذین دربار و سرمایه داران، تشدید برخوردهاي اجتماعی و قومی به وسیله آنهـا بـه
همراه شیطنت و مداخله گروه هاي چپ مارکسیستی معارض با نظام جمهـوري اسـلامی
ایران و اقدامات تحریکآمیز شوروي سابق در منطقه گرگان و گنبـد، شـرایط بحرانـی
مانند آتش زیر خاکستر فراهمآورد و حکومت جدید ایران را که هنوز پایههـاي آن از
ثبات و انسجام برخوردار نشده بود، در سال 1358ه.ش درگیر دو منازعه خونین در گنبد
ساخت. اما بلافاصله با دخالت دولـت و نیروهـاي انقـلاب، آرامـش نسـبی در منطقـه
حکمفرما شد. با این وجود به فرمان امام خمینی )ره( در سـال 1359ه.ش هیـأتهـاي
هفت نفره واگذاري زمین تشکیل و مأمور تقسیم اراضی در سراسر ایران و مسئول حـل
اختلافات مربوط به مالکیت و تقسیم زمینها در منطقه گردید )کنعانی، .(143 :1372
تجربه جدید طرح خواستهها که به روش نا صحیحی پایهگذاري شد، بار دیگـر قـوم
ترکمن را با چالش جدیدي روبهرو کرد. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروي، پیدایش دولت
مستقل ترکمنستان را درپی داشت.
230اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
از سوي دیگر موقعیت ضعیف ژئوپولیتیک ترکمنستان نسبت به ایران باعث شد این
کشور سیاست مسالمتجویانه و محتاطانهاي در قبال ایران در پیش بگیرد؛ از سوي دیگر
دولت جمهوري اسلامی ایران با درك این مسـأله و نیـز احساسـات و عواطـف مـردم
ترکمن و بر پایه احترام متقابل بر گسترش روابط مسالمتآمیـز خـود بـا دولـت تـازه
تأسیس ترکمنستان اهتمام ورزید.
همین امر به اُفت پتانسیل نارضایتی در ترکمنها و تحلیل رفتن انرژي متراکم شـده
انتقام جویی انجامید به طوري که نه تنها بحران جدیـدي پـیش نیامـد، بلکـه موجبـات
رضایت خاطر آنها نیز فراهم شد)حافظ نیا، .(179 :1381
نژاد
ترکمنها گروهی از نژاد زردپوستان آسیاي میانه هستند که احتمـالاً در مغولسـتان
سکونت داشته و به تدریج به طرف غرب منطقه و ترکمنستان آمدند.
در برهان قاطع آمده است که اُغوزها )ترکمن هاي( نخست، در مغولسـتان زنـدگی
میکردند. در کتیبه اورخان که متعلق به قرن هشتم است نام آنها ذکر شده است؛ ولی
مورخان آنها را ترك و نه ترکمن به حساب آوردهاند. در دایره المعارف چینـی قـرن
هشتم گفته شده است که ترکمنها در غرب زندگی می کردند و در آنجا تـو - کـو -
مونگ MoNG-To-Kخوانده میشدند. از طرفی می توان گفت که تو-کو-مونگ نام
دیگر کشور آلان است که مردم اُغوز در قرن دهم در آنجا زندگی میکردند )عسـگري
.(29-33 :1374 ،خانقاه
بارتولد )(1962 ,Bartholdمیگوید: »نخستین کاربرد تاریخی اصطلاح تـرکمن کـه
در کتابهاي جغرافیایی وجود دارد مربوط به نیمه دوم قرن دهم میلادي است. در ایـن
کتابها نوشته شده است که ترکمنها در مرز سرزمینهایی که اسلام در آسیاي میانـه
دارد، در نزدیکی شهري به نام ایسفیجاب Isfijabکه احتمالاً در نزدیکی شهر سیرام که
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 231
در 125کیلومتري تاشکند قرار دارد، زندگی میکردند«.
زبان
ترکمنها زبان خود را »ترکمن چه«، »ترکمن دیل« یا ترکمنـی مـینامنـد. زبـان
شناسان این زبان را از گروه زبان هاي »اوغور« یا شاخه »جنوب غربـی« زبـان ترکـی
شناخته و قرابت زبانشناختی آن را با ترکی آذربایجان و ترکیه بیش از قرابـت آن بـا
زبان ترکی سایر ملتها آسیاي مرکزي مانند »ازبک« »قیرقیز« و »قزاق« دانستهاند. با
وجود این قرابت فرهنگی ملل اخیر با ترکمنها بیش از اقوام ترك یاد شده است. زبـان
ترکمن مانند زبان ترکی آذربایجان و ترکیه به طور گستردهاي بـا زبـانهـاي عربـی،
فارسی و روسی آمیخته شده است. استفاده از لغات، ترکیبات و مضامین فارسی و عربـی
در ادبیات ترکمن در گذشته نیز رواج داشته است؛ زیرا زبان علمی و ادبـی حـوزههـا و
مدارس آسیاي مرکزي غالباً دو زبان یاد شده بوده است. در دهههـاي اخیـر اسـتفاده از
واژگان فارسی نه تنها در ادبیات ترکمنی بلکه در گفت و گوي روزمره ترکمنهاي بـه
ویژه در میان جوانان رواج فزآیندهاي یافته است )کنعانی، .(232-233 :1372
دین و مذهب
نه تنها ترکمنهاي ایران بلکه تمامی ترکمنهاي ساکن در آسیاي مرکزي، مسـلمان
اهل سنت و حنفی مذهباند. ترکمنها در قرن دهم میلادي و به دنبال گسترش فتوحات
مسلمانان در آسیاي مرکزي به اسلام گرویدند. حتی در مورد پیدایش کلمه ترکمن گفته
شده که این واژه به دنبال مسلمان شدن آنها در اواخر قرن دهم ظاهر شده اسـت. نقـل
شده ترکمنها تا قرن دهم و یازدهم میلادي به نام اوغوز معـروف بودنـد؛ امـا پـس از
پذیرش اسلام، اوغوزهاي مسلمان توسط اوغوزهاي غیر مسلمان، تـرکمن نامیـده شـدند
.(17-18 :1378 ،)ساراي
232اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
پراکندگی جغرافیایی
جمهوري ترکمنستان: در سال 1924میلادي جمهوري ترکمنستان پا به عرصه وجود
نهاد و در سال) 1370ه.ش/ 1991م ( کشور مستقل ترکمنستان اعلام موجودیت کـرد.
جمهوري ترکمنستان در حدود ) 488/000ك.م.م( وسعت دارد و حدود 54درصـد آن
را کویر خشک قره قوم تشکیل داده است، صحراي قره قوم بین شـرق دریـاي خـزر و
غرب رود جیحون به طول بیش از 1000کیلومتر در سرزمین خشک و ریگ زاري قرار
گرفته که وسعت این پهنه به نام دشت خوارزم، صحراي قراقوم و یا ریگسـتان قراقـوم
شهرت دارد )گرگوار، .(207 :1372شایان ذکر است بیش از 72درصد از جمعیت ایـن
کشور را ترکمنها تشکیل میدهند.
چین: شاخهاي از ترکمنهاي سالور به نام )سالار( که به ترکی سالار تکلم میکنند و
قریب به چهلهزار تن هستند در چین زندگی میکنند )بیدگلی، .(325 :1369
عراق: ترکان عراق که به خودشان ترکمن میگویند، بین نیم تا یک میلیـون نفرنـد
که در شمال عراق از شهر تلعفر تا قصبه بدره در جنوب شرقی عراق نزدیک مرز ایـران
در 16شهر قصبه و صدها ده سکونت دارند. مرکز ترکان عراق شهر کرکـوك اسـت.
مهمترین شهرهاي تركنشین عراق شمال به جنـوب عبارتنـد از تلعفـر اربیـل، آلتـین
کوپرو، کرکوك، داکوك یا داقوق، کیفري، مندلی و قاراتپه. همچنین در استان موصل
شهرها و روستاهاي اطراف آن چون کولجافی، شرف به دره سلامیه، آق قویـون و قـره
قویون ... عده کثیري ترکمن ساکن هستند.
سوریه: ترکان سوریه در شهرهاي حلب و لازقیه مخصوصاً در نواحی بسیط )بوچاق(
بایر از توابع لازقیه و جرابلس )از توابع حلـب( زنـدگی مـیکننـد و خـود را تـرکمن
مینامند. شایان ذکر است تا قبل از جنگ 6روزه ژوئن 1967م. تعداد کثیري ترکمن در
ارتفاعات جولان )گولان( ساکن و به دامپروري اشتغال داشتند. پس از تصـرف جـولان
توسط رژیم اشغالگر قدس، به عنوان آواره جنگی در دمشق )کـوي بـرژه( و ارودگـاه
یرموك )یارموك( ساکن و آداب و رسوم اصیل خود را حفظ کردهاند.
فصل دوم: تاریخ وتمدن ایران و اقوام ایرانی 233
لبنان: در لبنان حدود 20هزار ترکمن زندگی میکنند که تعداد زیادي کلمات عربی
در زبان آنان وارد شده است.
ترکیه: در ترکیه )قسمت آسیاي آن( تعداد ترکمن هـاي بـه 300/000هـزار نفـر
میرسد.
افغانستان: ترکمنهاي افغانستان بیشتر در انـدخوي و منطقـه میـان بـالا مرغـاب و
مروچک و عدهاي هم در هرات و بلخ و مزار شریف زندگی میکننـد و از شـش قبیلـه
سالور، ساریق، ارساي، تکه، علی ائلی و جاودار تشکیل شدهاند.
وابستگی ایلی و پراکندگی جغرافیایی ترکمن هاي ایران
ترکمنهاي ایران به دو دسته بزرگ و یک دسته کوچک کـه آنهـا را سـه ایـل
نامیدهاند تقسیم میگردند. این سه ایل تا قبل از بستهشدن مرزهاي ایران و شوروي سابق
) 1930م / 1309ه.ش( به ایران کوچیدند. پهنه کوچ اینان از دامنههاي غربی کوههـاي
قوچان تا شرق دریاي خزر و از ترکمن صحرا تا کوههاي بالخان در شـمال رود اتـرك
در ترکمنستان ادامه مییافت.
ایل یموت: یموتها بزرگترین رده از ترکمنهاي ایران به شمار مـیرونـد کـه در
اواخر دوران کوچندگی و اسکان به دو دسته چاروا و چمبور تقسیم میشدند )در مفهـوم
محلی چاروا به معناي کوچنده دامدار و چمور به معناي اسکان شده روستایی است(.
یموتها در مجموع به دو شاخه »یموتهاي خیوه« و »یموتهـاي ایـران« تقسـیم
میگردند. امروزه یموتهاي ایران بزرگترین و منسجمترین ایل ترکمن ایران به حساب
میآیند که به دو دسته آتاباي و جعفرباي تقسیم میگردند و هر کـدام داراي ردههـاي
متعددي هستند. سکونتگاه یموتها از شرق دریاي خزر آغاز شده و تا گنبد کـاووس و
شمال مراوه تپه ادامه مییابد. در این پهنه، جعفربايها در شرق دریاي خزر و آتاباهـاي
در همسایگی شرقی جعفربايها سکونت دارند.
ایل گوکلان: گوکلانها بیشتر در نواحی کوهسـتانی گرگـان از گنبـد قـابوس تـا
مناطقی از بجنورد در مزرهاي شمالی در مناطق شرقی آتاباي پراکندهاند و قلمرو آنهـا
234اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
پر آب و حاصل خیز است. بافت پارچههاي ابریشمی در بین گوکلان ها متـداول و بـر
اساس این دادههاي طبیعی، این منطقه را گوکلان یعنی سرزمین سبز مینامند.
ایل تکه: تعداد کمی از تکهها در ایران امروزي سکونت دارند، قلمرو و تجمع آنهـا
در اطراف جرگلان است که محدوده آن تا مرز ترکمنستان ادامه مییابد. شاخه بزرگـی
از تکهها را ترکمن هایی نخورلی تشکیل میدهند که در شمال قلمرو تکـه هاپراکنـده
هستند )صفی نژاد، .(53 :1381
ترکمنهاي ایران از لحاظ تقسیمات کشوري بیشتر در استانهاي گلستان و خراسـان
شمالی پراکنده هستند و جمعیت کمی از آنها در استان مرکزي و تهران سکونت دارند.
شایان ذکر است با وجود رشد سریع شهرنشـینی در ایـران و از جملـه در تـرکمن
صحرا، هنوز بسیاري از ترکمنها در روستاها بسر میبرند. اکنون بیشتر جمعیت شـهري
ایرانیان ترکمن در شهرهاي گمیشان، آق قلا، بندر تـرکمن، گنبـد کـاووس و کلالـه
ساکن هستند. افزون بر آن، در آزادشهر، رامیان، خان ببین، علیآباد و در شهر گرگـان
مرکز استان گلستان نیز نسبت اندکی از جمعیت را ترکمنها تشکیل میدهند. )کنعانی،
.(233 :1379


فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 237
مقدمه
خاورمیانه، که شکلگیري آن با توجـه بـه پیـدایش کشـورهاي جدیـد، محصـول
فروپاشی امپراطوري عثمانی در پایان جنگ جهانی دوم است، به لحـاظ برخـورداري از
سابقه ملی، تنوع قومی و مشکلات سیاسی ناشی از ملتسازي و شکلگیري جنـبشهـاي
قومی، از مناطق مهم جهان به شمار میآید. با این همه آن چه که امروز خاورمیانه نامیده
میشود، از نظر مقایسه کشورهاي موجود در آن، یک دست نیست. بـه عبـارت دیگـر،
خاورمیانه محل استقرار کشورهایی است که برخی از آنها از پیشینه سیاسـی و زمینـی
بسیار کهنی برخوردارند و بسیاري از آنها نیز پیشینه ندارند و عمر آنها به چنـد دهـه
بیشتر نمیرسد.
ایران و مصر از نوع کشورهاي نخست و بقیه کشـورهاي عربـی و غیرعربـی آن از
زمره نوع دوم هستند. خاورمیانه بیش از این محل استقرار دو کشور بود، یکـی ایـران و
دیگري امپراطوري عثمانی که از شمال غرب آفریقا تا سواحل خلیج فارس و شبه جزیره
عربستان را دربر میگرفت. پس از فروپاشی امپراطوري عثمانی بود که تمام کشـورهاي
عرب، ترکیه و اسراییل به استقلال دست یافتند. کاربرد انواع مفاهیم و دیدگاههاي نظري
مربوط به ملت و ملیت و قومیت در خاورمیانه امروزي، کـاري بسـیار دقیـق و ظریـف
است که باید با توجه به ویژگیهاي تـاریخی کشـورهاي موجـود و نیـز گـروههـاي
گوناگون جمعیتی آن انجام گیرد.
به عبارت دیگر دیدگاهها و مفاهیم نظري گوناگون که در فصلهاي پیش مطرح شد،
غالباً برآمده از شرایط تاریخی جوامع غربی و عمدتاً اروپایی )در رابطه بـا بحـث ملـت،
ناسیونالیسم( و آمریکاي شمالی )در رابطه با مفاهیم قوم گروه، قومی و قومیت گرایـی(
است، و نمیتوان بدون توجه به شرایط خاص زمان و مکان و روششناسی جامعهشناسـی
تاریخی ) (Historical sociologyاز آنها به عنوان چهارچوبهاي نظري عـام و جهـان
238اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
شمول قابل کاربرد در همه موارد تاریخی استفاده کرد. کاربرد غیرتاریخی این نظریههـا
در موارد گوناگون غیرغربی یکی از مشکلات رایج در مطالعات قـومی و ملـی معاصـر
است. بسیاري از پژوهشگران غربـی و غیرغربـی )جهـان سـومی( از ایـن مفـاهیم و
چهارچوبهاي نظري براي تحلیل مسایل ملی، هویت و قومیت در سایر جوامـع اسـتفاده
کردهاند، و با کاربرد غیرتاریخی این چهارچوبها، به نتایج و دستاوردهایی غیرتـاریخی
و غیرواقعی دست یافتهاند، که با واقعیات تاریخی و دادههاي موجود این جوامـع تطـابق
نمیکند. مشکل زمانی پیش میآید که براساس این یافتههاي نادرست، سیاستگذاران در
پیسیاستگذاري براي حل مشکلات ملی و قومی خود باشند. ارایه راهحلها و سیاستهاي
مبتنی بر یافتههاي غیرواقعی ناشی از کاربرد کلی نظریهها و مفاهیم غربی، میتواند نتایج
فاجعهآمیزي براي جوامع مورد نظر نیز به دنبال آورد.
بسیاري از پژوهشهاي انجام شده در رابطه با مسایل ملی و قـومی خاورمیانـه داراي
این مشکل روششناسی و معرفتشناسی هستند. در ایران نیز که مطالعات ملی و قـومی
در سالهاي اخیر مورد توجه قرار گرفته است، این مشکل اساسی به چشم میخورد. یکی
از دلایل عمده این مشکل، که خاص علوم اجتماعی نیست و بـه مسـایل ملـی و قـومی
محدود نمیشود، شیفتگی غیرتاریخی به بحثهاي نظري و مدلهاي مفهـومی برآمـده از
بستر اجتماعی غرب است که رشتههاي علوم اجتماعی و انسانی را دربرگرفته اسـت. در
حالی که چهارچوبهاي نظري به دست آمده در غـرب محصـول مطالعـات تـاریخی و
پژوهشهاي دقیق میدانی است، پژوهشگران مطالعات خاورمیانه و احتمالاً سـایر منـاطق
در حال توسعه یا توسعه نیافته، بدون توجه به ویژگیهاي تاریخی و یا انجام پژوهشهاي
میدانی، مدلها و چهارچوبهاي نظري موجود را به کار گرفتـه و نتـایج غیرتـاریخی و
غیرواقعی از جوامع مورد نظر به دست میدهند. جالب این است که پژوهشهاي میـدانی
در این کشورها نیز پیش از آن که بر بی طرفی علمی استوار باشـد، مبتنـی بـر همـین
چهارچوبهاي نظري موجود برآمده از موارد تاریخی اروپایی یا آمریکایی است. در این
گونه مطالعات میدانی، آمار و ارقام به دست آمده جنبه مصنوعی پیدا کرده و پژوهشگر
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 239
آنها را به گونهاي تنظیم میکند که با چهارچوب نظري از قبل تعیین شده تطـابق پیـدا
کند، و نه این که از آنها چهارچوب هاي نظري بومی به دست آورد. گرچه بخش اعظم
خاورمیانه امروزي را کشورهاي عربی تشکیل میدهند، و همه آنها در یک وجه اساسی
یعنی داشتن زبان مشترك سهیم هستند، اما این بدان معنی نیست که در خاورمیانه به طور
عام و جهان عرب به طور خاص مسایل و مشکلات مربوط به ملتسازي، شـکلگیـري
هویت ملی و قوم گرایی وجود ندارد. به جز مساله زبان، عوامل دیگري هم چون مذهب
و نژاد وجود دارد که حتی جوامع عربی را با مشکل قومگرایـی و فرقـهگرایـی مواجـه
ساخته است. وجود فرقههاي مذهبی در لبنان از آن جمله است. گروههاي نژادي خـاص
نظیر بربرها در شمال آفریقا باعث بروز تنشهاي قومی در کشورهایی نظیـر الجزایـر و
مراکش شدهاند. قبطیها در مصر، مسیحیان و مسلمانان در سودان و زیدي هـا در یمـن،
یکپارچگی و شکلگیري هویت ملی را در این جوامع با دشواري روبرو ساختهاند. علاوه
بر لبنان در مصر، الجزایر، مراکش و یمن و برخی کشورهاي حاشیه جنوبی خلیج فارس
عامل مذهب و اختلافات و تفاوتهاي مذهبی باعث بروز کشمکش شده است. در عراق
وجود اقلیت بزرگ کرد در شمال در برابر اکثریت عرب در مرکز و جنـوب ویژگـی
قومی خاصی را به این کشور بخشیده است. گذشته از این، شکاف مذهبی میان شـیعه و
سنی عامل تفرقه مذهبی میان اعراب شده است. در کنار عـراق، ترکیـه نیـز از مشـکل
واقعی قومی رنج میبرد. تضاد میان کردها و تركها از زمان شکل گیري دولت نـوین
ترکیه، این کشور را به یکی از برجستهترین موارد کشمکش قـومی در جهـان تبـدیل
ساخته است. در پاکستان نیز که بر سر عضویت آن در خاورمیانه تفاوت دیدگاه وجـود
دارد، مسایل قومی بسیار بحران ساز بوده است. تضاد میان اقلیت بلوچ و سایر پاکستانیها
از این جمله است. در افغانستان نیز شکافهاي قومی و مذهبی میان تاجیکها و پشتوها
از یک سو و شیعیان و سنیها از سوي دیگر، این کشور را با مشـکل قـومی و مـذهبی
روبهرو ساخته است. در ایران نیز اختلافات مذهبی شیعه و سنی در چند قرن اخیر عامـل
کشمکش میان ایران و همسایگان آن و در موارد کمتـري نیـز در درون کشـور شـده
240اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
است. همچنین وجود لهجهها و زبانهاي محلی نظیر زبان ترکی آذري، کردي، بلـوچی،
ترکمنی و عرب باعث شده است تا ایران نیز یک جامعه چند پارچه تلقی شود.
با این همه، همانگونه که پیش از این گفته شد، کشـورهاي خاورمیانـه بـه دلایـل
مختلف در محدوده مسایل ملی و قومی با یکدیگر یکسان نیستند. در حالی که در برخی
کشورها چون ترکیه، عراق و پاکستان مسایل قومی بسیار شدید بوده اسـت، در برخـی
دیگر، نظیر ایران، کشمکش قومی چندان پیشینه طولانی نداشته است، و به لحاظ عمق و
شدت نیز بسیار کمتر از موارد دیگر خاورمیانهاي بوده است.
بدین گونه براي شناخت بهتر و بیشتر مسایل ملی و قومی در خاورمیانه، به ویـژه بـا
توجه به کاربرد درستتر و معیارهاي روششناس و معرفتشناسی مورد بحـث، نـوعی
مقایسه میان این کشورها براساس شاخصههایی چند لازم است. این نکته به ویژه از آنجا
اهمیت دارد که به ویژگیهاي خاص هـر کشـور پـی ببـریم و در کـاربرد مفـاهیم و
چهارچوبهاي نظري مربوط به ملیت و قومیت دقت بیشتري داشته و از تعمیمهاي جهان
شمول پرهیز کنیم. نکته دیگري که توجه به آن ضروري است، همـان متفـاوت بـودن
موارد تاریخی، یعنی کشورهاي خاورمیانهاي، با یکدیگر می باشد و هر کـدام از پیشـینه
سیاسی و تاریخی خاصی برخوردار هستند که به جاي خود در پیدایش مشـکلات ملـی-
قومی و ریشهیابی این مشکلات اثر میگذارد. توجه به معیارهایی چون پیشـینه سیاسـی
کشور مورد نظر به لحاظ میراث ملی و نهادسازي سیاسی، پیشینه گروههاي اقلیت زبـانی
یا مذهبی در این جوامع، کشمکش یا همزیستی آنها با هم، و در نهایت میـزان شـکل
گیري و تکامل هویت ملی در این رابطه بسیار ضروري است.
در دنباله این فصل این معیارها را به طور مقایسهاي در رابطه با ایران و چنـد کشـور
خاورمیانهاي داراي مسایل و مشکلات قومی به کار میگیریم تا کمک بیشتري بـه فهـم
ماهیت این مشکلات و علل و عوامل آنها داشته باشد.
-1پیشینه تاریخی و سیاسی کشورهاي خاورمیانه
همان گونه که پیش از این اشاره شد، بیشتر کشورهاي خاورمیانهاي امروز به استثناء
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 241
ایران، سرزمینهاي بازمانده از امپراطوري عثمانی بودنـد کـه پـس از فروپاشـی آن در
جنگ جهانی نخست، به صورت کشورهاي مسـتقل امـروزي درآمدنـد. گرچـه برخـی
کشورهاي این منطقه، نظیر مصر از سابقه سیاسی و تمدنی دیرین برخوردار بودهاند، امـا
استقلال آنها مخدوش شده و پس از ظهور اسلام، بخش عمده هویت زبانی و ملی خود را
از دست داده و درتمدن اسلامی و عربی جذب شدهاند. همچنـین بـه اسـتثناء دورههـاي
فاطمی و دراین اواخر دوره محمدعلی پاشـا بـه بعـد ) ،(1799 - 1881مصـر یـا تـابع
خلافتهاي عربی و ترکی بوده است و یا تحتالحمایه کشورهاي اروپایی )انگلستان(. با
این همه، همین دیرینگی تمدنی و تاریخی مصر باعث شده است تا این کشور در میـان
جوامع عربی دیگر، از ویژگی و تمایز خاصی برخوردار باشد.
در شرق ایران نیز، کشورهاي افغانستان و پاکستان در زمره کشورهاي تازه تأسـیس
هستند، و سابقه تاریخی و سیاسی آنها چندان دراز نیست. افغانستان عمدتاً بخشی از ایران
بزرگ تاریخی بوده و تنها پس از کشته شدن نادرشاه افشار در ،1749آن هم بـه طـور
ناقص، داراي هویت سیاسی مستقل بوده اسـت. کشـمکش امـراي گونـاگون و سـلطه
انگلستان تا اوایل قرن بیستم، عامل به هم پاشیدگی این کشور قلمداد میشدهاست. همین
نبود پیشینه سیاسی و میراث سیاسی مستقل یکی از عوامل کشمکش میان قبایل و گروه
هاي زبانی و مذهبی در افغانستان بوده است.
پاکستان در مقایسه با افغانستان از وضعیت نامناسب تري برخوردار است. آنچه کـه
امروز کشور پاکستان خوانده میشود، محصول اختلافات مذهبی درون هندوستان بزرگ
میان مسلمانان و هندوها و سیاست هاي امپراطوري انگلستان بوده است که در سال 1947
به جدایی مسلمانان هندو مهاجرت آنها به سوي شمال و تشکیل کشوري به نام پاکستان
شد. در حالی که بخشهایی از این کشـور در گذشـته در قلمـرو ایـران قـرار داشـتند،
بخشهایی از آن نیز به لحاظ قومی دنباله پشتونستان محسوب می شـود کـه امـروزه در
قلمرو دو کشور پاکستان و افغانستان قرار گرفته است. بخش مهمی از جمعیت امروزي
پاکستان نیز اصولاً از هندوستان به این بخش مهاجرت کردند و عامل تضاد و کشمکش
242اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کشور تازه تأسیس شدند. بدیهی است که کشوري با این سابقه کوتاه نمیتواند از انسجام
ملی و هویت ملی مستحکمی که ریشه در پیشینه تاریخی و فرهنگی یک جامعه و تداوم
سیاسی آن به عنوان یک پدیده سرزمینی تحت حاکمیت مشخص قـرار دارد، برخـوردار
باشد. امروزه پشتون ها و بلوچها، اصولاً با گروههاي قومی مهاجر برآمـده از هنـد کـه
کنترل سیاسی کشور را به دست دارند در تضاد هستند و آنها را بـومی ایـن سـرزمین
نمیدانند. با توجه به همین نکته و فقدان دیرینگی سیاسی و تاریخی است که گروههاي
موجود در پاکستان داراي گرایشهاي الحاق گرایانـه و جـدایی خواهانـه مـیباشـند و
دلبستگی نیرومندي به این واحد سرزمینی ندارند.
وضع در کشور ترکیه و عراق، که بیشترین مسایل و مشـکلات ملـی- قـومی را در
خاورمیانه دارند به گونهاي وخیم تر از پاکستان است. هر دو کشور بخشی از امپراطوري
پیشین عثمانی بودندکه به ترتیب در سال هاي 1920و 1921به شکل کنونی یعنی یک
کشور جدید درآمدند. نه ترکیه و نه عراق داراي پیشینه تـاریخی و سیاسـی طـولانی و
مستقل نبودهاند. گرچه برخی از تركها مدعیاند که ترکیه کنـونی همـان امپراطـوري
عثمانی گذشته است و بنابراین از پیشینه سیاسی و تاریخی نسبتاً قدیمی برخوردار اسـت،
اما باید توجه داشت که امپراطوري عثمانی در گذشته هیچگاه مبناي هویت مجزاي ملـی
ترکی نداشته و بیتشر به لحاظ هویتی ادامه خلافتهاي اسلامی بنیامیه و بنیعباس قلمداد
میشدهاست تا یک سرزمین ترکی. گرچه نخبگـان ناسیونالیسـت و کمالیسـتی ترکیـه
امروز براي خود نوعی تداوم سیاسی و تاریخی درست کردهاند، و دولت ترکیه را تداوم
آن میدانند، اما در واقع باید گفت که این هویت پیشینه واقعی تاریخی نـدارد و نـوعی
تصویرسازي ذهنی و برگرفتـه از نـوعی اجتمـاعی تخیلـی )(Imagines Commuunity
است. کار نخبگان ناسیونالیست را نیز می توان براساس دیدگاههـاي اریـک هابسـباوم
نـوعی اختـراع سـنت ) (The invention of traditionقلمـداد کـرد. تـلاشهـا بـراي
هویتسازي جهت انسجام کشور پراکنده امروزي ترکیه تنها در اواخـر دوران عثمـانی
یعنی دردوره حکومت لـرزان تـركهـاي جـوان ) (1908-18آغـاز شـد و تصـویري
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 243
ناسیونالیستی از امپراطوري در ذهن نخبگان سیاسی آن شـکل گرفـت، و از آنجـا کـه
ماهیت رمانتیک نیز داشت و بر اساس آموزههاي پان ترکـی و ناسیونالیسـم رمانتیـک
استوار بود، نتایج فاجعهآمیزي چون اتحاد و ائتلاف تركهاي جوان بـا آلمـان و نهایتـاً
فروپاشی امپراطوري به دست متفقین را به دنبال داشت.
ترکیه به عنوان یک کشور، در واقع محصول معادلات سیاسی پس از جنگ جهـانی
نخست بود. شکست رؤیاي شکلگیري یک امپراطوري پانترکی از غرب چین تا غرب
اروپا که آرمان پانترکیسم و تركهاي جوان بود، باعث سرخوردگی برخی از نخبگان
نظامی و سیاسی عثمانی شد. زیرا نه تنها چنین رویایی به تحقق نپیوسته بود، بلکـه خـود
امپراطوري عثمانی نیز در هم شکسته بود و بخشهاي غیرترکـی آن، کـه بـیش از 80
درصد امپراطوري را تشکیل میدادند در پی سرنوشـت سیاسـی خـود بودنـد و بـیم آن
میرفت که بقایاي سرزمین عثمانی در آناتولی و حاشیههاي دریاي سـیاه و اروپـا نیـز
درجریان جنگ ضمیمه کشورهاي دیگري چون یونان شود. به همـین خـاطر بـود کـه
برخی نخبگان سیاسی و نظامی عثمانی در سال 1920براي جلـوگیري از ایـن فاجعـه و
ایجاد کشور جدیدي به نام ترکیه به تـلاش افتادنـد. قـرارداد معـروف سـور )(Sever
محصول این تلاش بود که براساس آن بازیگران بزرگ نظام جهانی با تاسـیس کشـور
جدیدي به نام ترکیه متشکل از آناتولی و بخشهاي دیگر آن موافقت کردند. مبـارزات
نظامی و سیاسی برخی از فرماندهان پیشین ارتش عثمـانی نیـز بسـیار اهمیـت داشـت.
مصطفی کمالپاشا و یاران او توانستند باتلاش هاي خـود نیروهـاي پراکنـده یونـانی و
ایتالیایی را از آناتولی و مناطق دیگر ترکیه خارجکنند و کشور جدیدي به نام ترکیه را
بنیانگذاري کنند. بازي سیاسی آنها میان بازیگران بزرگ نظام جهـانی یعنـی آمریکـا،
انگلستان و فرانسه از یک سو و تاسیس کشور جدیدالتاسیس اتحاد جمـاهیر شـوروي از
سوي دیگر باعث استحکام و پایداري قدرت آنها شد. پیامدهاي این مانور موفق سیاسی
امضاء پیمان لوزان در 1923و به رسمیت شناختن کشور جدید ترکیه از سـوي جامعـه
جهانی بود. برکناري خلیفه عثمانی در 1922و سپس انحلال نظام خلافـت و جـایگزین
244اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کردن جمهوري در ،1924نظام نوین را تقویت کرد و بدین ترتیـب بـود کـه کشـور
ترکیه امروزي پا به عرصه بینالمللی گذاشت.
عراق سرنوشت پیچیدهتري داشت. فروپاشی عثمانی در ،1920این امیـد را در میـان
رهبران ناسیونالیست عرب، که وعده ایجاد یک کشور واحـد بـزرگ عربـی از سـوي
انگلستان در ) 1915قراردادهاي شریف حسین و مکماهون( آنها را دلگرم ساخته بود،
به تدریج از میان میبرد. در سال 1920متفقین برخلاف وعدههاي پیشین خود به اعراب،
براساس قرارداد سایکس پیکو در ،1916منطقه شرق عربی یعنی از سواحل مدیترانـه تـا
غرب ایران را میان خود تقسیم کردند. دو کشور انگلستان و فرانسه، قیم سـرزمینهـاي
عربی این ناحیه شدند و تلاش ناسیونالیستهاي عرب در کنگره 1919سـوریه را بـراي
تاسیس یک کشور واحد سوري متشکل از لبنان، سوریه، اردن، فلسطین و عـراق خنثـی
کردند. حمله فرانسه به دمشق و فرار فیصل پادشاه سوریه بزرگ پایان رؤیاي پان عربی
بود. بدین ترتیب اداره مناطق لبنان و سوریه به عهده فرانسه و اردن، عراق و فلسطین بـه
عهده انگلستان گذاشته شد.
سرنوشت عراق و اردن در این میان ناروشن بود. فلسطین قرار بود بـه مـوطن یهـود
تبدیل گردد و انگلیسیها مدتی در سال 1920با برخی از سران طوایف کرد شمال عراق
به ویژه شیخمحمود بزرنجی وارد مذاکره شده بودند تا یک کشور واحد در مناطق شمال
عراق ایجاد کنند. شکوهها و تهدیدات ناسیونالیستهاي عرب از یک سو، و تلاشهـاي
طرفداران آنها در وزارت خارجه انگلستان از سوي دیگر باعث شد تا دولـت انگلسـتان
براي تعیین سرنوشت سرزمینهاي عربی باقیمانده، کنفرانس مهم قاهره را در 1921برپا
کند. نتیجه این کنفرانس تاسیس دو کشور جدید عربی یعنی اردن و عراق بود. پسـران
شریف حسین، یعنی عبداالله و فیصل به پادشاهی این دو کشور برگزیـده شـدند. بـدین
ترتیب عراق از سال 1921تا سال 1933به طور مستقیم به عنوان منطقه تحـت قیومیـت
زیر نظر انگلستان و پادشاهی فیصل اداره شده و از آن به بعد با دادن اسـتقلال ظـاهري،
نفوذ انگلستان همچنان در این کشور باقیماند. عراق کنونی متشکل از مناطق کردنشین،
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 245
و عربنشین )شیعه و سنی( محصول سیاست هاي نوین بینالملل پس از جنـگ جهـانی
دوم بود و نه اراده مردم یا مردمان این منطقه.
-2پیشینه گروه هاي قومی در کشورهاي نوین خاورمیانه
بررسی پیشینه سیاسی کشورهاي خاورمیانه نشان داد که اکثـر ایـن کشـورها داراي
زندگی مستقل سیاسی به عنوان یک کشور مستقل نبودند و تنهـا از سـال 1920بودکـه
براساس ساز و کارهاي نظام جهانی و سیاست هاي بینالمللی و تعامـل آن بـا نخبگـان
محلی به کشورهاي تازه تاسیس تبدیل شدند. گرچه مصر در این رابطه از پیشینه تمـدنی
مستقل برخوردار بود، اما با ظهور اسلام و به ویژه خلافتهاي عـرب بخشـی از قلمـرو
خلافت شد و به استثناء دورههاي کوتاه هیچگاه از زندگی مستقل سیاسی برخوردار نبود.
سایر کشورهاي عرب و ترکیه وضع بسیار دشوارتري داشتند چرا که نـامی از آنهـا بـه
عنوان یک کشور یا واحد سیاسی به همان نام امروزي )ترکیه، عـراق، اردن، عربسـتان
و...( در تاریخ دیده نمی شود.
گروههاي قومی در کشورهاي خاورمیانهاي امـروز نظیـر کردهـا، ارامنـه، بربرهـا،
اقلیتهاي مذهبی همگی ساکنان امپراطوريهاي اسلامی بنیامیه، عباسیان و عثمـانیهـا
بودند و هیچگاه داراي سرزمین مستقل سیاسی با نام خاص و مورد قبول جامعه بینالمللی
نبودند. اصولاً رابطه گروههاي داراي ویژگی خاص زبانی، مذهبی، نژادي، و شاخصهاي
دیگر که آنها را از اکثریت جامعه در یک سرزمین خاص متمایز میسازد، با جامعه محل
سکونت خود از چند مقوله در جهان معاصر خارج نیست. به عبارت دیگـر رابطـه میـان
گروههاي قومی و کشور در همه جاي جهان یکسان نیست و رابطه خاصـی بـا پیشـینه
سیاسی جامعه یا کشور مورد نظر دارد.
رابطه میان گروههاي قومی و کشور محل سکونت آنها را می توان بـه چنـد دسـته
تقسیم کرد:
-1کشورهایی که گروههاي داراي ویژگیهاي خاص )یا گروههاي قـومی،( بـومی
آنها بوده و از دورههاي کهن یا حداقل چندین قرن پیش از ساکنان آن سرزمین سیاسی
246اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
محسوب میشده و مشترکات زیادي با سایر مردمان آن کشور پیدا کردهاند. ایران یکی
از برجستهترین این جوامع میباشد. در میان سایر کشورها میتوان به مصر و تا حدودي
هند اشاره کرد.
-2کشورهایی که گروههاي قومی، بومی آنها نبوده و حضور آنها در این کشورها
پیشینه طولانی ندارد. این نکته خود دو دلیل عمده دارد. نخست این که خـود کشـورها
مورد نظر اصولاً پیشینه تاریخی و سیاسی ندارد و کشـورهاي تـازه تأسیسـی محسـوب
میشوند که نامی از آن به عنوان جامعه سیاسی در تاریخ وجود نداشته است. و دوم اینکه
خود کشور داراي پیشینه سیاسی طولانی است اما گروههاي قومی آن بومی جامعه نبـوده
و به تازگی در قلمرو آن قرار گرفتهاند. نمونه نخست را میتوان بسـیاري از کشـورهاي
داراي مسایل قومی دانست و از آن میان میتوان به یوگسلاوي سابق، عـراق، ترکیـه و
پاکستان، سريلانکا و نظایر آن اشاره کرد. نوع دوم شامل کشورهایی چون روسـیه یـا
شوروي پیشین، و برخی کشورهاي اروپایی هستند.
بدین ترتیب کشورهایی را که گروههاي قومی آن بومی آن جامعه نیستند، میتـوان
به شرح زیر تقسیم کرد:
الف - کشورهایی که گروههاي قومی آن در اثر مهاجرت از سایر کشورها بخشی از
جمعیت این کشور شده و داراي پیشینه ملی و قومی متمایز هستند. از جمله این کشورها
میتوان به ایالات متحده آمریکا و کانادا و برخی کشورهاي اروپایی نظیر آلمان و فرانسه
اشارهکرد که گروههاي مهاجر سایر کشورها براي برخورداري از کار و رفاه بـه آنجـا
مهاجرت کردهاند و به تدریج جمعیت قابل توجهی را شکل دادهاند. این گروههاي قومی
مهاجر داراي پیشینه ملی خاص و بنابراین زبان و فرهنگ و مذهب ویژه خـود هسـتند.
ایتالیاییها، مکزیکیها، ایرلنديها، اسپانیاییها، ایرانیها و سایر گروههاي مهاجر به ایالات
متحده آمریکا از این دست هستند. تركها در آلمان و الجزایريها در فرانسه نیز از همین
دسته به شمار میآیند. این گروهها مهاجر بومی کشور کنونی محل سکونت خود نیستند و
ادغام آنها در جامعه ملی به ویژه در نسلهاي اول و دوم به سختی صورت میگیرد.
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 247
ب - کشورهایی که گروه هاي قومی آنها به زور و از راه لشکرکشی و فتح و ادغام
و الحاق سرزمینی بخشی از کشور مذکور شدهاند، و به لحاظ تاریخی، فرهنگی، مذهبی و
زبانی هیچ سنخیتی با جامعه فاتح ندارند و رابطه آنها با کشور کنونی، برعکس مورد الف
که مهاجرت با رضایت صورت میگیرد، رابطهاي مبتنی بر دشمنی است. روسیه و اتحاد
جماهیر شوروي پیشین نمونه برتر این نوع کشورها بود. چرا که بسیاري از گـروههـاي
قومی در آسیاي میانه، قفقاز و شرق اروپا در قرن هاي 19و 20بـه زور و لشکرکشـی
بخشی از روسیه و اتحاد جماهیر شوروي شده بودند. یوگسلاوي پیشین نیز به همینگونه
بود و در جریان جنگ جهانی در اثر ابتکارات مارشال تیتو، بخشهاي گوناگون صرب،
بوسنی، هرزگوین و کرواتها در قلمرو کشور تازه تاسیس یوگسلاوي قرار گرفتند.
پ - کشورهایی که در جریان یک قرن اخیر شکل گرفته و تاسیس آنها و ادغـام
گروههاي گوناگون زبانی و مذهبی از آنها نه براساس رضایت آن گروهها، بلکه بر اثر
معادلات و ملزومات جامعه بینالمللی و سیاستهاي جهانی صورت گرفته است. عـراق،
ترکیه و پاکستان را میتوان نمونه برتر این کشورها در نظر گرفت که در آن کردها و
بلوچها نه براساس انتخاب خود، بلکه بر اثر معادلات بینالمللی و منطقهاي نظام جهـانی و
به زور بخشی از کشور تازه تاسیس شده و بنابراین رابطه آنها با گروه اکثریت رابطـهاي
چندان دوستانه نیست.
تا آنجا که به مساله گروههاي قومی در کشورهاي خاورمیانه بـه ویـژه کشـورهاي
عراق و ترکیه و پاکستان برمیگردد، میتوان گفت که حضور این گروهها را میتـوان
براساس مقوله سوم مورد بررسی قرارداد. یعنی گروههایی که براساس معادلات بینالمللی
و منطقهاي از همان آغاز شکلگیري این واحدهاي سیاسی- سرزمینی، داراي مشـکلات
گستردهاي با دولتهاي خود بودند.
ترکیه بیش از هر چیز داراي اقلیت گستردهاي از کردها می باشد که از همان آغـاز
شکلگیري دولت نوین ترکیه، در پی به دست آوردن استقلال محلی میگشـتند و ایـن
تلاش تا به امروز نیز تداوم داشته است. همانگونه که پیش از این گفته شد اصولاً پـس
248اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
از اعراب، کردها، تركها، و ارمنیها و سایر اقلیتها هر یک در پی تأسیس کشـوري
جداگانه براي خود بودند و تلاشهاي گستردهاي را نیز انجام دادند تا براساس وعدههـاي
14گانه ویلسون رئیس جمهوري آمریکا به کشورهاي واحد تبدیل شوند. هـم اعـراب و
هم ارامنه توانستند به تدریج براي خود جوامع سیاسی نوین در چهارچوب کشور به وجود
آورند. اما سرنوشت کردها و تركهـا همچنـان در ابهـام بـود. هنگـامی کـه در پـی
درگیريهاي نظامی بقایاي ارتش عثمانی با نیروهاي مسـتقر اروپـایی در شـبه جزیـره
آناتولی، قرار بود سرنوشت سیاسی کشور جدیدي در قلب عثمانی پیشـین رقـم بخـورد،
مساله کردها اهمیت سیاسی پیدا کرد. پیش از این، کردهاي عثمانی تلاشهـایی را بـه
صورت نامنظم براي برخورداري از استقلال نزد متفقین آغاز کرده بوند. شاید باتوجه بـه
همین تلاشها و یا به طور کلی برداشت متفقین از منافع خـود در خاورمیانـه بـود کـه
نخست تصمیم گرفتند به خواسته کردهاي عثمانی در آناتولی توجه نماینـد. ایـن توجـه
آغازین را میتوان در قرارداد 1920سور میان آنها و رهبران عثمانی- ترکیـه مشـاهده
کرد. در بندهائی از این پیمان قید شده بود که چنانچه کردهاي آناتولی و حتی سلیمانیه
و موصول خواستار برخورداري از یک موجودیت سرزمینی جداگانـه باشـند، تـركهـا
میبایست با این خواسته موافقت نمایند.
رهبران عثمانی- ترکیه که در 1920زیر فشارهاي شدید جامعه بینالمللـی و اشـغال
نظامی قرار داشتند این شرایط را پذیرفتند و کردهاي عثمانی نیز امیدوار شـدند کـه در
آینده از استقلال سرزمینی برخوردار شوند. اما این امید آنها در 1923در پیمـان لـوزان
برباد رفت. در آن سال در جریان مذاکرات نهایی میان رهبران ترکیه نـوین و متفقـین،
مصطفی کمالپاشا و دوستان او توانستند با مانورهاي سیاسی خود متفقین را متقاعدکننـد
که در پیمان نهایی مربوط به شناسایی ترکیه و استقلال آن، بحثی از کردها و اسـتقلال
آنها نشود. قدرتهاي آن روز جهانی نیز که نگران اتحاد رهبران ترکیه نوین بـا رژیـم
کمونیستی در مسکو بودند، به خواسته کمالپاشا تسلیم شدند و مصلحت دیدند که مساله
کردها وارد معادلات بینالمللی نشود.
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 249
بدین ترتیب در پیمان 1923لوزان و شناسایی ترکیـه، هـیچ اشـارهاي بـه خواسـته
کردهاي عثمانی نشده بود. دولت نوین ترکیه با انحلال خلافت در 1924خود را تبـدیل
به یک جمهوري لائیک کرد و کردها را شهروندان ترکیه نوین قلمداد کرد. کردها که
از سیاستهاي جهانی بسیار نا امید شده بودند، از سال 1925دست به اسـلحه بردنـد تـا
بتوانند براي خود در شرق آناتولی یک کشور واحد برپا کنند. شورش شیخ سعید پیـران
تا 1928به طول انجامید و رژیم ترکیه توانست با کمک کردهاي علوي شورش پیران و
سایر کردها را خاموشکنند.
پس از شکست قیام پیران، شورش کردها در آرارات به رهبري احسان نـوري پاشـا
شروع شد که در طول دهه 1930تداوم پیدا کـرد. بـه دنبـال سـرکوب ایـن شـورش،
حرکتهاي سیاسی- نظامی کردهاي ترکیه به خاموشی گذاشت امـا در دهـه 1970بـا
شکل گیري حزب کارگران کردستان دوباره آغاز شد و تداوم پیدا کرد.
بدین ترتیب کردهاي ترکیه گرچه بومی سرزمین آناتولی بودند اما به لحاظ سیاسـی
در گذشته بخشی از امپراطوري عثمانی محسوب میشدند و نه ترکیه. اصولاً کشوري بـه
نام ترکیه با مرزهاي کنونی از 1920به بعد به وجود آمد، و کردهاي آناتولی نیز بنـابر
صلاحدید و معادلات بینالمللی و منطقهاي و داخلی، بدون رضایت خود، بخشی از کشور
تازه تأسیس شدند.
در عراق نیز وضعیتی شبیه به ترکیه به وجود آمد. هنگامی که مرزهاي ترکیه نوین
در 1920براساس پیمان سور تعیین شد، بخشی از کردهاي عثمـانی در منطقـه جنـوب،
یعنی در شمال عراق کنونی قرار گرفتند. کردهاي ایـن منطقـه نیـز هماننـد کردهـاي
آناتولی در آرزوي استقلال به سر میبردنـد و تـلاشهـایی را نیـز بـراي مـذاکره بـا
قدرتهاي پیروز در جنگ جهانی شروع کردند. دولت انگلستان به عنوان رهبـر اصـلی
جامعه جهانی در این دوران منافع خود را به گونهاي با منافع قبایل کرد شمال عـراق در
پیوند دید. شاید با توجه به نفوذ شیخمحمود برزنجی از رهبـران محلـی کـرد بـود کـه
انگلستان وعدههایی به او در رابطه با حکمرانـی در منـاطق کردنشـین آنجـا داده بـود.
250اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
براساس همین وعدهها بود که شیخمحمود برزنجی نیز خود را پادشاه ایـن منـاطق تلقـی
کرد.
اما در مورد ترکیه، سیاست هاي بینالمللی در رابطه با منطقه هنوز روشن نشده بـود.
انگلستان و متحدان آنکه بیش از هر چیز نگران اعراب و ناسیونالیستهاي عرب بودنـد
و میترسیدند که نارضایتی اعـراب از سیاسـتهـاي آنهـا، منـافع غـرب را در منطقـه
خاورمیانه به ویژه در خلیج فارس به خطر اندازند، در پی خشنودسازي اعراب برآمدند. با
توجه به همین مساله بود که پس از مخالفت آنها با برپایی کشـور سـوریه بـزرگ بـه
رهبري فیصل در ،1920درصدد برآمدند که خشنودي پسران شـریفحسـین را فـراهم
کنند تا از جانب اعراب خطري براي منافع غرب در منطقه به جود نیاید. بر همین اساس
بود که در جریان کنفرانس 1921قاهره، انگلستان بـا تاسـیس دو رژیـم پادشـاهی در
مناطق تحت قیمومت خود در ماوراء اردن و عراق موافقت کرد. پادشاهی مـاوراء اردن
به عبداالله پسر شریفحسین و پادشاهی عراق به فیصل پسر دیگر او واگذار شد.
با ایجاد پادشاهی عراق، وعدههاي نخستین احتمالی انگلستان به شیخمحمـود برزنجـی
در شمال عراق فراموش شد، و کردهاي شمال این کشور بـدون رضـایت خـود، بنـابر
ملزومات سیاستهاي بینالمللی و منافع قدرتهاي بزرگ بخشی از کشور جدیـد عـراق
شدند. شیخمحمود برزنجی که براساس وعدههاي انگلستان خود را پادشـاه شـمال عـراق
میدانست، بعد از تاسیس عراق و پادشاهی فیصل، دست به نافرمـانی مسـلحانه زد و بـا
نیروهاي عراقی و انگلیسی به مقابله برخاست. قیام او پس ازمدتی به شکست انجامیـد و
خود او تبعید شد. وي بار دیگر در اواخر دهه 1920به عراق برگشت اما ایـن بـار نیـز
شورش او با شکست مواجهشد. پس از طایفه برزنج، رهبري شورش کردهاي عـراق بـه
طایفه بارزانی واگذارشد، و ملامصطفی بارزانی رهبري این شورشها را از سالهاي دهـه
1940به بعد به دست گرفت. بارزانی در سالهاي ) 1945ه.ش (1324با حمایـت اتحـاد
جماهیر شوروي با چندین هزار نیروي نظامی خود وارد ایران شد و در جمهـوري تحـت
حمایت شوروي عهدهدار مقام وزارت جنگ کردستان شد. امـا پـس از فروپاشـی ایـن
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 251
جمهوري به دنبال خروج نیروهاي شورشی، وي و نیروهایش به اتحاد شوروي رفتنـد و
در سالهاي دهه 1960بار دیگر به شمال عراق برگشتند و شورش علیه دولت مرکـزي
را ادامه داد. در سال هاي دهه 1970بود که شورش بارزانی ها با حمایت ایـران بـه اوج
خود رسید و دولت بعث عراق ناچار شد توافقی را مبنی بر دادن خودمختاري به کردهـا
امضاء کند. با این همه، این توافق اجرانشد و رویارویی کردها و دولت مرکزي همچنان
در دهه هاي 1980و 1990تا پایان سرنگونی رژیم صدام حسین در 2003ادامه یافت.
درباره پاکستان نیز پیش از این بحث کوتاهی صورت گرفت، پاکستان نیز هماننـد
عراق و ترکیه کشوري تازه تأسیس بود کـه پـس از جـدایی از هنـد در 1947شـکل
گرفت. با این همه و با وجود برخـی دیـدگاههـاي ناسیونالیسـتی در میـان هنـديهـا،
شکلگیري پاکستان همانند عراق و ترکیه با ملزومات بینالمللی رابطـه دقیـق نداشـت.
قدرت یافتن هندوها در هندوستان در میان نخبگان مسلمان این نگرانی را ایجاد کرد که
براي همیشه به یک اقلیت حاشیهاي تبدیل شوند. به خاطر همین نگرانی بود که رهبـران
مسلمان اندیشه جدایی مسلمانان از هندوها و تاسیس کشوري به نام پاکسـتان را مطـرح
کردند. با استقلال هند در 1947مهاجرت مسلمانان به سوي شمال هند و استقرار آنها در
پاکستان کنونی آغاز شد. همین مهاجرت مسلمانان هند، تنشهایی میان مردمان از قبـل
ساکن این منطقه به وجود آورد، به ویژه، این که این گروه مهاجر )قومی مهاجر( بعدها
کنترل سیاسی و نظامی پاکستان را به دست گرفتند و جمعیت بومی، شـامل بلـوچهـا و
پشتونها در حاشیه سیاست قرار گرفتند. ناخشنودي بلوچها به ویژه حاشیهاي بودن آنها
از همان اواخر دهه 1940به بعد، باعث شد تا با دستزدن به سازماندهی وایجاد نیروهاي
مسلح علیه دولت مرکزي دست به قیام بزنند. با وجود اینکه دولت پاکستان به جـز در
دورههاي حکومت نظامی، یک دولـت نسـبتاً دمکراتیـک بـود و بلـوچهـا بـه نـوعی
خودگردانی محلی دست یافتهاند، اما نخبگان بلوچ و سازمانهاي گونـاگون آن همچنـان
در پی خودمختاري بیشتر و گاه استقلال بودهاند.
بدین ترتیب سه کشور عراق، ترکیه و پاکستان که از کشورهاي عمده برخوردار از
252اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
مشکلات قومی میباشند در مقوله کشورهاي تازه تاسیس هستند که داراي پیشینه سیاسی
فرهنگی تمدنی کهن که همه گروههاي جمعیتی را به هم پیوند مـیدهنـد نمـیباشـند.
گروههاي قومی ساکن این کشورها نیز بیش از این تابع واحدهاي سـرزمینی بزرگتـري
نظیر امپراطوري عثمانی و هندوستان بزرگ بودهاند، و پس از فروپاشی یـا تجزیـه ایـن
واحدها، خود همانند سایر اقوام شکلدهنده امپراطوري خواسـتار دسـتیابی بـه اسـتقلال
بودند، نه اینکه در یک واحد سرزمینی تازه وکوچکتر تـابع گـروههـاي دیگـر باشـند.
مشکلات این سه کشور از همین دو نکته اصلی ناشی میشود.
-3هویت ملی و ملیت سازي در کشورهاي خاورمیانه
سومین شاخص سنجش مساله قومیت و ملیت در کشورهاي خاورمیانه و بررسی عمق
شکلگیري هویت ملی و در نتیجه درجـه قـومگرایـی، توجـه بـه مسـاله مهـم میـزان
شکلگیري هویت ملی و فرایند ملتسازي است.
بدیهی است که استحکام عناصر شکلدهنده هویت و همبستگی ملی در طـول زمـان
صورت میگیرد و براساس استواري همین عناصر است که فرایند ملتسـازي در یـک
جامعه تحقق پیدا میکند. فرایند ملتسازي بدون حضور عناصر شکلدهنـده و تقویـت
کننده هویت ملی رو به تکامل نمیگذارد. بدیهی است که این فرایند، خود به دو عامـل
پیشین مورد بررسی ما، یعنی پیشینه واحد سیاسی )کشور( و عمر تاریخی آن و سپس به
پیشینه و حضور گروههاي قومی در این کشورها بستگی دارد. به عبارت دیگر چنان چه
کشوري داراي پیشینه کهن سیاسی باشد، شکلگیري عناصر تقویتکننده هویت ملی در
آن آسانتر صورت میگیرد، و چنان چه گروههاي قومی ساکن این کشورها نیـز جـزو
ساکنان بومی آنها باشند، این فرایند زودتر رو به تکامل میگذارد.
یکی از مشکلات سه کشور مورد بحث، یعنی ترکیه، عراق و پاکسـتان و همچنـین
سایر کشورهاي تازه تاسیس خاورمیانه نظیر لبنان، نبود پیشـینه عناصـر تقویـتکننـده
هویت ملی در آنها است. به عبارت دیگر عناصري چون تاریخ، جغرافیا، زبـان، میـراث
سیاسی )دولت( و نظایر آنکه در طول زمان در یک جامعه پیدا میشود و مردمان آن را
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 253
به یکدیگر وابسته میکند نمیتواند در عرض چند دهه در کشـورهاي تـازه تأسـیس و
ناهمگون پیدا شده و به شکلگیري هویت ملی و فرایند ملتسازي کمک کنـد. تمـامی
کشورهاي مورد بحث در این رابطه دچار مشکل اصلی هستند، یعنی نـه عناصـر شـکل
دهنده هویت ملی در آنها از قبل وجود داشته است و نه در نتیجه فرآیند ملتسـازي در
آنها رو به تکامل گذشته است.
تمامی این کشورها در سالهاي پس از استقلال خود در قرن بیستم، بـه تـلاشهـاي
گسترده، اما ناموفقی براي ایجاد هویت ملی و تکمیل فرایند ملت سازي دسـت زدهانـد.
یکی از دلایل این عدم موفقیت، نبود جامعهاي سیاسی )کشور( به نام ترکیه، لبنان، عراق
یا پاکستان و نظایر آن بوده است. وفاداري به کشور تازه تاسـیس و نـاهمگونی چـون
کشورهاي فوق، کار بسیار دشواري است. در نتیجه تمامی این کشورها به گفتـه اریـک
هابسباوم، در پی اختراع سنت ) (The invention of traditionیا همان هویت ملـی یـا
ناسیونالیست ترکی، لبنانی، عراق و پاکستانی بودهاند.
ترکیه: دولت ترکیه یکی از بزرگترین مشکلات را در ایـن رابطـه داشـته اسـت.
مشکل اصلی در این کشور، نبود پیشینه هویت ترکی تا پیش از فروپاشـی امپراطـوري
عثمانی بوده است. هویت امپراطوري شش قرنی عثمانی، براساس دین اسلام میچرخیـده
است. و نظام مذهبی) (Millet systemاساس درجهبندي شهروندان بـوده اسـت. آنچـه
ساکنان عثمانی را از یکدیگر متمایز میکرد، اسلام و غیراسلام )مسیحیت و یهودیـت(
بود و نه ترك و غیرترك یا عرب بودن. براساس برخی منابع موجود حتـی رهبـران و
نخبگان و اشراف زادگان عثمانی، ترك بودند و ترك بودن را عامـل منفـی راي خـود
میدانستهاند، اما با فروپاشی امپراطوري عثمانی، رهبران جدید ناسیونالیست کشور نـوین،
با مشکل بزرگ خلق هویت ترکی مواجه شدند. مشکل اصلی نبـود عناصـر لازم بـراي
شکلگیري هویت ترکی بود. ترکیه به عنوان یک موجودیت سرزمینی داراي تاریخ یـا
جغرافیا و یا فرهنگ متمایز نبوده است. به همین خاطر، خلـق و اختـراع سـنت، یعنـی
هویت ترکی یکی از ضروريترین اقدامات دولت جدید بود. این وظیفه به عهـده بنیـاد
254اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
تاریخ ترك گذاشتهشد، تا در وهله نخست براي تـركهـا تـاریخ ویـژه داراي پیشـینه
مشخص و طولانی و با تداوم بسازد. به این ترتیب بود که اختراع سنت و ساخت تـاریخ
ملی و ایجاد آنچه که آندرسون جامعه تخیلی میخواند ) (Imagined societyشروع شد.
در نتیجه آن چه که به نام تاریخ ترکیه به وجود آمد، ترکیبی از تـاریخهـاي مـبهم
باستانی مربوط به قبایل ترك آسیا، همانند هونها، مغولها، و برخی دودمانهاي ایرانـی
شده نظیر سلجوقیان، خوارزمشاهیان و نظایر آن و در نهایت عثمانی بود. ایـن در حـالی
است که هیچ منبع تاریخی خاص به یک چنین تداوم و پیوند سیاسی میان این دودمانها،
آن هم با داشتن هویت تاریخی مشترك اشاره نکرده است مگر مورخان قرن بیستم بنیاد
تاریخ ترك ترکیه. کار دشوارتر ایجاد فرهنگ متمایز ترکی بود. گرچه زبان ترکی از
زبانهاي مشخص کهن است، اما مشکل اصلی نبود منابع و اسناد مکتوب به این زبان در
گذشته بوده است. همچنین نویسندگان یا شاعران و مورخان برجستهاي که از ایام کهـن
به این زبان بنویسند و شعر بسرایند، به جز برخی منابع مبهم و پراکنده، وجود نـدارد. در
اینجا بود که بسیاري از نهضتهاي ادبی ملتهاي دیگر به ویژه ایرانیان بـه تـركهـا
نسبت داده شد. از جمله آنها میتوان به فارابی، بیرونی، مولوي، نظامی گنجـوي، فضـول
بغدادي، نسیمی و ... اشاره کرد. این در حالی است که بسیاري از آنها هیچ اثر مکتـوبی
به زبان ترکی نداشته و برعکس به فارسی یا عربی و یا هر دو مینوشتهاند. ایجاد تاریخ و
فرهنگ مشترك در ترکیه، یکی از نمونههاي روشن اختراع سنت در دوران معاصر بوده
است.
بدیهی است این اختراع سنت، یعنی خلق عناصـر مشـترك تـاریخ و جغرافیـایی و
فرهنگی براي جمعیت این سرزمین چندان جا نیفتاد. یکی از مشـکلات رهبـران ترکیـه
نوین هم، تکیه صرف به ملیت ساختگی و نادیده گرفتن دین اسـلام بـوده اسـت. قابـل
توجه است که تركها، اصـولاً در قـرنهـاي گذشـته و از زمـان قـدرت گـرفتن در
خاورمیانه، اسلام را مبناي هویت و وفاداري خود قرار داده بودند نه ترك بودن را. تضاد
میان اسلام و تركگرایی در ترکیه معاصر از همین رو به وجـود آمـد. ایـن هویـت و
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 255
ناسیونالیسم تازه تاسیس براي کردها که عنصر مهمی از جمعیت ترکیه را شکل میدهند،
کاملاً ناآشنا بود. کردها براي خود هویت و عناصر سازنده هویتی خاص قایل بودهانـد و
به هیچ وجه واژه هویت ساز »تركهاي کوهستانی« را نپذیرفتـهانـد. یکـی از دلایـل
ناموفق بودن هویتسازي ملی را میتوان در ناکامی محافل پان ترکیست ترکیه دید که
از اواخر قرن نوزدهم به بعد با طرح نوعی ناسیونالیسم رمانتیک افراطـی مـدعی وحـدت
همه تركهاي جهان از غرب چین تا شرق اروپا بودهاند. گروههاي پان ترکیست ترکیه
هیچگاه در یک قرن گذشته با استقبال گرم مردم این کشور روبرو نشدهاند و نتوانستهاند
موفقیت چشمگیر سیاسی به دست آورند. علت این امر، بیگانه بودن اصول و مبانی پـان
ترکیسم با هویت مردم ترکیه بوده است.
عراق: پروژه ملتسازي و خلق هویت ملی در عراق، به نـوعی دشـوارتر از ترکیـه
بوده است چرا که در عراق ناهمگونی در امتداد خطـوط زبـانی و مـذهبی هـر دو دور
میزند. تضاد عرب و کرد از یک سو و تضاد شیعه و سنی از سوي دیگر از موانع اصلی
شکلگیري یک هویت عراقی بوده است. مشکل اصلی از آنجا بروز کـرد کـه دولـت
عراق در سال ،1921مبناي هویت خود را برمبناي عربی بودن ناسیونالیسم بـا محوریـت
اقلیت اعراب سنی آغاز کرد. این در حالی بود که ناسیونالیسـم عـرب بـراي کردهـا و
شیعیان عراق که اکثریت عظیم کشور را تشکیل میدادند، مفهوم دقیقی نداشت و نمـاد
وفاداري محسوب نمیشد. حاشیهاي شدن کردها و شیعیان از همان آغـاز، شـکلگیـري
عناصر سازنده هویت ملی و فرایند ملتسازي را با مشکل روبرو ساخت.
این مشکل به ویژه زمانی دو چندان شد که حزب پان عربیسم بعث در سال 1968با
یک کودتاي نظامی خونین سرنوشت عراق را به دست گرفت. حـزب بعـث بـا بنیـان
قراردادن ناسیونالیسم رمانتیک پان عربی بعث به هویتهاي کردي و شـیعی در حاشـیه
قرارگرفته توجهی نکرد و در طول سالهاي دهـه 1980 ،1970و 1990ایـن دو گـروه
بزرگ جمعیتی را مورد سرکوبهاي خونین قرار داد. ایدئولوژي ناسیونالیستی بعث، کـه
اوج اختراع سنت براي عراقیها به شمار میآمد، هیچگاه در میان اکثریت مـردم عـراق
256اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
محبوبیت و جایگاه مهمی پیدا نکرد. حزب بعث خـود را نمـاد آشـکار وحـدت و هـم
بستگی عربی میدانست و عراق و بغداد پایتخت آن را امالقري )مادر شهر( جهان عرب
واحد یا امت عرب به شمار میآورد. نکته جالب، تلاش حزب بعث براي سـاختن یـک
ریشه باستانی پیش از اسلام براي هویت عراقی از طریق پیوند دادن خود با تمدن بابل و
جعل یک حکومت سیاسی پیوسته از آن زمان تا حال حاضر آن هم بـا برخـورداري از
یک هویت عراقی بود. این تلاشها به هیچ وجه جایگاه ویژهاي در عراق پیـدا نکـرد،
بلکه با اعتراض و ریشخند احزاب رقیـب ناسیونالیسـم عربـی نظیـر ناصریسـم و سـایر
چپگرایان عرب روبرو شد.
حزب بعث نیز همانند دیگر ناسیونالیستهاي عرب و نیز محافل ناسیونالیسم ترك، با
غیریتسازي عرب و غیرعرب )به ویژه ایرانی ها( در پی بسیج سیاسی عراقی ها و سایر
اعراب بود. به راه انداختن جنگ علیه ایران در 1981یکی از همین ابتکارها بود. نسـبت
دادن بسیاري از شخصیتهاي تاریخی و فرهنگی ایرانی به اعراب )نظیر ابن سینا، فارابی
و دیگران( و عربی خواندن مناطقی چون خوزستان، بلوچستان و خلیج فارس در راستاي
همین غیریتسازي و بسیج تعصب صورت میگرفت.
این اختراع سنت و ناسیونالیسم عراقی به هیچ وجه مـورد پـذیرش اکثریـت جامعـه
عراق قرار نگرفت و در پی مداخله قدرتهاي غربی و سقوط رژیم بعث هیچ اثري از آن
باقی نماند.
پاکستان :گرچه سرنوشت پاکستان و تاسیس آن در 1947به نوعی یک اقدام هویتی
بود و همان گونه که گفته شد ملزومات بینالمللی همانند عراق و ترکیـه در آن کمتـر
دخیل بود، با این همه این ادعاي هویتی، یعنی جـدایی مسـلمانان از هنـدوها و تاسـیس
دولت تمام مسلمانی به نام پاکستان، چندان هم موفق از کار درنیامد. نبود پیشینه تاریخی
در این کشور از یک سو و نـاهمگونیهـاي زبـانی و فرهنگـی از سـوي دیگـر مـانع
شکلگیري یک هویت ملی مبتنی بر ناسیونالیسم اسلامی شد. در واقع تاسیس پاکستان نه
یک نیاز طبیعی براي مردم آن، بلکه نوعی سیاست نخبگان مسلمان بود که از دست دادن
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 257
قدرت خود در هندوستان دمکراتیک با اکثریت هندو، نگرانی شدیدي داشتند. با وجـود
اینکه تمامی ساکنان منطقه تازه تاسیس مسلمان بودنـد، و نخبگـان سیاسـی و فکـري
مسلمان هند نظیر اقبال لاهوري و ابوعلی مودي توجیهات زیادي براي ضرورت تاسـیس
پاکستان مطرح میکردند، اما این مسلمان بودن مبناي شکلگیري یک هویت ملی جدید
قرار نگرفت. به عبارت دیگر عناصر شکلدهنده هویت در پاکستان تازه تاسیس، نظیـر
تاریخ، جغرافیا، زبان ملی، و میراث سیاسی وجود نداشت تا عامل پیوند دهنـده مردمـان
این منطقه باشد. مردم این منطقه در دورههاي تاریخ گذشته در حکومتهـاي گونـاگون
ایرانی، هندي و افغانی میزیستند. تجزیه پاکستان و تاسیس کشور بنگلادش از نشانههاي
آشکار شکست نخبگان مسلمان هند در تاسیس یک کشور تمام مسلمان بود. البته تلاش
براي غیریتسازي مسلمان در برابر هندو یا پاکستان در برابر هند تا حدي توانسته است
میان مسلمانان پاکستان بسیج ناسیونالیستی ایجاد کند.
دو گروه قومی بزرگ پاکستان یعنـی بلـوچهـا و پشـتونهـا کـه در گذشـته بـه
حکومتهاي ایران و در این اواخر افغانستان )پشتون ها( وابسته بودند، بـا دولـت تـازه
تاسیس پاکستان زیر کنترل مسلمانان مهاجر از هند سـنخیت چنـدانی نداشـتند. ظهـور
گرایشات الحاق گرایانه پشتونها تا حدي از همین امر ناشی میشدهاسـت. همـین تـازه
تاسیس بودن و نبود عناصر شکلگیري هویت ملی باعـث رخنـه عناصـر هویـت سـاز
خارجی در این کشور شده است. ظهور بنیادگرایی اسلامی افراطی تحت نفوذ وهابیت در
عربستان و حمایت آنها از گروههاي بنیادگراي تندرو چون القاعده و نظایر آن یکـی از
دلایل همین نبود هویت ملی قدرتمند در پاکستان بوده اسـت. تـلاش نخبگـان سیاسـی
پاکستان در مقایسه با نخبگان سیاسی در ترکیه و عراق بـراي هویـتسـازي و اختـراع
سنت ملی متفاوت بوده است. از آنجا که رژیم اقتدار گراي تمامیت خواه در پاکستان به
وجود نیامده است و این کشور در فاصلههاي تاریخی اقتدارگرایی نظامی و حکومتهاي
دمکراتیک در چرخش بوده است، اختـراع سـنت یـا تـلاش بـراي خلـق ایـدئولوژي
ناسیونالیسیتی نه براساس ناسیونالیسم رمانتیـک بلکـه براسـاس نـوعی غیریـت سـازي
258اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
واقعگرایانه صورت گرفته است، که در آن خطر هندوستان و قدرت نظامی آن به عنصر
بسیج ملی تبدیل شده است. با این همه به دلیل پراکندگی قـومی، ایـن غیریـتسـازي
هویتی شاید تنها در میان مسلمانان مهاجر از هند تأثیر عمده گذاشته باشد و نه بلوچها و
پشتونها.
در یک جمعبندي میتوان گفت که کشورهاي خاورمیانهاي داراي مشـکلات قـومی
نظیر عراق، ترکیه، پاکستان و لبنان همه از ویژگیهـاي مشـترك عمـدهاي برخـوردار
هستند که در آن میان به 3ویژگی اصلی آن اشاره کردیم:
-1نبود پیشینه سیاسی و تاریخی براي کشورهاي مورد نظر و تازه تاسیس بودن آنها.
-2بومی نبودن گروههاي قومی در این کشورها به ویژه با توجه به همین نبود پیشینه
تاریخی.
-3شکل نگرفتن بنیادهاي هویت ملی و فرایند ملتسازي.
همین عوامل باعث شده است تا این کشورها از همان سالهاي نخستین برپایی خـود
دچار پراکندگی و کشمکشهاي قومی شوند.
ایران و جایگاه منحصر به فرد آن در خاورمیانه
ایران در مقایسه با سایر کشورهاي خاورمیانه، به ویـژه کشـورهاي داراي مسـایل و
مشکلات قومی مورد اشاره، داراي تفاوتهاي عمده است و نمـی تـوان بـا بکـارگیري
مدلهاي عام نظري آن را همانند سایر موارد مورد مطالعه بررسی کـرد. بـه کـارگیري
روش جامعهشناسی تاریخی ضرورت تأکیـد بـر ایـن تفـاوت را دو چنـدان مـیکنـد.
جامعهشناسی تاریخی بیش از هر چیز بر ویژگیهاي خاص زمانی ومکانی موارد مطالعـه
تاکید دارد تا کاربرد عام مفاهیم و چارچوب هاي نظري برآمـده از تجربیـات تـاریخی
خاص. براي نشان دادن تفاوتهاي ایران با کشورهاي مـورد بررسـی )عـراق، ترکیـه،
پاکستان( معیارهاي سهگانه بخش پیشین یعنی: -1پیشینه تاریخی و سیاسی کشـور. -2
پیشینه گروههاي قومی در کشور و -3مساله هویت ملی و ملتسازي، را در مورد ایران
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 259
نیز مورد بررسی قرار میدهیم.
پیشینه تاریخی و میراث سیاسی ایران
ایران، برخلاف اکثریت قریب به اتفاق کشورهاي خاورمیانه و بسیاري از کشورهاي
دیگر جهان، یک واحد سیاسی تازه تاسیس نیست که پیشینه سیاسی و تـاریخی آن بـه
عنوان یک کشور و دولت به قرن بیستم یا دو سه قرن اخیر محـدود شـود. بـه عبـارت
دیگر ایران از معدود کشورهاي جهان است که به عنوان یک واحد سیاسی و سـرزمینی
برخوردار از دولت و فرهنگ، از پیشینه چندهزار ساله برخوردار است. ایران داراي یک
تداوم تاریخی بسیار کهن است که حداقل از نیمه قرن نخست پیش از میلاد داراي دولت
و مرزهاي خاص و تاریخ طولانی است. دولتهاي ماد، هخامنشی، اشـکانی، ساسـانی در
زمره کهنترین دودمانهاي سیاسی جهان به شمار میآیند که بر سرزمینی به نام مشخص
»ایران« حکمرانی میکردهاند. نام این کشـور یعنـی ایـران از همـان دوران در سـنگ
نبشتههاي گوناگون و آثار به جاي مانده مکتوب و شفاهی آمده است و این نام پـس از
اسلام نیز در آثار منظوم و منثور بسیاري از شعرا، نویسندگان و مورخان ذکر شده است.
در کنار واژه ایران، واژه هاي دیگري چون »ایرانزمـین«، »ایرانشـهر«، »ایرانملـک«،
»شهر ایران«، »کشور ایران«، »ممالک محروسه ایران« و نظایر آن به نام این سرزمین و
مرزها، تاریخ و فرهنگ و تمدن ویژه آن اشاره میکردهاند.
پیشینه کهن میراث سیاسی ایران، یعنی دولـت ایرانـی، در بسـیاري از نوشـتههـاي
مورخان غربی، مسلمان و ایرانی با جزئیات دقیق دودمـانهـاي حکومـتکننـده مـورد
بررسی و تاکید قرار گرفته است. این تداوم تاریخی، با وجود گسستهاي کوتاه و گـاه
نسبتاً طولانی هرگز از میان نرفته است، و دولت ایرانی پس از چنـدي )هماننـد دولـت
اشکالی و دولتهاي پس از اسلام( بر دولتهاي اشغالگر پیروز شـده و تـداوم تـاریخ،
جغرافیا و فرهنگ و تمدن و دولت ایرانی را تضمین میکرده است.
همین پیشینه کهن سیاسی ایران و مانـدگاري آن در ذهـن مـردم، باعـث شـد تـا
260اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
دولتهاي محلی گوناگون براي زندهکردن دولت بزرگ ایران از قرن سوم هجري به بعد
ظهور کنند. تمامی دولتهاي محلی ایـران )صـفاریان، طاهریـان، سـامانیان، آل بویـه،
دیلمیان و دودمانهاي کوچکتر در آذربایجان و مناطق غربـی ایـران( خـود را وارث و
تداوم بخش ایران کهن و دودمانهاي آن نظیـر ساسـانیان مـیدانسـته و تـلاش بـراي
زندهکردن ایران کهن و اتحاد آن را مبناي ادعاي مشروعیت خود مـیسـاختهانـد. ایـن
تداوم تاریخی، پس از اسلام نیز با وجود گسستهایی چون حمله اعراب، حمله مغولهـا
وفتح ایران و کنترل حکومت آن توسط آنها، همچنان به بازسازي دولت ایران و میراث
سیاسی آن کمک کرد. در دوران مدرن نیز همین خاطره تاریخی به بازسازي کشـور و
تداوم آن پس از رخنه تدریجی اقتصادي، سیاسی و نظامی غرب و آغاز جنبشهاي ملـی
گرایانه براي استقلال و توسعه آن یاري رساند.
پیشینه کهن تاریخی و سیاسی ایران باعث شده است تا در دورههاي سقوط و انحطاط
جامعه ایرانی، چه به دلیل فشارها و تهاجمات بیرونی و چه بحرانهاي درونی، جنبشهاي
رستاخیزي براي بازگرداندن بزرگی و شـکوه ایـران آغـاز شـوند. ظهـور دولـتهـاي
یکپارچهاي چون صفویه در همین راستا قابل تبیین اسـت. در دوره معاصـر، آگـاهی از
همین پیشینه کهن بود که روشنفکران و نویسندگان و شاعران را به تاکیـد بـر نجـات
ایران از نابسامانیهاي داخلی و خارجی واداشت و جنبشملی گرایانه نـوین ایـران را بـا
تلاش براي همین پیشینه و میراث سیاسی ایران در دوران مشروطه و ملی شـدن صـنعت
نفت بوجود آورد.
به هر روي، هیچ یک از کشورهاي خاورمیانه، به استثناء مصر، داراي پیشینه سیاسـی
- تاریخی همانند ایران نبودهاند. به همین دلیل است که در مصر نیز مسایل قومی بسـیار
کمتر از سایر کشورهاي خاورمیانه است و تنها به تنش هاي میان مسیحیان و مسـلمانان
محدود میشده است. حتی مصر نیز با وجود این که سابقه تمدن آن کهن تـر از تمـدن
ایرانی است، همانند ایران داراي پیشینه سیاسی با تداوم نبوده است. مصر هماننـد ایـران
داراي اساطیر و تاریخ محرك پیدایش دولتهاي رستاخیزي در دودمانهـاي پادشـاهی
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 261
نبود، و مدتها پیش از ظهور اسلام دولتهاي مستقل آن از میـان رفتـه بودنـد. حتـی
پیدایش دولتهاي مستقلی چون فاطمیان به هیچ وجه پیشینه و ماهیت ملی نداشته، بلکـه
بخشی از دولتهاي فرقهاي در درون امپراطوري )خلافت( اسـلامی محسـوب مـیشـده
است. هیچ یک از این دولتها نیز هویت مصري یکسان و واحدي هماننـد ایـران کـه
پیش و پس از اسلام یکسان باشد، نداشتهاند. زبان مصري نیز، به طـور کلـی، بـرخلاف
زبان فارسی، رو به نابودي و فراموشی گذاشت.
از میان کشورهاي خاورمیانه و حتی بسیاري از کشورهاي جهـان، ایـران در داشـتن
پیشینه سیاسی و تاریخی روشن و داشتن هویت ملی آشکاري که محوریت آن هیچگـاه
تغییر نیافته است، یک نمونه منحصر به فرد است. همین پیشینه کهن و روشـن یکـی از
عوامل مهم شکلگیري عناصر وحدت بخش ملـی در ایـران بـوده اسـت، و اسـتقلال و
یکپارچگی سرزمینی آن را در دوره هاي گوناگون حفظ کرده است.
پیشینه اقوام ایرانی و قوم گرایی در ایران
دومین معیار بررسـی مسـایل و مشـکلات ملـی - قـومی در رابطـه بـا کشـورهاي
خاورمیانهاي، پیشینه گروههاي قومی در هر کشور به لحاظ بومی بودن یا نبودن آنها بود.
در بحث کشورهاي عراق، ترکیه و پاکستان اشاره کردیم که اصـولاً کشـوري بـه نـام
ترکیه، عراق یا پاکستان در گذشته وجود نداشته است. این نکتـه نیـز اشـاره شـد کـه
گروههاي قومی در جوامع داراي مشکلات و مسایل قومی، بومی این کشورها نبوده و به
شیوههاي گوناگون مهاجرت، فتح نظامی یا اجبار بینالمللی بـه جوامـع سـرزمینی تـازه
تاسیس پیوستهاند.
اقوام ایرانی، که قوم نامیدن آن با همان معنی رایج در علوم اجتماعی کاري نادرست
است، بخش جدا نشدنی سرزمین، دولت و جامعه ایران بودهاند. هیچ یک از اقوام ایرانـی
که به لحاظ مذهب، لهجه و زبان یا نژاد داراي ویژگیهاي متفـاوت هسـتند، بـه ویـژه
کردها، بلوچها، آذريها گروههاي غیربـومی جامعـه ایـران محسـوب نمـیشـوند و از
262اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
قرنهاي پیش از اسلام در درون مرزهاي ایران به سر می بردهاند. برخی از آنها به ویـژه
آذريها در دورههاي گوناگون نقش آفرین جنبشهاي ملی بوده، و رهبري دولت ایران
را به عهده داشتهاند. در واقع دولت ایران هیچگاه دولت قوم محور نبـوده و گـروههـاي
گوناگون ایرانی و اقوام ایرانی در سرنوشت سیاسی آن مشارکت داشتهاند. تنها در چنـد
قرن اخیر بود که گسترش اختلافات مذهبی وشکاف شیعی- سنی در جهـان اسـلام بـه
جامعه ایرانی نیز رخنه کرد و در دورههایی مبناي گزینش سیاسی قرار گرفت.
اقوام ایرانی از نوع گروههاي قومی مهاجرت نیستند که از جامعه ملی خود به دلایـل
گوناگون جدا شده و به سرزمین جدیدي مهاجرت کرده باشند. مهاجرت برخی گروههـا
همانند ایرانیان عربزبان خوزستان در قرنها پیش یعنی دوره گذار ایران باستان به ایران
اسلامی صورت گرفته است و این پیشینه طولانی براي آنها داراي اشتراکات زیـادي بـا
سایر ایرانیان ایجادکرده است. ترکمنهاي ایران نیز که در قرنهاي بعدي به فلات ایران
مهاجرتکردند چند قرن است که در درون مرزهاي سیاسی ایران به سر میبرنـد. اقـوام
ایرانی از روزگاران کهن در چارچوب سرزمین ایران و دولت ایرانی مـیزیسـتهانـد، و
بسیاري از آثار تاریخی و ادبی به همین نکته اشاره کردهانـد. منـاطقی چـون سیسـتان-
بلوچستان، آذربایجان، خوزستان و کردستان همیشه بخشهاي درون فلات ایران، کشور
ایران و تابع ملت ایران بودهاند. اقوام ایرانی هیچ یک بومی مناطق دیگر نبودهاند کـه در
سالهاي اخیر به ایران مهاجرت کرده باشند و اغلب مهاجرتها و جابجـاییهـا معمـولاً
داخلی بوده است. حتی برخلاف گفته برخی نوشتههاي قومگرایانـه، جابجـایی جمعیـت
ایلات و عشایر کمتر به اجبار صورت گرفته است. براي نمونه مهاجرت کردهاي شـیعه
کردستان به شمال خراسان در دوره صفویه با رضایت کامل آنها به امید پاداش صـورت
گرفته است و نه سیاست هاي جابه جایی اجباري.
اقوام ایرانی همچنین از راه فتح نظامی و کشورگشایی در قلمرو دولـت و سـرزمین
ایران قرار نگرفتهاند و برعکس فتوحات بیگانگان برخی از اقوام ایرانی را، همانند مـورد
کردستان، آذربایجان و بلوچستان از خاك اصلی جدا کـرده و بعـدها بـه دولـتهـا و
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 263
کشورهاي تازه تاسیس ملحق ساخته است. تهاجمـات خـارجی و معـادلات بـینالمللـی
بخشهایی از سرزمینهاي ایران و مردمان ایران را خـارج از قلمـرو مـادري قـرار داده
است.
فتح قفقاز توسط روسیه، فتح کردستان توسط عثمانی، و کشیدن مرزهاي سیسـتان و
بلوچستان بین ایران و افغانستان و پاکستان توسط انگلسـتان از ایـن گونـه سیاسـتهـا
بودهاند.
هیچ یک از اقوام ایرانی نیز براساس معادلات بینالمللی به خاك ایران ملحق نشدهاند
و برعکس همانگونه که گفته شد، سیاستهاي بینالمللی در قرن نوزده بخـشهـایی از
کشور ایران راجدا ساخته و به دولتهاي تازه تاسیس ملحق ساختهانـد. بنـابراین دولـت
ایران برخلاف دولتهاي ترکیه، عراق و پاکستان و لبنان براساس معادلات بـینالمللـی
معاصر شکل نگرفته است. اقوام ایرانی نیز بدین ترتیب در زمره ساکنان بـومی و بسـیار
کهن کشور ایران محسوب میشوند و از آنها در کتابهاي تاریخی و میراث اسـطورهاي
و فرهنگی ایران، نظیر شاهنامه فردوسی نام برده شده است. در این رابطه به ویژه میتوان
به اقوام کهن ایرانی نظیر آذريها، کردها و بلوچها اشاره کرد.
شاهنامه فردوسی بارها از آذربادگان )آذربایجان،( به عنوان کانون تمدن ایـران نـام
برده است. همچنین در اسطوره فریدون، شهریار آرمانی ایران وکـاوه آهنگـر یکـی از
قهرمانان ملی ایران از کردها یاد میکند که از نژاد )تخمه( اصلی ایرانی میباشند.
بلوچها نیز در شاهنامه فردوسی جزو اقـوام کهـن ایرانـی و از زمـره جنگـاوران و
مرزبانان ایران قرارگرفتهاند. و فردوسی از آنها به عنوان گردان سلحشور پادشاهان ایرانی
نام میبرد.
هویت ملی و فرایند ملت سازي در ایران
یکی از تمایزات اصلی ایران و بسیاري از کشورهاي خاورمیانه را میتـوان دیرپـایی
عناصر سازنده هویت ملی ایران و فرایند ملت سازي در آن دانست. ایران به دلیل پیشینه
264اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
طولانی تاریخی و تمدنی و سیاسی خود، یعنی برخورداري از نظام سیاسی و دولت کهن
و مداوم از نمونههاي آشکار ملتهاي پیشامدرن است و بسیاري از نظریه پردازان مسایل
ملیت نظیر آنتونی اسمیت و اریک هابساوم و دیگران به آن اشاره کردهاند. برخورداري
از یک نظام سیاسی و دولت نیرومند از دولت هخامنشی به بعد، داشتن مرزهاي مشـخص
و تاریخ مدون، اسطورههـاي واقعـی و در نتیجـه فرهنـگ ریشـهدار و آثـار فرهنگـی
گوناگون، مردمان ایران را در طول قرن ها به یکدیگر پیوند داده و اشـتراکات فراوانـی
براي آنها خلق کرده است. به گونهاي که تمامی ساکنان ایران، با وجود برخـورداري از
تنوع مذهبی، لهجه و زبان و گاه نژاد، در طـول قـرن هـاي متمـادي داراي سرنوشـت
مشترك گشته و در چهارچوب فرهنگ مشترك کلان ملی زیست کردهاند.
گرچه برخی از پژوهشگران داخلی وخارجی که عمدتاً تحت تاثیر نظریههاي پسـت
مدرن در مساله هویت و ملیت هستند، ایران را نیز در زمره کشورهایی میدانند کـه در
آن هویت ملی و ملیت یا به تازگی شکل گرفته و یا اصولاً چنـین پدیـدهاي رخ نـداده
است، اما بسیاري از پژوهگشران خارجی و داخلی دیگر، با برخورداري از دانش گسترده
در تاریخ، فرهنگ وجامعه ایرانی و نیز آگاهی از مطالعات ملی در جهان، بر شکل گیري
هویتملی و فرایند ملتسازي در ایران تأکید کردهاند. به طـور کلـی عناصـر سـازنده
هویتملی در ایران، برخلاف کشـورهائی چـون ترکیـه، عـراق، پاکسـتان و لبنـان از
قرنهاي متمادي وجود داشته و رو به تکامل گذاشته است. عناصر سازنده هویـت ملـی
ایران را میتوان موارد زیر دانست.
-1تاریخ ایران که شامل بخش اسطورهاي و تاریخی شده و از قرنها پیش از اسـلام
یعنی از دوران مادها )پیشدادیان( که در فلات ایران به تاسیس دولت و نظام سیاسـی و
نهادهاي آن دست زدهاند آغاز گشته است. این تاریخ طی دودمان هاي بعـدي همچنـان
تداوم یافت و پس از اسلام نیز با وجود گسستهاي کوتاه مدت به سیر خود ادامـه داده
است.
-2جغرافیا و مرز که از اصول شناخته شده ملت و هویت ملی هستند. ایران همیشه از
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 265
دوران باستان به بعد داراي مرزهاي مشخص بود که آن را از غیر ایرانیان و همسـایگان
دوست و دشمن جدا ساخته است. پدیده مرزهاي ایران در آثار کلاسیک کهن همچـون
اوستا، سنگنبشتههاي باستانی و بناهاي تاریخی مورد تاکید قرارگرفتـه و جزئیـات آن
مشخص بوده است. یکی از پدیده هاي مهم تاریخ ایران، تلاش دولتهـاي ایـران بـراي
گسترش و حفظ مرزهاي تاریخی و جغرافیایی آن بوده است.
-3زبان ملی، گرچه در ایران لهجههاي گوناگون و گاه زبانهاي محلی وجـود دارد،
اما ایران از جمله کشورهاي جهان است که در آن یک زبان سراسري ملی به عنوان زبان
فرهنگ و آموزش از دوران کهن وجود داشته و تمامی مردمان ایران با آن زبان آشنایی
داشتهاند. زبان فارسی از دهههاي پیش از اسلام به بعد نقـش زبـان ملـی را بـراي همـه
ایرانیان بازي کرده است و آثار تاریخی، فرهنگی، دینی و ادبی تمامی نقاط ایران به این
زبان )و البته در دورههایی به زبان عربی به عنوان زبان مشترك دینی( نوشته شده است.
بیشتر آثار ادبی آذربایجان، کردستان، خوزستان، بلوچستان و نقاط دیگر ایران به این دو
زبان نگاشته شده است. این نکته به ویژه در زمینه شعر و ادبیات چشمگیر بـوده اسـت.
زبانهاي محلی نظیر بلوچی و کردي و یا ترکی )که بعدها وارد ایران شد( به ندرت بـه
عنوان زبان نوشتاري و آموزش مورد بهره برداري قرار گرفته است.
-4فرهنگ، منظور از فرهنگ تمامی آداب و رسوم و سنتهایی است که در میـان
ایرانیان زمینه مشترك ایجادکرده است. برپایی مراسم کهـن همچـون نـوروز و سـایر
جشنهاي ایران که در قرن اخیر به آن کمتوجهی شده اسـت و آداب و رسـوم محلـی
گوناگون که ریشه مشترك دارند، و همچنین موسیقی، با وجود تنوعات گونـاگون آن،
فرهنگهاي واحدي را به وجود آورده است که مردمان ایـران را در طـول تـاریخ بـه
یکدیگر پیوند داده است. این آداب و رسوم و نشانه هاي فرهنگـی امـروزه در سراسـر
ایران تاریخی بزرگ نظیر آسیاي میانه، قفقاز، افغانستان و در ترکیه و عـراق و سـوریه
)میان کردها( رایج است.
-5دین، نیز از عناصر مهم وحدت بخش بوده است و در گذشته زرتشتیگري و پس
266اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
از آن اسلام این نقش را بازي کردهاند به گونهاي که یک دین اکثریت در میـان همـه
ایرانیان وجود داشته و آنها را به هم پیوند داده است. در دوران پس از اسلام، تشـیع بـه
تدریج نفوذ گستردهاي در ایران پیدا کرد و به دین رسمی اکثریت مردم تبدیل شـد. بـا
این همه ایرانیان غیرشیعه نیز به دلیل تاریخی و فرهنگی پیوندهاي عمیق با ایرانیان شیعه
دارند، و با وجود سیاسی شدن اختلافات مذهبی از قرن شانزدهم میلادي و بروز تنشهاي
میان این دو مذهب، همزیستی مسالمتآمیزي میان آنها به دلیل برخـورداري از تـاریخ،
فرهنگ، زبان و جغرافیاي مشترك وجود داشته است. به لحاظ فرایند ملت سازي میتوان
گفت که این فرایند در دوران مدرن در ایران بسیار سادهتر و آسـانتـر از سـایر نقـاط
خاورمیانه صورت گرفت. وجود همان عناصر هویتساز و پیشینه کهن سیاسی ایـران و
همزیستی اقوام ایرانی با یکدیگر از عوامل مهم ملت سازي در ایران بوده است. بسـیاري
از پژوهشگران و نظریه پردازان مسایل ناسیونالیسم، ایران را در زمره ملتهاي پـیش از
دوره ظهور ناسیونالیسم و پیدایش آن میدانند. ظهـور دولـت مـدرن در قـرن بیسـتم و
شکلگیري نهادهاي موجود ملتسازي نظیر آموزش و پرورش، آموزش عالی، ارتـش و
نظایر آن، آگاهی ملی و غرور ملی را به سرعت در میان همه ایرانیها گسترش داد.
با وجود برخی بحرانها و کشمکشهاي محلی بر سر مسایل قومی در ایران معاصـر،
این وحدت ملی به دلیل ریشهدار بودن آن در هم شکسته نشد. بسیاري از تنشهاي محلی
نیز پیش از آن که ریشه واحدي داشته باشد با مسایل سیاست خارجی و سیاست منطقهاي
و بینالمللی در پیوند بوده و اسناد و مدارك معتبر تازه انتشار یافته نظیر اسـناد محرمانـه
اتحاد جماهیر شوروي به این نکته اشاره کردهاند. حرکتهاي سیاسی قـومی در ایـران
اصولاً همانند ترکیه و عراق و پاکستان ریشه سراسري و عمیق نداشته و بیشتر در سطح
نخبگان سیاسی محلی و احزاب و محافل خاص جریان داشته و هیچگاه جنبـه مردمـی و
گسترده پیدا نکرده است. نخبگان محلی براي کسب قدرت و اعتبار و در نبود فرهنـگ
دمکراتیک و نهادهاي تعیینکننده آزاديهاي سیاسی و دستیابی همه به قدرت براسـاس
شایسته سالاري، دست به بسیج قومیزده و از عناصري چون زبان و مذهب و نظـایر آن
فصل سوم: ملیت و قومیت در خاورمیانه و جایگاه ویژه ملیت در ایران 267
براي مبارزه با دولتهاي اقتدارگر استفاده کردهاند. اما هدف اصلی آنها کسـب قـدرت
محلی بوده است. این احزاب و محافل هیچگاه در فضاي باز سیاسی به احـزاب سراسـري
مردمی تبدیل نشدهاند، و دولت ایران در صورت سیاستگذاريهاي عادلانه و مبتنی بـر
شایسته سالاري، نفوذ زیادي در مناطق قـومی ایـران داشـته اسـت. نبـود سـاختارهاي
دمکراتیک، یکی از دلایل قدرت یافتن مرحلهاي جریانها و محافل قومگرا بوده است.
جمع بندي نهایی
در این فصل با مقایسه جایگاه پدیدههایی چون هویت، ملیت و قومیت در ایـران بـا
سایر کشورهاي خاورمیانه، مشخصشد که برخلاف جوامع قـومی تـازه تاسیسـی چـون
پاکستان، عراق و ترکیه و نظایر آن، در ایران ملیت و هویت ملی از ریشـههـاي بسـیار
عمیقی برخوردار است و کهن بودن پدیده دولت و ملت در ایران، آن را داراي هـویتی
کرده است که تمامی اقشار جمعیت کنونی کشور در آن سهیم هستند و آن هویت ملی
ایرانی است. در سایر کشورهاي منطقه که ریشه قدیمی ندارند و پیدایش آنها بـه قـرن
اخیر میرسد، عناصر سازنده هویت ملی و ملیت شکل نگرفتـه و ادغـام اجبـاري اقـوام
گوناگون در یک کشور چه از طریق فتح نظامی یا ساز و کارهاي بینالمللی، انسجام ملی
را در آن کشور ایجاد کرده است. به همین دلیل است که در این کشـورها کشـمکش
قومی بسیار شدیدتر و گستردهتر از مواردي چون ایران اسـت. اقـوام ایرانـی بـرخلاف
جوامع مورد اشاره، نه به زور به ایران ملحق شـدهانـد و نـه از طریـق سـاز و کارهـاي
بینالمللی بخشی از ایران شدهاند. به همین دلیل است که هویت ایرانی و هویت ملـی در
میان تمامی اقوام ایرانی بسیار ریشهدارتر از موارد جوامع قومی خاورمیانهاي است.
بنابراین، کاربست بسیاري از مفاهیم قومی و راه حلهاي غیربومی چون خودمختاري
یا فدرالیسم و نظایر آن با مورد تاریخی ایران مناسبت نـدارد و بسـیاري از نظریـههـاي
مربوط قابلیت تبیین مسایل ملی و قومی در ایران را ندارند.



فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 271
با وجود همزیستی طولانی میان اقشار گوناگون جامعه ایرانی، در دوره معاصر، به
ویژه از اواسط قرن بیستم به بعد، مشکلاتی در مناطق قومی ایران بروز کرد که گاه به
کشمکش با دولت نیز انجامیده است. به طور کلی این سیاسیشدن مسایل قومی از عوامل
گوناگونی ریشه میگیرد که میتوان آنها را:
-1موقعیت جغرافیایی -2نقش نخبگان قومیتها -3کاهش قدرت حکومت مرکزي
-4احساس محرومیت نسبی -5نقش قدرتهاي منطقهاي و جهانی دانست.
موقعیت جغرافیایی
فلات ایران در عین کارکرد وحدتآفرین خـود در شـکلدادن بـه هویـت خـاص
فرهنگی در مقیاس کلان، به دلیل وجود تفاوتها و گوناگونیهاي طبیعی درونی، داراي
کارکرد متمایزکننده و تولید خرده نواحی فرهنگی نیز بوده اسـت. ایـن واقعیـت را بـا
نگاهی به درون فلات ایران به درستی میتوان دریافت. در واقع واحدهاي طبیعی داخلـی
فلات، واحدهاي انسانی آن را نشان میدهند؛ به طوري که هر واحد طبیعی به دلیل زیـر
ساختها و ساختار ویژه خود، الگوي خاصـی از مناسـبات و تعـاملات اجتمـاعی را در
مقیاس خردتر پدیدآورده و این تعاملات در بستر تاریخ تدوام یافته و نهادینه شده و در
نهایت موجب تولد خرده فرهنگها در واحـدهاي داخلـی فـلات شـده اسـت )حـافظ
نیا، .(44 : 1381در یک نگاه اجتماعی به موقعیت انسانی و فرهنگی کشور ایـران، بـه
درستی میتوان دریافت که میان چشم اندازها تفاوت هایی وجود دارد. تجانس برجسـته
فرهنگی- انسانی در بخش مرکزي ایران بازتاب موقعیت جغرافیایی یکپارچـه آن اسـت
که با مرزهاي طبیعی از سایر بخشها جدا می شود. در وراي مرزهـاي بخـش مرکـزي
ایران قلمروهاي ویژه خرده فرهنگهاي حاشیهاي ایران واقع است )حـافظ نیـا :-1381
.(46
به عبارت دیگر با اندکی اغماض میتوان گفت گروههاي قومی کشـور در منـاطق
پیرامونی کشور واقع شدهاند: آذريها در نواحی مرزي شمال غـرب، کردهـا در نـواحی
272اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
مرزي شمال غرب و غرب، اعراب در نواحی مرزي جنوب غـرب، بلـوچهـا در نـواحی
پیرامونی جنوب شرق و ترکمنها در نواحی مرزي شمال و شمال شرق سکونت دارند.
از جمله دیگر فاکتورهاي قابل ذکر در این بخش آن است که پراکنش گـروههـاي
قومی ایران فضایی است تا اجتماعی. به سـخن دیگـر ایـن گـروههـا در یـک فضـاي
جغرافیایی مشخص با مرزهاي روشن با تعاملات درونی وسیع واقع شدهاند و به صـورت
اقلیتهاي اجتماعی در سراسر پهنه کشور پخـش نیسـتند. ایـن دو عامـل یعنـی نحـوه
پراکنش فضایی و استقرار آنها در نواحی پیرامونی و مرزهاي کشور و پیوستگی آنها بـا
گروههاي قومی مشابه خود در آن سوي مرز، وضعیت ژئوپلیتیک بسـیار حساسـی را در
کشور ایجاد کرده است. در نگاهی به ایدههاي آرمان گرایانه گروههاي جدایی طلـب و
نقشههایی که پخش میکنند میتوان این وضعیت را به خوبی مشاهدهکرد. به طوريکـه
در نقشه آذربایجان بزرگ بخش وسیعی از شمال غرب کشور تا استان تهران در قلمـرو
این رویاي پانترکیستی قرار میگیرد و یا در نقشه کردستان بزرگ بخـش وسـیعی از
شمال غرب، سراسر غرب و جنوب غربی کشور یعنی تا بوشهر در ایـن محـدوده قـرار
میگیرد به طوري که که کشور فرضی )کردسـتان( از خلـیج اسـکندرون تـا بوشـهر
گسترش فضایی پیدا میکند. همچنین در نقشه آرمانی بلوچستان بزرگ محدودهاي شامل
بلوچستان پاکستان، بلوچستان ایران، جنوب و جنوب غـرب افغانسـتان، شـرق ایـران و
امتداد آن در شمال که دربرگیرنده نواحی ترکمن نشین ایران میباشد را شامل میشود.
محرومیت نسبی
بحرانهاي قومی ارتباط مستقیمی با احساس محرومیت نسبی دارنـد، و بحـرانهـاي
قومی در ایران نیز از این قاعده کلی مستثنی نیستند. در فرایند توسعه و نوسازي، با توجه
به تغییر و تحولات سریع اقتصادي- اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، انجام مقایسهها شدیدتر
و بیشتر است. شاید به دلایلی بتوان ادعاکرد که احساس محرومیت نسبی محصول پروسه
و دوران مدرنیزاسیون است. مانند مقایسه میان دیروز و امروز قوم خود با دیروز و امروز
دیگر اقوام. در این مقایسهها بیجوابیها و پاسخها از اهمیت خاصـی برخـوردار اسـت.
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 273
مسأله محرومیت در جوامع سنتی به دلایلی چون؛ روند کند تحـولات اقتصـادي، اقتـدار
سنت متمرکز، حاکمیت نظام فئودالیسم و غالب بودن روستانشینی، تحرك کم اجتماعی
و محدودیتهاي ارتباطی اطلاعات و مواصلاتی و عدم امکان مقایسه بـا دیگـر جوامـع،
کمتر در ذهن و روح جمعی نقش بسته است و خشونت، منازعه و بحران از ایـن زاویـه
کمترین نقش و جایگاه را دارد. در دوران مدرنیزاسیون به ویژه دورانگذار، این مقایسه
و منازعه بیشتر امکان برخورد مییابد» و از طریق سیاستهاي عدالت گستر میتوان این
احساس محرومیت نسبی را کاهش داد و مقایسه و منازعه را به حداقل رسـاند، همچنـان
که سیاستهاي عدالت محور دولت در سالهاي اخیر از جمله افزایش تخصیص بودجه به
صورت استانی)غیرمتمرکز،( که هم اکنـون نیـز در جریـان اسـت،این مسـیر را طـی
میکند«.
لازم به ذکر است که مسأله احساس محرومیت نسبی به هیچ وجه در زمان فقر مطلق
ظاهر نمیشود، بلکه پس از یک دوره افزایش رفاه و گسترش ارتباطات بروز مییابد. از
آن جمله میتوان به کردستان اشاره کرد. به طوري که به هنگام شـورش کردسـتان در
سالهاي نخست پس از پیروزي انقلاب اسلامی این استان به لحاظ اقتصـادي- اجتمـاعی
محرومترین منطقه کشور نبوده و روستاهاي استانهایی چون کهکیلویه و بویر احمـد از
این استان محرومتر بوده و استان هایی چون هرمزگان، چهار محال بختیاري، لرسـتان و
بوشهر از وضعیت مشابهاي در رنج بودهاند. ولی در این میان فقط کردستان دچار آشوب
شد. چرا که اقوام محروم آنچنان اسیر زندگی روزمره و تأمین حـداقل معـاش خـویش
هستند که فرصتی براي به خطر انداختن زندگی خود و خانواده هاي خود ندارند. به بیان
دیگر اظهار نارضایتی هنگامی آغاز میشود که بهبود زندگی، امکان و فرصـت مقایسـه
میان اقوام را پدیدآورد. به عبارت دیگر عواملی مانند عدم حضور نخبگان کرد در هـرم
قدرت سیاسی، سرمایهگذاري بسیار کـم در بخـشهـاي صـنعتی و مواصـلاتی منـاطق
کردنشین، وجود محدودیتهاي فرهنگی در مورد زبان، مذهب، احـزاب و گـروههـاي
کرد ایرانی و غیرایرانی، تعمیق احساس محرومیت، عمومی سـازي و افـزایش گسـترده
274اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
محرومیت در سطح مناطق کردنشین، شرایطی را به وجود آورد که در طـول سـالهـاي
پس از انقلاب، کشور با شدیدترین منازعات قومی از سوي کردها مواجه شد. ترکمنها
به عنوان یکی دیگر از قومیتهاي ایرانی به دلیل اینکه در استان گلستان از وضعیت کم
و بیش مشابه هماستانیهاي خود برخوردار بودند و جایگاه اسـتان گلسـتان هـم از نظـر
شاخصهاي توسعه در سطح نسبتاً بالایی قرار داشته است؛ لذا ستیزههاي حادث شـده در
ترکمن صحرا پس از انقلاب زیاد جدي میشود و البته شلوغیهاي پیش آمده عمدتاً بـه
وسیله غیر ترکمنها پایهگذاري شد )مقصودي، .(285-290:1380
این حس در مورد مسایل آذربایجان ایران نیز نقش عمدهاي را بازي کرده است. این
منطقه به مرکزیت تبریز به ویژه از زمان صفویه نقش عمدهاي را در تاریخ ایـران ایفـا
کرده است و اگر دو تحول بنیادین کشور را از سده 16مـیلادي تـا سـده 19مـیلادي
گسترش تشیع و انقلاب مشروطه بدانیم به مقـدار زیـادي ایـن تحـول را بایـد مرهـون
آذربایجان بدانیم. در کنار این موقعیت سیاسی، آذربایجان به دلیل موقعیـت ارتبـاطی و
ژئوپلیتیک مناسب از نظر اقتصادي نسبت به سایر جاهاي کشور در وضعیت مطلوبی قرار
گرفت؛ به طوريکه بسیاري از تحولات دنیاي مدرن از تبریز به سایر نقاط ایران منتقـل
شد. نقطه اوج این تحولات و پیشرفت همچنان که در بالا از آن یاد شد انقلاب مشروطه
بود که مردم آذربایجان در پیروزي و حفظ آن بسیار جان فشانی کردند. ولی بـرخلاف
نظر آنان این انقلاب به نتایج مطلوبی براي کشور منجر نشد که نتیجه آن بروز شـورش
خیابانی بود که البته نمیتوان آن را یک شورش قومی نامید. به قدرت رسیدن رضا شـاه
در ایران و اعمال برخی سیاست هاي اقتصادي، فرهنگـی و سیاسـی غلـط در آن زمـان
باعث شد که تبریز جایگاه ویژه خود را نسبت به گذشته از دست بدهد، اما علت اصـلی
افت اهمیت تجاري و اقتصادي آذربایجان را باید در شرایط نوین منطقه دانست که مهـم
ترین آن بسته شدن مرزهاي اتحاد شوروي و سیستم کمونیستی آن بود که راه تجـارت
سنتی ایران را که از آذربایجان میگذشت از میان برد. پس از آن ایران ناچار شد بخش
عمده تجارت خود را از خلیجفارس انجام دهد و در ایـن میـان مـزدوران کمونیسـت و
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 275
پادوهاي استالین در ایران توانستند به کمک ارتش سرخ با تشدید احساس محرومیت در
منطقه پس از جنگ جهانی دوم، ) (1324/9/21حکومت دموکرات آذربایجان را تشکیل
دهند که پس از خروج از نیروهاي شوروي به عنوان تکیه گاه آنها در) ( 1325/9/21از
هم پاشیدند. که میتوان در کنار اقدامات توسعه طلبانه استالین و فعالیتهاي تجزیه طلبانه
داخلی، بی توجهی رضاشاه و در پی آن تشدید محرومیت نسـبی را یکـی از مهـمتـرین
دلایل این واقعه تاریخی دانست.
علاوه بر موارد بالا منطقه بلوچستان است که بعد از انقلاب تنشهـاي قـومی در آن
پدیدآمد. این منطقه با دارا بودن 2/5درصد جمعیت کشور محرومیت را بـه شـدیدترین
وجهی لمس مینماید. به عبارت دیگر در منطقه بلوچسـتان بحـث احسـاس محرومیـت
نیست، بلکه عین محرومیت است که به صورت فراگیـر، منطقـه را بـه سـوي آشـوب،
ناآرامی و بحران سوق میدهد. امروزه وضعیت نابسامان منطقـه، ارتبـاط بـا بلوچسـتان
پاکستان، جایگاه اهل تسنن در قانون اساسی، تبلیغات وهابیت و عدم حضور در سـاختار
قدرت، زمینه را براي تشدید این احساس و بروز تنش فراهم آورده است.
موضوع احساس محرومیت در میان عربهاي خوزستان به گونهاي دیگر است. چـرا
که خوزستان در زمان رژیم گذشته به دلیل استقرار چاههاي نفت، پالایشـگاههـا، بنـادر
عظیم صادرات نفتی و کالا و حضور کارشناسـان نفتـی خـارجی از وضـعیت ویـژهاي
برخوردار بود. رژیم محمدرضا شاه، با حجم وسیع سرمایهگذاري داخلی و خارجی اسـتان
خوزستان را به نسبت دیگر استانها به یک استان برخوردار تبدیل ساخت. ولی پـس از
انقلاب با خروج خارجیها از استان و بستهشدن مراکز تفریحی و آغاز جنـگ وضـعیت
استان رو به نابسامانی گذاشت )مقصـودي، .(392-393 :1380در سـالهـاي پـس از
جنگ، با وجود کارهاي عمرانی متعدد به نظر میرسد احساس محرومیت نسـبی در ایـن
منطقه رو به رشد بوده است و این امر از تحولات و ناآرامی هاي سال ) (1384خوزستان
به خوبی به چشم میخورد.
276اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
نقش نخبگان
بدون تردید مسایل قومی ایران در یکصد سال اخیر بدون مطالعه نقش نخبگان قـومی
در آن به صورت گنگ و مبهم باقی میماند. در بررسی نقـش نخبگـان در تحریـک و
مطرح کردن مسایل قومی، میتوان سه دوره مشخص را در تاریخ معاصر کشور در نظـر
گرفت.
-1از مشروطیت تا شروع سلطنت رضاشاه ) 1906-25م(
-2اشغال نظامی ایران در جنگ جهانی دوم ) 1941-46م(
-3دوران پس از پیروزي انقلاب اسلامی ) 1979-84م(
دوره نخست: در این دوره نابسامانی هاي انقلاب مشروطه ایران باعث بـروز برخـی
نابسامانیها در گوشه و کنار کشور شد. این ناآرامی ها بیشتر در نواحی پیرامونی کشور
به وقوع پیوست. در اینجا به چند مورد از این ناآرامی ها اشاره می نمایم.
شورش شیخ خزعل
منطقه خوزستان از سده نهم هجري، ظهور و سقوط گـروههـاي قبیلـهاي و سیاسـی
مهاجر که عمدتاً از عراق و شبه جزیره عربستان آمده بودند را شـاهد بـود، کـه از آن
جمله میتوان به مشعشعیان و کعبیان اشاره کرد. اما مهمترین گروه، خاندان حـاججـابر
پسر حاجیوسف میباشد. جایگاه حاججابر به ویژه به علت دفاع سرسختانه وي در کنـار
نیروهاي دولتی در برابر انگلیسیها در سال 1273هجري بسیار بالا رفت به طـوري کـه
ناصرالدین شاه در سال 1284از حاججابرخان اظهـار رضـایت کـرده و او را از درجـه
میرپنجی به رتبه سرتیپ اول ارتقاء داد)کسـروي، .(144: 1332امـا پـس از شکسـت
ایران از انگلیس، نفوذ انگلیسیها بر حاججابر و جانشینان وي آغاز گشت؛ گرچـه آنهـا
در ظاهر با دولت قاجار بودند ولی ارتباطات پنهانی نیز با انگلیسیها داشـتند. در زمـان
مظفرالدین شاه، پسر و جانشین حاججابر یعنی شیخخزعل پر زورترین فرد در خوزستان
بود و در دربار نیز هوادارانی داشت به طوري که شـاه سـادهلـوح زمـینهـاي خالصـه
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 277
خوزستان را بدو بخشید )کسروي، .(198-199 :1362وي با زیرکی از اوضاع آشـفته
زمان مظفرالدین شاه استفاده کرد و توانست با اعمال نفوذ در دربار و به ویژه میرزاعلـی
اصغر خان اتابک و دیگر درباریان، حکومت خرمشهر و فلاحیه را از حکومت خوزستان
جداکرده و یکسره با تهران سر و کار داشته باشد. شیخخزعل در فاصـله میـان انقـلاب
مشروطه و جنگ جهانی اول توانست بر تمام مشایخ عرب خوزستان غلبه کنند و آنها را
زیر دست خود سازد )کسـروي ، .(210-211: 1342هم زمان با آغاز فعالیت شـرکت
نفت دارسی انگلیس در خوزستان دلبستگی آنها به خوزستان افزایش یافت و براي ایجاد
امنیت و اتحاد منطقه به شیخ خزعل ابراز علاقه کرده و از او حمایت نمودنـد. گویـا از
سالهاي نخستین مشروطه بود که شیخخزعل در پی آن بوده که مردم وي را به عنـوان
فرمانداري جداگانه پنداشته و سلطان عربستان بنامند و به خود روا میدانست که با امراي
عرب مانند مبارك بنیصباح شیخ کویت و ابن سعود سلطان نجد و دیگران دوستی آغاز
کرده و پیمانهایی با آنان بست و ارتباط خود را با انگلیس آشکار ساخت به طوري که
در سال 1325هجري عبدالمسیح اشکالی به محمره آمده و در قصیدهاي شـیخخزعـل را
پادشاه عربستان نامید.
در جنگ جهانی اول با وجود آنکه ایران اعلام بیطرفی کرده بود، ولی شیخخزعـل
در کنار نیروهاي انگلیس وارد جنگ با عثمانیها شد. پس از پیروزي انگلیس بر عثمانی
و بیرون راندن آنها از خوزستان رشته امور همه خوزستان به دست شیخ خزعل افتاد. از
سال 1333تا 1339این وضع پایدار بود گرچه گاهی کسـی از تهـران بنـام حکمـران
عربستان راهی خوزستان میشد )کسروي، .(212-220 :1362خلاصـه اینکـه در ایـن
زمان شیخخزعل خود را شاه عربستان می نامید و از پرداخت مالیات به تهران خود داري
میکرد.
پس از آنکه رضاخان از سال 1339ه.ق به عنوان نخست وزیر رشـته کارهـا را بـه
دست گرفت، به سرکوب گردنکشان محلی پرداخت و توانست در سراسر کشور امنیت
نسبی را برقرار کند. اما اقدام وي در خوزستان با اندکی تـاخیر صـورت گرفـت؛ زیـرا
278اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
علاوه بر مقاومت لرها و بختیاري ها در مسیر خوزستان، انگلستان نیز بارها رضـاخان را
از حمله به خوزستان بر حذر داشت. زیرا انگلیسی ها طی چندین قرار داد به شیخ خزعل
اطمینان داده بودند که از او در برابر تهاجمات داخلی و خارجی حمایت کنند. ولی پـس
از آنکه انگلیس رضاخان را در عزم خود جدي دید و تلاش هاي رضاخان مبنی بر اینکه
سرکوبی شیخ خزعل هیچ ضربهاي به منافع نفتی انگلیس در خوزستان وارد نخواهد کرد
باعث شد با آنکه آنها باز هم مخالف حمله رضاخان به شیخ خزعل بودنـد، ولـی دیگـر
مانند گذشته بر این امر پا فشاري نکنند. البته سرکوبی بختیاري ها و لرها نیز این امر را
براي وي تسهیل کرد. در 5نوامبر) 4 / 1924آبان ( 1303رضاخان به همراه چند تن از
مقامات لشکري و کشوري براي آغاز عملیات نظامی اصفهان را ترك کرد.
هنگامی که در راه خوزستان بود اعتراض بریتانیا بارها در طول مسیر بـه وي ابـلاغ
شد، ولی او به این اعتراض ها بی توجهی کرده و بر عزم خود تاکید کـرد. در پـی آن
رضاخان در 23نوامبر ) 2 / 1924آذر (1303اعلام داشت که می خواهد بـه خرمشـهر
برود. معهذا پیشروي او به سوي اهواز باعث اعتراض شدید بریتانیا گردید. در ) 25نوامبر
/ 14آذر (،1303وزیر امور خارجه بریتانیا دستور داد یادداشت شدیدالحنی بـه صـورت
اولتیماتوم به دولت ایران تسلیم گردد. در این یادداشت ها ماهیـت تعهـدات بریتانیـاي
کبیر به شیخ خزعل شرح داده شد و آمادگی بریتانیا بـراي میـانجی گـري بـه منظـور
جلوگیري از درگیري اعلام گردید و تهدید شده بود که »اگر دولت ایران بر حملـه بـه
شیخ خزعل اصرار ورزد، دولت اعلی حضرت این حق را براي خویش محفـوظ مـیدارد
که به پیروي از ضمانت هایی که به شیخ داده شده، هر تصمیمی را کـه مقتضـی بدانـد
اتخاذ نماید« ولی رضاخان به این تهدیدات توجه نکرد )زرگر، (118 ،1372و با وجود
این اوضاع و حضور سر پرسی لورن وزیر مختار انگلیس در خرمشهر نیروهاي دولتی از
هر طرف راهی خوزستان شدند و با وجود زنهار خواهی شیخ خزعل، رضـاخان بخشـش
وي را منوط به تسلیم شدن وي به نیروهاي دولتی کرد، ولی او از این کار سر بـاز زد و
با نزدیک شدن نیروهاي دولتی شیخ خزعل با زنان و فرزندان خود به خرمشهر رفت و به
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 279
نظر میرسید که می خواست به خارج از ایران فرار کند ولـی پسـر وي عبدالحمیـد در
اهواز باقی مانده بود. در این هنگام رضاخان دستور داد وي را به اهواز بازگرداننـد و در
ماه شوال همان سال شیخ خزعل را به همراه پسرش به تهران منتقل کردند.
شورش خیابانی
قیام خیابانی را با توجه به اهداف، ویژگی ها و نیروهاي فعال در آن بـه هـیچ وجـه
نمی توان یک حرکت قوم گرایانه نامید؛ و تنها از این نظر کـه در منطقـه آذربایجـان
صورت گرفت توجه صاحب نظران را جلب می کند. خیابانی در سـال 1880م )1259ه(
در شهر خامنه که دهکدهاي در حومه شهر تبریزاست زاده شد. قسمتی از زندگی خود را
در روسیه سپري کرده بود )اتـابکی، ،(58: 1376در جریان انقلاب مشروطه به صفوف
مجاهدین پیوست و عضو انجمن ایالتی آذربایجان شد. پس از پیروزي انقـلاب مشـروطه
به نمایندگی دور دوم مجلس انتخاب شد که بعد از بسته شدن مجلس به تبریز بازگشت و
روزنامه تجدد را منتشر کـرد )ذوقـی، : .(207 1374از آنجـا کـه وي در نـوامبر1911
)آذر (1290موضع محکمی در برابر اولتیماتوم روسیه اتخـاذ و سـخنرانی هـاي مفصـلی
پیرامون این موضوع در مجلس ارایه کرده بود، پس از تأسیس حزب دمکرات از حمایت
گسترده در سطح ایران برخوردار شد )اتابکی، .(59 :1376خیابانی پس از ورود عثمانی
ها به تبریز در جنگ جهانی اول، به خاطر مخالفت هایی که با آنان کرد توسط آنها بـه
قارص تبعید شد. این حرکت به شکل گیري یک احساس شدید ضـد عثمـانی در میـان
دموکرات هاي آذربایجان منجر شد )اتابکی، .(38: 1376
پس از آنکه وي از زندان عثمانی ها آزاد شد، به تبریز مراجعـت کـرد. وقتـی کـه
جنگ خاتمه یافت در اعتراض به تغییرات در فرماندهی ژانـدارمري تبریـز و فرسـتادن
مازور ئوبولد بیورلتیک سوئدي براي فرماندهی ژاندارمري، معرفی والی جدید آذربایجان
و نیز سایر تغییرات بر نارضایتی مردم از تهران افزود و باعث شد که زمینه براي حرکت
خیابانی فراهم شود. اقدامات خیابانی از روز 16رجب 1338بـا کمـک سـردار انتصـار
280اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
رئیس نظام و برخی از یاران فرهنگی او ماننـد فیوضـات سرپرسـت فرهنـگ تبریـز و
اسمعیل امیر خیزي آغاز گردید و شهر به دست دمکرات ها و در رأس آن خیابانی افتاد
)شمیم، .(633: 1380یکی از برجسته ترین اعتراضات وي به قرارداد وثوق الدوله بـود
وي آن را شدیداً مورد انتقاد قرار داد و از تهران به سبب وابستگی به قدرت هاي خارجی
انتقاد و در 21فروردین 10)1299آوریل (1920بر سر این قرار داد رابطه خـود را بـا
دولت تهران قطع کرد )احمدي، .(133: 1379
قیام خیابانی با مقاومت چندانی روبرو نشد و طولی نکشید که به تبریز چیـره شـد و
حکومت محلی خود را بر پا داشت )فاوسـت، .(24 :1374در اولین بیانیـه خـود در 18
رجب 1338دو درخواست خود را این چنین بیان کردنـد -1برقـرار داشـتن آسـایش
عمومی -2از قوه بالفعل آوردن رژیم مشـروطیت )کسـروي، .(868 :1378کسـروي
بیان می کند که درهمان روزهاي نخست خیزش حاجی اسماعیل آقا امیر خیزي کـه از
آزادي خواهان کهن و این زمان از نزدیکان خیابانی بود پیشنهاد کـرد کـه آذربایجـان
چون در راه مشروطه کوشش ها کرده و آزادي را براي ایران او گرفتـه بـود نـامش را
»آزادیستان« بگذاریم. در این هنگام نام آذربایجان یک دشواري پیدا کرده بـود، زیـرا
پس از به هم خوردن امپراتوري روس، ترکی زبانان قفقاز در باکو جمهـوري کـوچکی
پدید آورده آن را »جمهوري آذربایجان« نامیده بودند.
آن سرزمین نامش آران است، ولی چون این نام از زبان ها افتاده بـود، و از آنسـوي
بنیاد گزاران آن جمهوري امید و آرزوشان چنین می بود که با آذربایجان یکی گردنـد،
از اینرو این نام را براي سرزمین و جمهوري خود برگزیده بودند آذربایجانیان کـه بـه
چنان یگانگی خرسندي نداشته و از ایرانی گري چشم پوشی نمـی خواسـتند از آن نـام
گذاري قفقاز یان سخت رنجیدند، و چون آن نام گذاري شده و گذشته بود کسـانی مـی
گفتند: بهتر است نام استان خود را دیگر گردانیم همانا پیشنهاد »آزادیسـتان« از ایـنرو
بوده و خیابانی نیز آن را پذیرفت )کسروي، .(873: 1378
قیام خیابانی در تبریز یکی از رویدادهاي برجسته تاریخ در ایران است که درباره آن
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 281
عقاید متضادي ابراز شده است ولی بیشتر صاحبنظران وي را مردي میهن پرست و فاقـد
اندیشه هاي جدایی طلبانه دانستهاند، کسروي می گوید: »خیابانی همچون بسـیار کسـان
دیگر آرزومند ایران بود و یگانه راه آن را به دست آوردن سر رشته داري )حکومـت(
می شناخت که ادوات را به هم بزند و از نوسازد و قانون ها را دیگر گرداند. چنانکه در
همان هنگام میرزا کوچک خان در جنگل به همین آرزو بود، آنان نیکی ایران را جز از
این راه نمیدانستند. در آن سوي خیابانی این کار را تنها به دست خود مـی خواسـت و
کسی را با خود به هم بازي نمی پذیرفت. نیز راه روشنی در اندیشه نمیدانست و چنـین
میدانست که چون نیرومند گردد و رشته را در دست بگیرد، هـر نیکـی را بخواهـد در
توده پدید میآورد«)کسروي، .(465 :1378با توجه به موارد بالا و اهدافی که خیابانی
دنبال میکرد به هیچ روي نمی توان وي را یک جدایی طلب دانست. به طـوري کـه وي
در تبریز به جاي اینکه با بلشویک ها تشریک مساعی کند بنـاي مخالفـت بـا آنهـا را
گذاشت و از پذیرش ادعاي پیشهوري مبنی بر اینکه کشـور وي موضـع نـابی را بـراي
کمک به کمونیست هاي ایران اتخاذ کرده خودداري نمود )آوري،.(417:1377
در اثناي قیام خیابانی کابینه وثوق الدوله سقوط کرد و مشیر الدوله روي کار آمد. او
براي آرام کردن اوضاع تبریز، مخبرالسلطنه را در مرداد 1299برابر با اوت 1920راهـی
تبریز کرد و خیابانی روي اعتمادي که به وي داشت براي مقابله بـا وي آمـاده نشـد و
مخبر السلطنه پس از چند روز مذاکره به قزاق هاي پادگان تبریز فرمان آغـاز عملیـات
مسلحانه و پراکندگی شورشیان را داد و آنهـا پـس از چنـد سـاعت قیـام کننـدگان را
سرکوب کردند. خیابانی به خانه یکی از دوستانش پناهنده شد و قزاق ها محل اختفاي او
را یافتند و در زیر زمین همان خانه او را با چند گلوله گشتند )ملکی، .(40: 1358
اسماعیل آقا سیمکو
اسماعیل آقاسیمکو رئیس ایل شکاك پس از خروج نیروهاي عثمانی از آذربایجـان
به تدریج در چهریق جاي خود را استحکام می بخشید. در این زمان آشفتگی هاي ایـران
282اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
و ناتوانی دولت و فراوانی افزار جنگ و فرمانبرداري کردان به وي کمک می کرد و با
آنکه کردستان همیشه در هنگام ضعف دولت نافرمانی می کرد ولی کسروي می گوید،
این زمان سیمکو، براي کردستان جدا سري )استقلال( می خواسـت و در راه ایـن آرزو
بود که به آمادگی هایی می پرداخت. در این میـان کمـک هـاي مسـیونر آمریکـایی
مسترداد و بازماندگان در سپاه عثمانی که به وي پیوسته بودند او را در کار خود جـدي
می کرد. کسروي می نویسد: »کنون سیمکو آمـاده گردیـده، بیـرق افراشـته و آزادي
کردستان می خواهد. چه کار می کند؟... آیا کنفرانس داده کـردان را بـراي زنـدگانی
آزاد و سررشته داري آماده می سازد؟ آیا قانون اساسی براي کردستان می نویسد؟... آیا
به برداشتن پراکندگی ها که در میان مردم کردستان می کوشد؟... »آزادي کردسـتان«
که با اینها نیست. پس چه کار می کند؟... دیه ها را تاراج می کند، کشت هـا را لگـد
مال می گرداند، به مردم تاراج دیده و بی نواي لکستان پیام فرستاده پول می خواهد«.
در بهمن ماه 1297سردار فاتح از تبریز به حکمرانی ارومیه فرستاده شد. سردار فاتح
چارهاي که اندیشید آن بود که خود به چهریق نزد سیمکو رفته با پند و انـدرز او را رام
گرداند و ایمنی براي دیهیان گیرد، نتیجه این رفتار ننگآلودچنین شد که سـیمکو بـی
باك تر گردد و کردان در تاخت و تاراج دلیرتر شوند. پس از این شـهرهاي ارومیـه و
سلماس، گرفتار شد و روستاهاي آنها آماج تاخت و تازهاي سـیمکو قـرار گرفـت. در
اردیبهشت 1298سپهدار )سپهسالار( به والیگري آذربایجان آمد. این مرد براي آن کـه
به سرکوبی سیمکو اقدام کند به درخواست سیمکو، جهانگیر میـرزا یکـی از مجاهـدین
عصر مشروطه که متهم به ترور سیمکو بود را، به وي تحویل داد. این کـار بـه بـدنامی
سپهدار و بیباکی سیمکو افزود. در این میان سپهدار ضیاء الدوله را به حکمرانـی ارومیـه
فرستاده بود. وي با دویست نفر نیرو باید امنیت شهر و پیرامون آن را تأمین میکرد.
در این زمان علاوه بر کردان، دکتر با گارد آمریکایی نیز به همراه مسیحیان کانونی
را در ارومیه در شهر تشکیل داده بود و به کردان کمک می کرد. ولـی ضـیاء الدولـه
برخلاف گذشتگان خود آدم غیرتمندي بود و از همان روزهاي نخست درگیري میان او
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 283
و سیمکو آغاز شد. کسروي از توفیق نقل می کند که دریک درگیري میـان کـردان و
نیروهاي ضیاءالدوله نیروهاي دولتی پیروز شده و کانون مسیحیان به رهبري پاکـارد را
هم مورد حمله قرار دادند. با این اقدام کانون فساد در شهرمنحل گردید و کنـون یگانـه
کار مهم ضیاءالدوله، حفظ شهر از اکراد می باشد. پـس از چهـل روز جنـگ نیروهـاي
دولتی بر کردها چیره شدند و آنها به چهریق بازگشتند )کسروي ،.(829-841 :1378
از نیمه هاي آذر 1298دوباره سیمکو شروع به تاخت و تاز به منطقه کردستان نمود
و آنان پس از یک مقاومت سرسختانه شکست خوردند و در سرماي زمستان آواره کوه
و بیابان شدند. از آنهاکه جان سالم به در برده بودند، تلگراف هایی را به تبریز و تهـران
فرستادند. این تلگراف ها در مردم تبریز مؤثر افتاد و آنان را از سیمکو بسیار خشـمگین
نمود. در این هنگام سردار انتصار که تازگی به نایب الایالگی آذربایجان رسیده بود، بـه
سرعت به مقابله با سیمکو برخاست و نیروهاي قـزاق و ژانـدارمري از تهـران و تبریـز
راهی ارومیه شدند. در جنگ هایی که صورت گرفت کردها به سرعت شکست خـورده
و به چهریق بازگشتند و در آستانه انهدام کامل، سیمکو با فرستادن تلگرافـی بـه عـین
الدوله والی آذربایجان که این زمان در زنجان مستقر بـود زنهـار خواسـت و او نیـز بـا
پذیرش این زنهار دستور مذاکره داده و با تحمیل شرط هایی به سیمکو )که در واقع بـه
هیچ کدام عمل نشد( باز هم سیمکو جان سالم به در برد و این امر باز بر نیروي او افزود
.(851-857 :1378 ،)کسروي
پس از این شکست سیمکو آرام شد، ولی با شکست خیابانی برخی از هواداران او به
سیمکو پیوستند و او دوباره حمله به نواحی پیرامون را شروع کـردو ایـن بـار توانسـت
ارومیه را نیز با نیرنگ تصرف کند. مخبر السلطنه که به راحتی خیابانی را شکسـت داده
بود، از سرکوبی سیمکو عاجز بود ولی دست آخر رضاخان توانست در سال 1301او را
شکست داده و به کارش پایان دهد )کسروي،.(895-596 :1378
284اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
فرقه دموکرات آذربایجان
رهبري این جریان را جعفر پیشه وري به عهده داشت. وي در 12سالگی با خـانواده
خود به قفقاز مهاجرت کرد و در آنجا با گروه هاي ایرانی نزدیک شد و فعالیـت هـاي
سیاسی خود را آغاز کرد. وي در نهضت جنگل گیلان حضور داشت و پس از شکسـت
آن به باکو رفت و از آنجا دوباره به تهران بازگشـت. عمـده فعالیـت او در ایـن دوره
مطبوعاتی بود. کیانوري معتقد است که وي از کمونیست هاي معتقد قدیمی بـود و بـه
همین جهت در جریان یورش بـه حـزب کمونیسـت در سـال 1310بـه زنـدان افتـاد
)کیانوري، .(116 :1373پس از آزادي از زندان در سال 1320مدتی وارد حزب تـوده
شد ولی به علت اختلافاتی که برخی اعضاي حزب با روش مبارزاتی آنها داشت از حزب
خارج شد )فاوست، .(90: 1374
پیشهوري که از جانب مردم تبریز به نمایندگی انتخاب شده بود، اعتبـار نامـهاش در
مجلس رد شد و همچنین روزنامهاش یعنی آژیر توقیف شد. پس از این رویدادها وي به
تبریز بازگشت و با دستور استالین به واسطه میـر جعفـر بـا قـزاف حـزب دمـوکرات
آذربایجان را در 12شهریور 1324تأسیس کرد )اتابکی، .(115: 1376این فرقه پـس
از آن تا 21آذر تمام تلاش خود را براي تسلط بر شهرهاي مختلف آذربایجان گذاشت و
گروه چریکی فداییان را تأسیس کرد که در جریان این کارها عده زیـادي از سـربازان
دولتی کشته شدند )اتابکی،.(122 :1376
در 21آذر 1324مجلس شوراي ملی آذربایجان افتتاح شد. این مجلـس )بـه ریاسـت
علی شبستري( پیشهوري را به عنوان نخست وزیر برگزید )شیخ الاسلامی، .(51 :1384
همچنین در همین روز رابطه منطقه آذربایجان با تهران قطع شـد )افشـار، .(529 :1369
فرقه دموکرات به سرعت به کار اصلاحات اقتصادي و اجتماعی مشغول شد، و وعده داد
که برنامه هایی را براي توزیع زمین آغاز کند. در طی یک سال حکومت دموکرات هـا
کارهاي زیادي براي بهبودي اوضاع منطقه صورت گرفت. آنها تلاش کردنـد پشـتیبانی
اقشار مختلف مردم را جذب کنند. اما قشرهایی که از آنها پشتیبانی می کردند زارعین و
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 285
کارگران بی سواد بودند که از سیاست کمترین آگاهی را داشتند. به سربازان نیز ارتقـاء
سریع، حقوق مکفی، و تشویقهاي نظامی وعده داده شد. تبلیغات سیاسی این فرقه همـه
چیز را در برمی گرفت جز موضوع آذربایجان مستقل، به جاي آن به سربازها گفته شده
اینکه آنها پیشگام پیکار علیه حکومت ضد ملی ایران هستند و قرار اسـت یـک دولـت
میهن پرست و دمکراتیک در تهران برقرار نمایند )قائم، .(191 : 1371درسـت اسـت
که فرقه رسماً مسأله استقلال را مطرح نکرد، ولی اقداماتی ماننـد تشـکیل دولـت ملـی،
تشکیل مجلس، ارتش ملی که اونیفورم آن مشابه به ارتش شوروي بود و صاحب منصبان
عالیرتبهاش که لقب زلزلال داشتند و نیز سازمان امنیت کـه در بـالاي سـرش عکـس
استالین نصب بود، همه نشان از حرکت به سوي یک حکومت مستقل بـود )کیـانوري،
.(120: 1373
روسها با آنکه در کنفرانس تهران تعهد کرده بودند که شـش مـاه پـس از پایـان
جنگ نیروهاي خود را از شمال ایران خارج کنند در عمل به این تعهد خود عمـل نمـی
کردند و با دخالت هاي خود زمینه را براي فعالیت گروه هاي واگرا فراهم مـیآوردنـد
که شاید برجسته ترین آن جلوگیري از حرکت یگان هاي ارتش ایـران بـراي تقویـت
نیروهاي خود در آذربایجان بود که در شریف آباد فزونی ارتش سرخ آنهـا را متوقـف
کرد. نگرانی هاي حاصل از این وضعیت، دولت ایران را بـر آن داشـت کـه در اوایـل
1945م )اواخر 1324ه .ش( مسـأله آذربایجـان را در پـارهاي از مـذاکرات گونـاگون
متفقین به ویژه در کنفرانس یالتا مطرح کنند، که در جلب حمایت آمریکا از ایران موثر
واقع شد )فاوست، .(52 :1374در این شرایط، حکیمی نخست وزیـر وقـت ایـران بـه
سازمان ملل شکایت کرد و خود نیز استعفا نمود. پس از وي قـوام بـه نخسـت وزیـري
رسید و با سفر به مسکو، نتواست روس ها را وادار به عقب نشینی از ایران کند. به علاوه
فشار کشور شوروي بر ایران تشدید شد و آنها تا چند فرسخی تهران نیروهـاي خـود را
پیش آوردند. ولی اواخر 1324روس ها به طور غیر منتظرهاي اعلام کردند که تا 6مـه
) 1946شانزدهم اردیبهشت (1325نیروهاي خود را از ایران بیرون خواهند برد. این اقدام
286اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
آن قدر غیر منتظره بود که قوام هم در وهله نخست از آن اظهار بی اطلاعی می کرد. به
هر صورت پس از اطمینان ایران از این قضـیه در پـانزدهم فـروردین 1325موافقتنامـه
رسمی میان ایران و شوروي منعقد شد که بر مواردي مانند -1خروج نیروهـاي ارتـش
سرخ از ایران -2عقد یک قرار داد نفتی میان ایران و شوروي در مورد نفت شـمال -3
حل مسالمتآمیز مسأله آذربایجان به عنوان یک مسأله داخلی ایران، تأکید شد.
پس از این قرار داد نیروهاي ایران در 15آذر 1325به سوي تبریز حرکت کردند و
در 21آذر بدون کمترین مقاومتی فرقه دمکرات را مضمحل کردند و سران این فرقه نیز
به باکو گریختند. پیشهوري نیز در 25تیـر 1326در یـک سـانحه راننـدگی بـه طـور
مرموزي کشته شد )کیانوري،.(117-129 :1373
بحران مهاباد
با کاهش حضور ارتش ایران و با ورود نیروهاي ارتش سرخ به شمال ایران همزمان
با غایله آذربایجان، مهاباد نیز عملاً تحت کنترل افراد محلی قرار گرفت. پیش از آن در
سال 1321چند تن از نخبگان ایلی و غیر ایلی با تشکیل یک سـازمان سیاسـی بـه نـام
کومله توانستند عدهاي از کردهاي مهاباد را جذب، و کمیته مرکزي خود را در قـزوین
1322انتخاب کنند. در سال 1323کومله با عضوگیري از سایر مناطق کردنشـین دامنـه
فعالیت هاي خود را گسـترش داد. کوملـه توانسـت در مـرداد - شـهریور 1323یـک
گردهمایی از کردهاي عراق و ترکیه ترتیب دهد و پیمانی به نام »پیمان سه مـرز« بـه
امضاء برساند؛ که شرایط حمایت متقابل و مشارکت در منابع مـادي و انسـانی بـه نفـع
کمک کردستان بزرگ را فراهم میساخت. کومله بعد از مدتی قاضـی محمـد ایلـی از
بزرگان محلی و قاضی شهر مهاباد را به عضویت گروه دعوت کرد و سـرانجام او را بـه
رهبریت سازمان برگزید.
قاضی محمد رهبري حزب دمکرات کردستان را به دسـت خـود گرفـت و روابـط
دوستانهاي با فرقه دمکرات آذربایجان برقرار کرد. برنامـه حـزب دمکـرات کردسـتان
چندین ماده را در بر میگرفت، خودگردانی براي مردم کرد، به رسمیت شناختن کردي
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 287
به عنوان زبان رسمی؛ انتخاب یک شوراي استانی که کنترل کردستان را در اختیار داشته
باشد؛ انتخاب کردها به عنوان مقامات دولتی؛ برقراري روابط دوستانه با آذربایجان؛ بهبود
بخشیدن به اوضاع اقتصادي کردستان از طریق بهرهبرداري از منابع طبیعـی کردسـتان و
اختصاص مالیات هاي جمع آوري شده در کردستان به مناطق کردنشین. اقـداماتی کـه
این حزب انجام داد باعث شد که ایرانی ها آن را تلاشـی در جهـت تجزیـه کردسـتان
بدانند. گر چه حزب دمکرات کردستان، برنامه خود را منطبق بـا قـانون اساسـی ایـران
میدانست، اما از نظر دیگران برخی از مفاد آن با قانون اساسی مغایرت داشت و استقلال
طلبی تلقی میشد.
نگرانیهاي تهران زمانی به اثبات رسید که قاضـی محمـد در یـک گردهمـایی بـا
شرکت رهبران ایلات کرد تاسیس دولت خـود مختـار در مهابـاد را در دي مـاه 1324
)ژانویه (1946اعلام کرد خود نیز به عنوان رئیس جمهور اعلام استقلال کـرد. پـس از
این نیروهاي مسلح، که در خدمت قاضی محمد بودند به پادگان هـاي ارتـش ایـران در
برخی شهرهاي کردنشین نزدیک مرز ایران با عراق حمله کردند.
با انعقاد توافق ایران و شوروي در سال ،1325نیروهاي شوروي خاك آذربایجـان و
کردستان را ترك کردند و این امر سرنوشت این حزب را نیز دگرگون کرد. بـا ورود
ارتش ایران به غرب دریاچه ارومیه، قاضی محمد و مقامات بلند پایه دولت خود مختـار
کرد به شهر آذري میاندوآب رفتند و در 24آذر 1325خود را به ژنرال همایون فرمانده
ارتش ایران تسلیم کردند. البته برخلاف سران حزب دمکرات آذربایجان کـه اکثـراً بـه
شوروي فرار کردند سران این حزب در ایران ماندند و پـس از سـقوط مهابـاد، دولـت
کنترل خود را در منطقه اعاده کرد. بسیاري از روسـاي ایـلات کـه ابتـدا از جمهـوري
حمایت کرده بودند تقاضاي بخشش کردند و پیوستن خود را به دولت خـود مختـار در
اثر اعمال فشار قاضی محمد و دمکراتهاي او عنوان کردند کـه آنهـا را فریـب داده و
گفته بودند با حکومت مرکزي سرجنگ ندارند )احمدي، .(97-98 :1379
288اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
نگاهی به رویداهاي واگرایانه در خوزستان
زمینه ها، قدرت هاي منطقهاي و فرا منطقهاي
پس از آنکه با سقوط امپراتوري ساسانی زمینه هاي ورود قبایل عرب از شبه جزیـره
عربستان، یمن و عراق به ایران باز شد میان سال هاي 845تا 914ه.سلسـله مشعشـعیان
توسط سید محمد در خوزستان تشکیل شد.
این سلسله که شیعه مذهب بود به وسیله شاه اسماعیل در سال 914ه.از میان برداشته
شد ولی پس از آن سید فلاح دوباره به هویزه آمد و با جلب نظر شاه اسماعیل حکومـت
بخش غربی خوزستان به وي واگذار شد و به نظر میرسد به خاطر همـین در دوره شـاه
اسماعیل یا شاه طهماسب بخش غربی خوزستان را که در اختیار مشعشعیان قرار گرفتـه
بود براي تمایز از شوشتر و رامهرمز عربستان نامیدند )کسروي، .(42-47 :1362
منطقه خوزستان از سده نهم هجري پیدایش و سقوط گروه هـاي قبلیـهاي و سیاسـی
مهاجرتی که عمدتاً از عراق و شبه جزیره عربستان آمده بودندرا شاهد بـود؛ کـه از آن
جمله می توان به مشعشعیان و کعبیان اشاره کرد. اما مهم ترین گروه خانـدانی کـه بـه
ویژه در دوره معاصر در خوزستان به قدرت رسید، خاندان حاج جابر از قبیله آل کعـب
بود. این خاندان با مقاومت در مقابل انگلیسی ها، در جنگ این کشور با ایران، در سـال
1273نفوذ زیادي در میان پادشاهان قاجار به دست آوردند. اما پس از شکست ایـران از
انگلیس در سال 1273ه. نفوذ انگلیسی ها بر حاج جابر و جانشینان وي آغاز گشت. بـه
عبارت دیگر گرچه آنها در ظاهر با دولت قاجار بودند، ولی ارتباطـات پنهـانی نیـز بـا
انگلیس داشتند )کسروي، .(179-186 :1362
با توجه به این شرایط، در زمان مظفر الدین شاه پس از آنکه شیخ خزعل پسر حـاج
جابر خان در سال 1315ق کشته شد، برادرش )شیخ خزعـل( جانشـین وي گردیـد، و
مظفر الدین شاه هر عنوان و قسمتی را که خزعل داشت به شیخ خزعل نیز عطا کرد. در
این زمان قدرت و نفوذ شیخ خزعل بسیار بالا گرفتـه و شـاه نیـز زمـین هـاي خالصـه
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 289
خوزستان را به او بخشید. چون زمین هاي اهواز نیز خالصه دولت بود، شیخ زمـین هـاي
آنجا را نیز در اختیار گرفته و یکی از پسران خود را به عنوان حاکم اهواز گماشت .
شیخ خزعل با زیرکی از اوضاع آشفته زمان مظفر الدین شاه استفاده کرد و توانسـت
با اعمال نفوذ در دربار و به ویژه نزد میرزا علی اصغر خان اتابـک و دیگـر درباریـان،
حکومت محمره و فالحیه را از حکومت خوزستان جدا کرده و یکسره بـا تهـران سـر و
کار داشته باشد.
در مدت هشت سال که از آغاز مشروطه تا آغاز جنگ جهان گیر اروپا طول کشید،
شیخ خزعل فرصت خوبی براي استوار کردن پایه کار خود در خوزستان به دسـت آورد
و همه عشایر عرب را به کنترل خود در آورد .
در این هنگام با پیدایش نفت و آغاز حضور شرکت نفت دارسی در خوزستان، توجه
انگلیس به وي بیشتر شد. چون خود شیخ خزعل نیز در پی آن بود که بـه عنـوان امیـر
عربستان شناخته شود، به آنها نزدیک شد. در این هنگام با آغاز جنـگ جهـانی اول بـا
وجود بی طرفی ایران شیخ خزعل در کنار انگلیس با عثمانی ها وارد جنگ شد. پـس از
آنکه انگلیسی ها عثمانی ها را شکست دادند، رشته امور خوزستان را به دست گرفتـه و
در شهرهاي خرمشهر، اهواز و شوش سپاه نشاندند. از سال 1333تا سـال 1339هجـري
این وضع پایدار بود. گرچه گاهی کسی را به نام حکمران خوزستان از تهران روانه مـی
کردند ولی همه کارها در دولت دست نشانده هاي انگلیس، شیخ خزعل بود )کسـروي،
.(212-220 :1362به طوري که پس از پایان جنگ جهانی اول وي از پرداخت مالیـات
به حکومت مرکزي سرباز زد و با پول زیـادي کـه بـه دسـت آورده بـود حکمرانـان
خوزستان را رام خود ساخته بود. شاعران و نویسندگان کشورهاي عربی، با دریافت پول
هاي زیادي وي را امیر عربستان می نامیدند که نمونه بارز آنها عبدالمسیح انطاکی بود.
در این شرایط با توجه به آنکه طبق قرار داد نفت ایران و انگلیس می بایست ایـران
امنیت خطوط لوله نفت را تأمین می کرد، ولی به علت ضعف حکومت مرکزي در ایران
این مسئولیت از سوي انگلیس به شیخ خزعل و ایلات بختیـاري واگـذار شـده بـود. در
290اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
مقابل این امر بریتانیا به خزعل اطمینان داده بود که از وي در مقابل هر تغییـر و تحـول
سیاسی حمایت کند ) 1902م( این تعهد در سال 1910دوباره تأکید شد.
در طـول سـال 1300 ) 1921ش ( انگلیسـی هـا تـلاش داشـتند کـه در جنـوب
کنفدراسیونی مرکب از شیخ خزعل و دیگر رؤساي ایلات تشکیل دهنـد. آنهـا مقـادیر
متنابهی سلاح در اختیار وي گذاشتند)زرگر، .(109-110 :1372
پس از آنکه رضاخان به نخست وزیري رسید، در ادامه سرکوب شورش هاي صورت
گرفته در گوشه و کنار کشور به خوزستان نیز توجه داشت. ولی چون وجـود ایـلات و
عشایر لر و بختیاري مانع از حمله می شود این امر با درنگ همراه بود.
در سال 1339ه.تلگرافی از تهران براي شیخ خزعل فرستاده شـد تـا اینکـه امـلاك
خالصه دولتی را در اختیار اداره مالیه بگذارد. این تلگراف شیخ را بسیار آشفته کرد. بـه
طوري که در دیدار با احمد کسروي به وي گفته بود: »من شصـت و دو سـال زنـدگی
کردهام و پیش از چهل سال دیگر زنده نخواهم ماند. ولی اگر دولت ایـن امـلاك را از
دست من بگیرد فرزندان من به گدایی میافتند« )کسروي، .(234 :1362
با آنکه رضاخان در پی دلجویی از وي، طی تلگرافی اعلام کرد که املاك همچنـان
در دستش بماند ولی از فروش آنها به بیگانه بپرهیزد، شیخ پس از آن بـراي مقابلـه بـا
رضاخان به جمع آوري نیرو پرداخت. همچنین ثقه الملک )حاکم خوزستان( و رضا قلی
خان )فرمانده نیروهاي دولتی در شوشتر( نیز نا فرمانی کرده و همراه شیخ خزعل کمیته
ارتباط سعادت را به بهانه دفاع از سلسله قاجار تأسـیس کردنـد و رضـاخان را غاصـب
حکومت تهران نامیدند. پـس از ایـن تحـولات، رضـاخان نیروهـایی را از اصـفهان و
آذربایجان راهی خوزستان کرد. انگلیس به خاطر منافع زیادي که در خوزسـتان داشـت
مانع از لشکرکشی رضاخان به خوزستان میشد به طوري کـه در 22ژوئیـه 31 ) 1922
تیر ( 1301نیروهاي دولتی به فرمان انگلیسی ها به وسیله بختیاري ها تار و مار شدند.
پس از این رویداد و مشکلاتی که انگلیسی ها ایجاد کردنـد در 17مـه 27 ) 1923
اردیبهشت ،( 1302رضاخان طی گفتگویی به سفیر بریتانیا اعلام کرد که هدف قطعـی
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 291
وي، آن است که ایران را واقعاً مستقل کند و براي حصول به این منظور باید در سراسر
کشور از جمله مناطق جنوبی، حاکمیت مرکزي مجري گردد. وي اعـلام کـرد در ایـن
مسیر منافع انگلیس تهدید نخواهد شد و طی نامهاي ) 15مهر (1302بـه سـفیر بریتانیـا
اعلام کرد که اعزام نیرو به خوزستان به هیچ وجه امنیت شرکت نفت را به خطر نخواهد
انداخت )زرگر، .(113-114 :1372
با تحولاتی که در بریتانیا صورت گرفت، مکدانالو به وزارت امور خارجـه بریتانیـا
رسید. وي طی یک نامه در 11اکتبر 1924از خزعل خواست که از هر گونـه تـدارك
نظامی دست بر دارد و بیان کرد که در صورت بروز هر گونه درگیـري وي نبایـد بـر
روي حمایت انگلیس حساب کند. رضاخان از این امر نهایت بهره را برد و در 5نـوامبر
14 ) 1924آبان ( 1303به اتفاق تنی چند از مقامات، اصفهان را بـراي انجـام عملیـات
نظامی ترك کرد. هنگامی که در راه خوزستان بود اعتراض بریتانیا مکرراً به اطلاع وي
رسید. وي نسبت به همه این پیغام ها بیاعتنایی کرد و گفـت کـه در تنبیـه شورشـیان
تأخیر جایز نمی باشد. با حرکت رضاخان به سوي اهواز ) 12آذر (1323وزیـر خارجـه
جدید بریتانیا طی اولتیماتومی تعهدات بریتانیا نسبت به شیخ خزعل را به اطلاع رضاخان
رساند و اعلام کرد که در صورت اصرار وي به حمله، بریتانیا از شیخ حمایـت خواهـد
کرد، ولی همه اینها با بی اعتنایی رضاخان همراه گشت .
پس از حمله نیروهاي دولتی، نیروهاي شیخ خزعل بـه طـور پـی در پـی شکسـت
خوردند و به دنبال آن با اعلام تسلیم شدن قطعی شیخ خزعل، رضا شاه بـا چنـد تـن از
همراهان، در حالی که شهر پر از تفنگچیان عرب بود، وارد شهر اهواز شد. شیخ کـه از
اهواز به خرمشهر گریخته بود می خواست به عراق یا کویت برود ولـی چـون پسـرش
عبدالحمید در اهواز بود ناچار برگشت و از رضاخان عذر خواست پـس از آن شـیخ بـه
همراه پسرش راهی تهران شدند )کسروي :.(247-248 1362
292اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
فعالیت هاي قومی در خوزستان پس از قائله خزعل
پس از پایان کار شیخ خزعل، در سال 1304و 1307شـورش هـایی در خوزسـتان
صورت گرفت که تحت حمایت عراق بود. همچنین از سال 1308تا 1318دولت عراق
از جنبش تجزیه طلبانه در خوزستان به رهبري شیخ هادي )کاشف العظما( حمایت مـی
کرد. این جنبش طی یادداشتی به سازمان ملل خواستار برگزاري رفراندوم براي اسـتقلال
خوزستان شده بود )ولدانی،.(92 :1377
پس از ورود نیروهایی به جنوب ایران به دنبال درخواسـت هـاي »حـزب اسـتقلال
عراق« براي پیوستن خوزستان به سرزمین عربی، عبداالله پسر شیخ خزعـل از قـاهره بـه
بغداد رفته و بیان کرد که قصد دارد به بهانه بد رفتاري ایران بـا اعـراب خوزسـتان بـه
اتحادیه عرب شکایت کند. به دنبال همین، برخی رؤساي قبایل عـرب خوزسـتان طـی
یادداشتی به جامعه عرب، خواستار بررسی وضعیت خوزستان شدند که به دلیل مخالفـت
دولت ایران این کار متوقف شد.
به دنبال رویدادهاي مربوط به ملی شدن صنعت نفت اندیشه تجزیه خوزستان دوبـاره
از سرگرفته شد. در این هنگام انگلیس طرحی را براي اشغال نظامی خوزستان بـه وسـیله
عراق طراحی کرده بود، که پس از متارکه جنگ، ایران با الحاق خوزسـتان بـه عـراق
موافقت می کرد.
در این طرح با تشکیل »دولت مستقل عربی جدید« خوزستان نیز به عنوان بخشی از
سرزمین عربی به آن ملحق میشد.
- در سال 1338پس از کودتاي عبدالکریم قاسم، دوباره خوزستان مورد ادعاي آنهـا
قرار گرفت. قاسم در 27آذر 1338در یک سخنرانی اعلام نمود که عراق بـه دو شـهر
اهواز و خرمشهر ادعاي ارضی دارد. کشور عراق در کنار این ادعاها به اقـدامات عملـی
نیز دست زد. از این تاریخ جنبش هاي جدایی طلبانه با حمایت عـراق در خوزسـتان پـا
گرفتند که نمونه آن تشکیل »جبهه آزادي بخش اهواز« یا جبهه التحریر در سـال 1337
می باشد؛ که با هدف آزاد سازي »عربستان« از طریق مبـارزه مسـلحانه بـود. همچنـین
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 293
کشور عراق در سال 1342مسأله خوزستان را در شوراي جامعه عرب مطرح کـرد کـه
موفقیتی بدست نیاورد.
- با به قدرت رسیدن حزب بعث در سال 1347ادعاي مربوط به خوزستان و فعالیـت
هاي واگرایانه جهت رهبري تشدید شد. آنها در کنار فعالیت هاي گذشته شروع به جعل
اسامی جغرافیایی نیز کردند و یک ایستگاه رادیویی در اختیار جبهه التحریر قرار گرفت
و اعضاي این جنبش در عراق آموزش هاي نظامی میدیدند. با توافق ایـران و عـراق در
سال 1975حمایت عراق از جبهه التحریر قطع شد.
پس از پیروزي انقلاب، عراق دوباره ادعاهاي گذشته را آغاز کـرد و بـا حملـه بـه
خوزستان، رسماً نیات چندین ساله خود را به اجرا گذاشت و دوباره به حمایت از جبهـه
التحریر پرداخت. صدام حسین در اردیبهشت 1359در مجمع شوراي ملی عـراق گفـت:
»هیچ وقت رسالت خود و مفهوم آن را از یاد نبردهایم. ما فریاد زنان عـرب را کـه در
عربستان )خوزستان( به سر می برند از یاد نخواهیم برد«.
عراق در این زمان دوباره در پی اجراي طرح سال 1329بود )ولـدانی: .(72-74بـا
ورود نیروهاي عراقی به خوزستان اکثریت مردم عـرب خوزسـتان بـه مقابلـه بـا آنهـا
پرداختند و تحرکاتی مانند منفجر کردن خطوط نفت و حمله به مراکز دولتی به آرامش
گرایید.
نگاهی به تحولات یاد شده در بالا نشان مـیدهـد کـه بـا توجـه موقعیـت خـاص
ژئوپلیتیک خوزستان نیروهاي قوم گرا بیشتر از آنکه خود انگیخته باشند و دیگر انگیخته
می باشد که ما در بخش ناسیونالیسم عربی آن را توضیح خواهیم داد.
ترکمن هاي ایران در دوره معاصر
ترکمنها به طور سنتی با حکمرانان شیعه مذهب ایران اختلاف نظر داشتهاند. نخستین
برخورد با مطرح شدن اختلافات مذهبی از سوي پادشاهان صفوي صورت پذیرفت. اعلام
مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور موجب شد ترکمنها به وحدت با خان هـاي
آسیاي میانه متمایل شوند و همین امر مستمسکی در اختیار روس ها قرار داد تا به تلاش
294اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
جهت تصرف ترکستان دست یازند )مقصـودي، .(315 :1380ترکمن ها به ویژه پـس
از پایان کار صفویان هیچ موقع به طور کامل به تبعیـت حکومـت در ایـران نیامدنـد و
حکومت از اخذ مالیات کامل از آنها ناتوان بود. به علاوه مناطق نزدیک به ترکمن هـا
همیشه شاهد تاراج و قتل عام بود.
یکی از بزرگترین تحرکات سیاسی ترکمن ها در دوران معاصر همکـاري آنهـا بـا
محمد علی شاه براي شکست انقلاب مشروطه بود، که با شکست این جریـان و افـزایش
فشار حکومت مرکزي در سال 1342هجري شورش از سوي آنان ایجاد شد.
به دنبال این شورش سران قبایل ترکمن در »امچلـی« )در شـمال گرگـان( جلسـه
مشاورهاي را تشکیل دادند که در آن جلسه عثمان آخوند )از طایفه جعفرباي( به ریاست
قبایل ترکمن )جعفر باي، گوگلان باي، آتاباي و یموت( رسید و تصمیم گرفته شد کـه
به اختلافات میان این قبایل پایان داده شود )پیر دشتی، .(185 : 1380
عثمان آخوند از ضعف حکومت مرکزي استفاده کرده و با توجه به نفوذ مـذهبی و
اقتصادي که در میان ترکمنها داشت، توانست براي مدتی خود را در منطقه مسلط نماید.
ترکمنها طی جلسات مختلف تصمیم گرفتند که به زودي کنگره نماینـدگان در همـه
طایفهها و قبیله هابه رهبري عثمان آخوند تشکیل شود و آنجا مسأله مرزهاي جمهـوري
ترکمن مورد بررسی قرارگیرد.
در جریان شورش عثمان آخوند حکومت عثمانی نقش عمدهاي داشت به طوري کـه
در هفتم ماه سپتامبر 1919شش نفر عثمانی با لباس بلشویکی وارد گمش تپـه شـده بـا
عثمان آخوند و سایر ترکمن هاي مذاکراتی انجام داده و مقرر شد هر یک از ترکمن ها
صاحب اسب و تفنگ شوند و روزانه مبلغی به عنوان حقوق به آنها داده شود. بر اسـاس
اسناد، ارتباط عثمانیها با ناآرامیهاي ترکمنها در این عرصه و حتی قبل از آن آشکار
است. رهبران این شورش از طریق افسران ترك با عثمانی ها ارتباط داشتند بـه طـوري
که برخی از افسران ترك مانند »قادر افندي« و »جمال بی« با تأسیس مدرسه نظامی به
شورشیان کمک می کردند .
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 295
شورشیان در مذاکرات مختلفی که با حکومت مرکزي داشتند خواستار بیرون رفـتن
سپاهیان دولتی و استقلال مناطق خان نشین بجنورد گردیدند. پس از کش و قوس هـاي
طولانی در سال 1344هجري ترکمنها از اجراي خواست تحویل فوري و کامل اسـلحه
هاي خود و اطاعت از مقامات حکومت سرباز زدند و حمله قطعی سپاهیان مرکـز آغـاز
شد. سرانجام شورش آنها به دلیل کمبود مهمات، محاصره اقتصـادي تـرکمن صـحرا و
برانگیختن طمع برخی سران ترکمن از سوي حکومت شکست خورد .
به هنگام قدرت یافتن رضاخان، ترکمنها نیز که پس از قتل »آقـا خـان« یکـی از
رهبرانشان سر به شورش برداشته بودند با اعزام چهار ستون نظامی سرکوب شدند. در این
هنگام برخی ترکمن ها به رهبري »آنه گلید سردار« مقاومت زیادي کردند که پـس از
قتل او و پسرش »چوپان« شورش به طور کامل سرکوب شد. پس از آنکـه رضـا شـاه
سیاست هاي خاص خود را در مورد ایلات و عشایر )از جمله تـرکمنهـا( پیـاده کـرد
اعتراضاتی از سوي آنها صورت گرفت ولی اکثریت آنان تابع حکومت مرکزي بودند و
به طور کلی در زمان پهلوي ترکمن ها دورهاي از آرامش را پشت سر گذاشتند.
با پیروزي انقلاب اسلامی در بهمن ماه 1357ترکمن صحرا نیز به مانند برخی نقـاط
ایران دستخوش شورش و آشوب شد که جرقه آن بر سر تغییر نام بنـدر شـاه بـه بنـدر
ترکمن یا بندر اسلامی صورت گرفت که رهبري این شورش ها را »کانون فرهنگـی و
سیاسی خلق ترکمن« که وابسته به گروه هاي چپگـراي مارکسیسـت ایـران بـه ویـژه
چریک هاي فدایی خلق بود، بر عهده داشت. این گـروه قطعنامـهاي کـه در 19اسـفند
1357صادر کردند. در این قطعنامه علاوه بر خواسته هایی که بیشتر در راستاي عـدالت
اجتماعی و اقتصادي بود، به مواردي همچون آزادي فرهنگی و مذهبی و متشـکل شـدن
ترکمن هاي )از بندر ترکمن - تاجر گلان( تحت سیستم اداري واحـد و مشـترك بـه
مرکزیت گنبد کاووس و تدریس زبان ترکمنی در مدارس و تایید خواست هاي سـایر
خلق هاي ایران تاکید کرده بودند. به دنبال این حادثه تلاش شخصیت ها و افراد مختلف
براي حل غایله آغاز شد )مقصودي، .(320-325: 1380
296اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
با وجود قولهاي حکومت مرکزي به شورشیان ترکمن و مـذاکرات متعـدد در روز
دهم فروردین، اکثر ترکمن ها به تحریک گروه هاي افراطـی، از شـرکت در نخسـتین
انتخابات پس از پیروزي انقلاب خودداري نموده و حتی اجازه به زمین نشسـتن بـالگرد
حامل هیأت اعزامی از سوي وزارت کشور به گنبد را ندادند. در مجموع پس از یک ماه
درگیري در روز 12فروردین 1358با میانجیگري یکی از روحانیون برجسته اهل سـنت
به نام عید جان، آخوند و ورود مولوي عبدالعزیز، رهبر سیاسی و مـذهبی بلوچسـتان بـه
گنبد کاووس آتش بس بر قرار گشت.
از ویژگی هاي برجسته بحران ترکمن صحرا می توان به عـدم داشـتن مؤلفـه هـاي
بحران قومی، نداشتن رهبري مشخص و حمایت سر پوشیده شوروي از آن اشـاره کـرد
.(331 :1380،)مقصودي
نگاهی به جریانات قومی در بلوچستان
منطقه بلوچستان با توجه به شرایط جغرافیایی ویژه خـود همیشـه بـه عنـوان حفـره
حاکمیت در کشور عمل کرده است. به عبارت دیگر این منطقه با توجه به ویژگی هاي
اقلیمی خشک و کویري خود و مسافت زیاد آن از مرکز سیاسی کشور، و با توجـه بـه
ویژگی هاي انسانی خود که از نظر زبانی و مذهبی تفاوت هایی را بـا اکثریـت کشـور
دارد، همیشه به عنوان منطقهاي بوده که حضور حاکمیت در آن کمرنـگ و عـلاوه بـر
نیروي حاکمیت نیروهاي دیگري )عمـدتاً محلـی( نیـز در آن نقـش برجسـتهاي ایفـا
کردهاند. در کنار این ویژگیها، فقر و عقب ماندگی مفرط این منطقـه زمینـه را بـراي
دخالت نیروهاي خارجی فراهم آورده است.
برخلاف بلوچستان پاکستان، بلوچستان ایران شاهد حرکتهاي سیاسی قـومی قـوي
نبوده است. بزرگترین جریان در این مسیر حرکت دولت محمد خـان بـود کـه حمیـد
احمدي آن را نمونهاي از یک سردار سنتی بلوچ میدانـد کـه مـی خواسـت در منـاطق
طایفهاي قدرت سیاسی داشته باشد و همزمان با دولت مرکزي نیز روابط حسـنه برقـرار
فصل چهارم: عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران 297
سازد. در واقع این جریان ها در زمان رضا شاه و سلطنت محمد رضا شاه پهلوي نیـز بـه
همراه برخی جریان هاي سیاسی در بلوچستان ایران ظهور کردند. این گـرایش هـا نیـز
اساساً تحت نفوذ حوزه سیاسی بلوچ ها در پاکستان بودند.
گروهی به نام جبهه آزادي بخش بلوچسـتان در سـال 1344توسـط جمعـه خـان و
گروهی کوچک از تبعیدیان سیاسی بلوچستان ایران و پاکستان تشکیل شـده بـود. ایـن
جبهه بعدها مورد حمایت عبدي خان رئـیس طایفـه سـردار زایـی در ایـران و برخـی
کشورهاي عرب قرار گرفت. با چنین حمایت هایی این جبهه توانست حملات مسـلحانه
پراکندهاي به سردستگی میر مولاداد با مشارکت انحصاري طوایف بلوچ کـه تحـت نـام
جبهه فعالیت می گردند تدارك ببیند. جمعه توانست تا اوایل دهه 1350به فعالیت هـاي
خود ادامه دهد و پس از آن در اثر توافق میان ایران و عراق از یک سو و از دیگر سـو
وفاداري برخی از رهبران )مانند عبدي خان( به دولت شاه، ضربه ویـران کننـدهاي بـه
پیکر گروه وارد آورد )مقصودي،.(117 :1380
یک گروه دیگر به نام حزب دموکرات بلوچستان در دهه 1340در بغداد تشکیل شد
که شاخه بلوچی جبهه ملی خلق ایران و ائتلافی از اعضاي حزب توده بـود. ایـن گـروه
یک »دولت دمکراتیک ملی« در بلوچستان را خواستار بود تا یکی از استان هاي ایـران
»فدرال و سوسیالیت« باشد. این گروه با انعقـاد قـرار داد 1975الجزایـر متلاشـی شـد
)مقصودي،.(20 :1380
پس از پیروزي انقلاب اسلامی منطقه بلوچستان نیز به مانند دیگر نقاط کشور دچـار
فعل و انفعالات گردید. در این منطقه روحانیون اهل سـنت سـازماندهی تحـت عنـوان
»اتحاد المسلمین« ایجاد کردند که رهبري آن را مولوي عبدالعزیز بر عهده گرفت. ایـن
سازمان در اثر نفوذ افرادي مانند دکتر ملک زاده مواضع خصمانه با انقـلاب را در پـیش
گرفتند. این سازمان در اواخر سال 1358رویه مسالمت جویانهتـري در پـیش گرفـت.
سازمان دیگري به نام »سازمان موحدیه اهل سـنت« توسـط عبـدالملک پسـر مولـوي
عبدالعزیز به وجود آمد که تلاش اصلی خود را بر ایجاد تفرقه و اختلاف میـان شـیعه و
298اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
سنی قرار داد و بر عدم وجود زمینه هاي همکاري میان پیروان ایـن دو مـذهب تأکیـد
میورزید. این سازمان هاي مذهبی به علت اختلاف میان روحـانیون برجسـته آن اکثـراً
ناکام ماندند )مقصودي، .(249 :1380
تا قبل از پیروزي انقلاب نیروهاي چپ در منطقه حضـور جـدي نداشـتند، ولـی بـا
پیروزي انقلاب فعالیت آنها شدت گرفت. حرکت هاي اولیه چپ در اسـتان سیسـتان و
بلوچستان، توسط سیاوش کسرایی استاد دانشگاه بلوچستان نضج گرفت و بر پایه فعالیت
هاي او و کسانی همچون اکرمی، محمودیان و طاهري که به مثابه مغزهاي متفکر نیروي
چپ بودند، رشد کرد. اصل دوازده قانون اساسی که مذهب رسمی کشور را شیعه اعـلام
داشت نیز طرح شیعه بودن رئیس جمهور و تعریـف نحـوه برخـورد باکردهـا از جملـه
مواردي بود که گروه هاي چپ براي برانگیختن احساسات ضد دولتی از آن بهـره مـی
جستند. این گروه با بسیج دانشآموزان موجب اغتشاشات در منطقه شدند .
برخی گروه ها هم در اوایل دهه 1360در مناطق طایفهاي بلوچستان ایـران فعالیـت
داشتند. گروهی به نام جبهه آزادي بخش بلوچستان به رهبري رحیم زرد کوهی خـود را
ادامه دهنده راه جمعه خان در دهه 1340اعلام کردند. این گروه در درگیري با پاسداران
انقلاب اسلامی از هم پاشید. گروه دیگري به نـام پـیش مـرگ بلـوچ توسـط امـان االله
برکزایی سازماندهی شد. این گروه سعی کرد با جبهه وحدت بلوچ متحد شود، اما به این
کار موفق نشد. براساس یک گزارش، تا سال 1361حدود سه هزار بلـوچ کـه گـرایش
تجزیه طلبانه داشتند از مرز گذشتند و به پاکستان رفتند و یک گروه مارکسیست جدید
ایرانی در پاکستان به نام بلوچ راجه زورمیش )جنبش مردم بلوچ( در سازمان دمکراتیک
مردم بلوچستان تشکیل و خواستار شناسایی حق خودگردانی براي تمام خلقهاي ایران در
یک ایران »فدرال و سوسیالیست« شد. این گروه ها همه خاصگرا بودند و با اسـتحکام
قدرت حکومت مرکزي ناپدید شدند. این احزاب به دلیل برخـوردار نبـودن از حمایـت
مردمی، هرگز قادر نبودند قدرت دولت را در بلوچستان به مخـاطره بیندازنـد )احمـدي،
.(121: 1379


فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 301
قومیت به عنوان عنصر انسجام ملی
مطالعه تاریخ ایران با تأکید صرف بر روي یک گروه قومی به هیچ وجه نمی توانـد
منعکس کننده تاریخ کامل ایران باشد و در بهترین حالت نماینده تاریخ محلـی خواهـد
بود.
می توان گفت که پیدایش، حفظ و تداوم تاریخی ایران با کمک و همگرایـی اقـوام
ایرانی حاصل شده است. با توجه به اسناد و مدارك محکم تاریخی هیچ کس نمی توانـد
نقش ارزشمند اقوام ایرانی را در انسجام ملی از گذشته تا کنون انکار کنـد. تـا پـیش از
تأسیس دولت مدرن رضا شاه در ایران، نقش اقوام در انسجام ملی پر رنگ بوده است. به
بیان دیگر، رضا شاه در راستاي اهداف خود براي ملت سازي و دولت سازي در ایران به
خلع سلاح سران ایلات و عشایر و تغییر نحوه زندگی آنها پرداخت. به این ترتیـب کـه
ایلات ایران نه تنها دچار تغییرات گستردهاي شدند، بلکه بسیاري از آنها به هویت قومی
با بیان سیاسی تبدیل شدند؛ در این مورد نقش نخبگان، روابط بین الملل و دولت مـدرن
بیشتر مورد توجه قرار میگیرد. اما به نظر میرسد که نقش دولت ملی مدرن در این میان
بیشتر است)حسـنی، .(89 :1383اکنون پس از گذشت هشت دهه از آن تاریخ مشخص شده
است که پروژه ملت سازي از بالا بر اساس یکسان سازي قومی با شکست روبـرو شـده
است. یکسان سازي قومی، کشور ما را از لحاظ سیاسی، ژئـوپلتیکی و نظـامی تضـعیف
نمود و راه را براي دخالت بیش از پیش بیگانگان هموار نمود. علاوه بـر آن بـا هویـت
ستیزي و سعی در تحمیل هویتهاي جعلی و تحمیلی، بنیانهاي هـویتی مـردم ایـران را
سست و راه را براي نفوذ فرهنگ وارداتی هموار نمود. تأثیر تضعیف نیروي نظامی اقوام
و اتکاء به ارتش مدرن در دوران رضاشاه به خوبی خود را در جریـان اشـغال ایـران در
اثناي جنگ دوم جهانی نشان داد. زمانی که ارتش پهلوي به راحتی در هم فروریخـت و
با کمترین میزان مقاومت تسلیم شد. پس از آن نیز با فراهم شدن زمینـه بـراي دخالـت
بیگانه و تحت تأثیر عوامل ژئوپلیتیک برخی حرکت هـا کـه بـرخلاف رونـد گذشـته
302اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
انسجام ملی بوده ایجاد شد. بیشترین نقش را در این مرحله احزاب و گـروه هـاي چـپ
تحت نفوذ شوروي بر عهده داشتند. این گروه ها با ارایه تحلیل هاي تاریخی و فرهنگـی
ناسازگار با واقعیت هاي مربوط به اقوام ایرانی و رواج دادن اصطلاحاتی مانند ملل تحـت
ستم، ستم قومی، فدرالیسم و کشور کثیر المله، توانستند زمینه ساز بحران هایی بشوند که
در کنار حمایت هاي مستقیم و غیر مستقیم دول خارجی به ویژه شـوروي سـابق حتـی
تمامیت ارضی را با تهدید رو به رو نمود.
با این وجود به هیچ وجه نمی توان تاریخ ایران را بدون نقش شایسته اقوام و عشـایر
مورد مطالعه قرار دارد. بطور کلی نقش اقوام را در انسجام ملی می تـوان در سـه بخـش
مورد توجه قرار داد.
-1تأسیس حکومت.
-2دفاع از تمامیت ارضی.
-3پاسداشت هویت ملی به صورت آیین ها و زبان فارسی.
تأسیس حکومت: نخستین حکومت هایی که پس از مهاجرت اقوام آریایی به فـلات
ایران در این پهنه جغرافیایی شکل گرفت، همه به وسیله ایلات و عشـایر تأسـیس شـد.
مروري بر سلسلههاي حاکم بر ایران در تاریخ طولانی کشور، این ادعا را اثبات می کند.
نظري به فهرست بنیانگذاران حکومت ها در ایران نشان میدهد که قبایل و عشایر منشأ
پیدایش و خاستگاه این حکومت بودهاند.
در این میان باید به سلسله صفوي نیز اشاره کرد؛ با آنکه مؤسسین اصـلی آن جـزو
نیروهاي عشایري و ایلی نیستند، ولی نیروهاي نظامی و پایگاه اصلی آنها طایفه هاي قزل
باش ترکمن بودند.
این روند که با تأسیس حکومت پهلوي پایان یافت به ویژه در دوران پس از اسـلام
نقش زیادي در حفظ یکپارچگی سرزمین [به استثناي قاجارهـا] و هویـت ملـی کشـور
[بویژه دوره صفویه] بر عهده داشته است. به عبارت دیگر می توان گفت با آنکه امروزه
عدهاي در تلاش هستند اقوام را در ایران به گونهاي تعریف کنند که هـیچ ارتبـاطی بـا
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 303
تاریخ و فرهنگ ایرانی ندارند، ولی همین اقـوام چـه در دوران گذشـته و چـه در دوره
مدرن نقش زیادي در تأسیس حکومت و ورود افکار نوین در عرصه سیاسی [مشـروطه،
دموکراسی...] به ایران داشتهاند.
- پاسداشت هویت ملی: کشور ایران از نظر زبـانی داراي لهجـه هـا و زبـان هـاي
گوناگونی است. پس از فروپاشی امپراتوري ساسانی و تسلط اعراب بر ایران، کشـور از
نظر سیاسی در انقیاد اعراب و ترکان قرار گرفت. با همه این زبان فارسـی توانسـت نـه
تنها خود را حفظ کند، بلکه از نظر جغرافیایی نیز بسیار گسترش یابد.
و همه این ها به وسیله غیر فارس ها بویژه ترکان انجام گرفت. به طوري که پس از
تسلط اعراب بر ایران حکومت هاي ترك پایه زبان فارسی را بـه عنـوان زبـان رسـمی
انتخاب کردند )هیئـت، .(336 :1380شاعرانی که از آذربایجان برخواستند با سرودن شعر به
فارسی نقش زیادي در گسترش زبان فارسی به عنوان زبان ملی کشـور ایفـا کردنـد. از
جمله این شاعران می توان به نظامی گنجوي، قطران تبریزي، خاقانی، صـائب تبریـزي،
پروین اعتصامی، شهریار و... اشاره کرد. همه این شاعران جزو برجستگان شـعر و ادب
فارسی هستند که از آذربایجان برخاستهاند.
از جمله موارد دیگري که باید در این زمینه مورد توجـه قـرار گیـرد، رواج اشـعار
شاعران بزرگ فارسی به ویژه شاهنامه فردوسی در میان عشایر و اقوام مختلـف ایرانـی
است. براي نمونه آداب و رسوم قدیمی مردم لرستان، دقیقاً از شاهنامه انتخاب شده یا بـا
الهام از آن کتاب است. مراسم سنتی ایلام و عشایر لر براي دفن مردگان، همان است که
در شاهنامه توصیف شده است)امام الهـی، .(303 :1383این امر در میان تمام اقوام و گـروه
هاي ایرانی وجود داشته است به طوري که در مکتب خانه ها در کنار قرآن کریم، آثار
سعدي و حافظ و شاهنامه نیز براي با سواد شدن افراد آموزش داده مـیشـد و شـاهنامه
خوانی یکی از بزرگترین سرگرمی هاي مردم مناطق مختلف کشور بوده است.
در کنار زبان فارسی، تمام آیین ها و آداب رسوم ایرانی در سراسر کشور به وسـیله
اقوام و عشایر مختلف تا به امروز پاس داشته شده است که نمونه بـارز آن آیـین هـاي
304اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
پایان سال می باشد. این آیین ها که نهاد بارزي از ایرانیت می باشند، در مناطق پیرامونی
کشور جایگاه بسیار بر جسته و ویژهاي دارند. براي نمونـه در برخـی نقـاط آذربایجـان
برخلاف سایر نقاط کشور که فقط یک بار در چهار شنبه آخر سال آتـش روشـن مـی
کنند، در تمام چهار شنبه هاي اسفند ماه [به نشانه چهـار آخشـیج: آب، بـاد، خـاك و
آتش] آتش روشن میکنند و با وسواس و تعصب خاص تمام آیین هاي نوروزي اجـرا
می شود. در نواحی کردستان نیز همین امر صادق است و یکی از نمودهاي قابـل توجـه
در این زمینه اصرار کردهاي عراق و ترکیه بر پاسداشت آیین هاي نوروزي می باشد.
یکی دیگر از عناصر هویت ملی که اقوام ایرانی با تقویت آن نقـش عمـدهاي را در
تاریخ ایران بازي کردهاند، مذهب تشیع است. مذهب تشیع که بـه وسـیله آذري هـا در
میان سایر اقوام ایرانی رواج یافت نقش بارزي در حفظ اقوام ایرانی در کنار هم بر عهده
داشته است. به طوري که تشیع به ویژه در دوران معاصر در انسجام ملـی کشـور مـؤثر
افتاده است.
موارد بسیار برجسته دیگري از انسجام ملی که اقوام نقش عمدهاي در آن داشتهاند در
کشور وجود دارد که در بخش بعدي بیشتر توضیح داده خواهد شد.
- دفاع از تمامیت ارضی کشور: اقوام ایرانی با توجه به نحوه استقرار خود در نواحی
پیرامونی همیشه به عنوان حافظان مرزهاي ایران عمل کردهاند. این نواحی [به ویژه غرب
کشور] با توجه به آنکه داراي پتانسیل هاي جمعیتی و اقتصادي بالایی بودهاند، در تأمین
منابع مالی و انسانی سپاه ایران از دوران باستان تا کنون نقـش خـود را بـه خـوبی ایفـا
کردهاند. این امر به ویژه هنگامی بارزتر می شود که این اقـوام حکومـت را در دسـت
داشته باشند. این موضوع در مورد ترکان بیشتر صادق است و اوج آن درگیري صفویان
با عثمانی ها می باشد که از نظر زبانی اشتراکات فراوانی داشتهاند، یا نقـش کردهـا در
سپاه ایران از صفویه تا قاجاریه بسیار اهمیت دارد.
در جریان جنگ تحمیلی هشت ساله، ساماندهی نیروهاي مردمـی حاضـر در جنـگ
)سپاه و بسیج( مبنایی قومی داشت. به طور مثال، در لشکرها، تیـپ هـا، گـردان هـا و
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 305
گروهان ها از فرماندهی تا پرسنل از یک استان، شهرستان، ناحیـه، بخـش و یـا قـوم و
طایفه بودند. و اصطلاحاً در هر تقسیم بندي مشخص در ساختار سـپاه و بسـیج اکثریـت
قاطع با هم ولایتی ها بود. این مسأله به حفظ انسـجام، درك مشـترك، ارتقـاء روحیـه
فداکاري و از خود گذشتگی، فرمان پذیري و پایبندي به دستورات، کمک شـایانی مـی
کرد، تصمیم سازي را تسهیل و انگیزه کوشش گروهی را تقویت می نمود. نگـاهی بـه
برخی مستندات در اثناي جنگ و پس از آن به خوبی کارایی بالاي چنین رویکـردي را
نشان می دهد:
ایران پس از 170سال در جنگ هشت ساله سرزمینی را از دست نداد.
هزینه جنگ ایران 18میلیارد دلار بود این در حالی بود که هزینه جنگ عراق حدود
350میلیارد دلار برآورد می شود.
ایران در اثناي جنگ هشت ساله هیچ گونه تجهیزات عمده اي خریـداري نکـرد. در
حالی که عراق بارها ارتش خود را نوسازي کرد و توسعه داد و خریدهاي تسلیحاتی
عمده اي انجام داد.
شهداي ایران از طرف بنیاد شهید حدود 180هزار نفر اعلام شده اند، ایـن در حـالی
است که ستاد ارتش عراق کشته شدگان عراقی را حدود 550هزار نفر اعلام کـرده
است.
مجروحین و آسیب دیدگان ایران در جنگ حدود 500هزار نفر بود در حـالی کـه
این میزان در عراق به حدود 1/5میلیون نفر بالغ می شد.
همچنین سازماندهی قومی، تحمل مصائب و آثار جنگ از حیث مـادي و معنـوي را
تسهیل نمود. هر استان، شهرستان، ناحیه، قوم یا محله به شهدا و از خودگذشـتگی هـاي
خود در جنگ می بالید و آن را سند شجاعت، حمیت و وطن دوستی و قبولی در آزمون
الهی می دانست. خصوصاً آنکه آمیزش وطن دوستی بـا آرمـان هـاي مـذهبی، انگیـزه
ایرانیان از هر قوم و طایفه و قبیله و نژاد و زبانی را ارتقاء بخشیده و آنها را به یکـدیگر
پیوند داده بود. به گونه اي که در اثناي جنگ حتی نوعی رقابت در فداکاري و از خـود
306اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
گذشتگی مثلاً در تعداد رزمندگان و شهدا و میزان شرکت در عملیات ها بـین آنهـا بـه
وجود آمده بود؛ چیزي که در مورد عراق به هیچ وجه مصداق نداشـت و سـران حـزب
بعث سعی در پنهان کردن مساله قومیت ها در ارتش خود داشتند.
در مجموع می توان چنین نتیجه گیري کرد که اتکاء به اقوام و احتـرام گذاشـتن و
پذیرش گونه گونی اقوام یک فرصت تـاریخی را در اختیـار جمهـوري اسـلامی ایـران
گذاشت تا با کمترین هزینه جنگ را مدیریت و در برابر هجوم دشمنان ایستادگی کنـد
و قدمی به عقب نگذارد.
انطباق هویت ملی با هویت قومی در ایران
جهت ایجاد کشور ها و سپس ادامه حیات آنها پس از پیدایش، بـه نیروهـایی نیـاز
است که به آنها نیروهاي همگرا یا آیکنوگرافیک می گویند. این نیروهاي همگـرا، در
واقع با هویت ملی مردم هر کشوري انطباق پیدا می کند. هویت ملـی در واقـع موجـب
جدایی دو ملت متفاوت تحت عنوان اصطلاحات »ما« و »آنها« می شود. اگر هویت ملی
هر کشور آنقدر قوي و گسترده باشد که بتواند تمام لایه ها و سطوح جمعیت خود را در
ابعاد افقی و عمودي پوشش بدهد، آن موقع می توان گفت که آن کشور زیـر بناهـاي
هویتی لازم را براي گسترداندن علت وجود خود در تمام پهنه سرزمین خود را دارا مـی
باشد. اینکه یک کشور داراي چنین هویت قومی باشد در سطح جهان به تعداد انگشـتان
یک دست میرسد؛ زیرا این امر ارتباط مستقیمی با تاریخ و قدمت فرهنگی یک کشـور
دارد. به عبارت دیگر در جهان ما چند کشور داریم که داراي هویتی چند لایه هستند که
یکی از آنها ایران می باشد.
کشور ایران واحدي سیاسی محصول پیدایش دوران مدرن و افکار ناسیونالیستی رواج
یافته در آن نیست، بلکه علت وجـود ایـران ریشـه در تـاریخ کهـن آن دارد و ایـران
کشوري است داراي فرهنگ و تمدن قوي که با وجود تاخت و تاز بی رحمانه و گـاهی
وحشیانه به آن و نیز با وجود آنکه نه قرن فاقد حکومت ملی بود باز توانست در قالـب
مذهب شیعه خود را زنده کند و فرهنگ و تمدن و سرزمین ایرانی را از خاکستر ایـران
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 307
تاریخی دوباره احیا کند. مجتهد زاده در این مورد می گوید: »هویت ایرانی هویـت یـک پایـه
نیست و علی رغم هویت یک پایه اعراب و ترك ها که متکی به زبان است، هویت ایرانی هویتی چند پایه است و
بر عواملی چون سرزمین مشترك، تاریخ مشترك، دین مشترك، آداب و سنن مشترك استوار است. آن چنان که
ژان گاتمن هویت و ملیت یک سرزمین و یک گروه انسانی را تعریف کرده است، هر ایرانی که در یک عامل از
عوامل بالا با ایرانی دیگري شریک نباشد، در دیگر عوامل با او و دیگر ایرانیان شریک است«.
وي همچنین در مورد اهمیت مذهب تشیع در این زمینه می گوید: یک عامل بسیار با
اهمیت در باز پیدایی هویت ایرانی، گسترش تشیع در میان تـوده مردمـان در سـرزمین
هاي ایرانی بود. اگر ایرانیان به تشیع روي نمی کردند و اگر شاه اسماعیل صفوي تشـیع
را دین رسمی ایران اعلام نمی کرد، به احتمال خیلی زیاد امروز کشور یا واحد سیاسـی
مستقلی به نام ایران و با این ویژگی ها وجود نمیداشت)مجتهد زاده، .(139 :1379
با توجه به مقدمه بالا می توان گفت که هویت ایرانی آنقدر ظرفیت دارد کـه تمـام
گروه هاي ایرانی را در خود جاي داده و از برآیند همه آنها ملت بزرگ و تاریخی ایران
را به وجود آورد. به عبارت دیگر میتوان گفت که با آنکه ملت ایران در ظاهر ترکیبی
از گروه هاي زبانی و مذهبی است، ولی این تنوع نمی تواند نافی وحدت و یکپـارچگی
ملت ایران باشد. این گروه هاي زبانی - مذهبی در واقع همان عشایر گذشته هستند، که
بنا به شیوه معاش متفاوت خود و تحت تأثیر عوامل جغرافیایی و ملی و فرایندهاي زمانی
واجد برخی ویژگی هاي محلی شدهاند. این ویژگی هاي محلی در دوران تأسیس دولـت
مدرن رضا شاهی، برخی موارد رنگ و بوي سیاسی به خود گرفت و عدهاي کوشیدند که
از این عامل براي رسیدن به اهداف سیاسی خود سود جویند. به بیان دیگر می توان گفت
که آن چه که امروزه در جوامع غربی از واژه قوم فهمیده مـی شـود در ایـران صـادق
نیست. در جوامع غربی هنگامی که سخن از قوم و قومیت ها به میان مـیآیـد، منظـور
بخشی از مردم یک کشور است که اصولاً خود را ملتی مستقل و داراي نـژاد و هـویتی
مجزا از دیگر بخش هاي جامعه تلقی کرده و بنابراین، احساس یگانگی لازم را بـا بقیـه
جامعه دارا نبوده و به همین علت نوعاً جدایی طلب و دولت ستیز شناخته می شوند، حال
آنکه مقوله عشایر در ایران با مسأله قومیت در جوامع دیگر، تفاوت مـاهوي و بنیـادین
308اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
دارد. در ایران عشایر [و در مراحل بعد اقوام] نه نژادي بیگانه، که بخشـی از »ایرانیـان«
تلقی شده که تنها تفاوت شان با دیگر بخش هاي جامعه، بنا به گفته ابن خلدون، شـیوه
زیست و معاش آنان است )تقوي مقدم،.(105: 1383
در کل می توان گفت که اقوام ایرانی در بخش وسیعی از هویت ملی کشـور سـهیم
هستند و عمدتاً تنها در یک عامل با هویت ملی متفاوت هستند که آن را هویت قـومی
آن گروه زبانی - مذهبی می توان نامید. بطوري که حتی رهبران و نخبگان قومی هم بـه
این امر اذعان دارند. براي نمونه می توان به آذري ها اشاره کرد. این گـروه را کـه بـا
اندکی اغماض میتوان یک قوم نامید تنها در بخش زبانی طی چند سده اخیر با اکثریت
جامعه تفاوت زبانی پیدا کرده است. این گروه به غیر از زبان در مذهب، تاریخ، فرهنگ
و حتی قومیت با هویت ملی کشور انطباق کامل پیدا می کند. وجوه اشـتراك بـه جـز
زبان، تقریباً تمام ارکان ملیت و هویت ملی؛ یعنـی دیـن، وطـن، تـاریخ و نیـز وجـود
همبستگی ملی و احساس جمعی مشترك را شامل می شود. همه ما از رود ارس گرفته تا
بندر عباس، این احساس مشترك را داریم که ایرانی هستیم و می خواهیم با هم زنـدگی
کنیم و آینده مشترك را رقم بزنیم. بنابراین، دین، وطن، تاریخ، وجود همبستگی جمعی
و احساس برابر زیستن، یعنی هویت ملی ما مشترك است. پس مـا )ایرانیـان( ملتـی را
تشکیل میدهیم و تنها چیزي که در اقوام ایرانی متفاوت است، زبان و فرهنـگ محلـی
است و نیز در بعضی نقاط ایران، از جنبه مذهبی قدري تفاوت وجود دارد، ولی دین کـه
اساس ایمان است، مشترك است.
ضمناً مفاهیم ترکان ایرانی یا آذري و غیره، همه مفاهیم فرهنگی هستند و رابطـهاي
با نژاد ندارند )هئیت، .(333 :1380
این به نحوي در مورد کردها و بلوچ ها نیز صادق است. ایـن دو گـروه بـا وجـود
اشتراك در سرزمین،تاریخ، فرهنگ. آداب و رسوم و... با هویت ملی کشور انطابق پیـدا
میکنند و در عامل مذهب و به مقدار کمی لهجه نیز هویت قومی پیدا می کنند. تفاوت
مذهبی و محرومیتهاي نسبی اقتصادي همراه آن باعث شده که به ویـژه در کردسـتان
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 309
مردم چندان با هویت ملی جوش نخوردند، که البته عدهاي از نخبگان قومی [عمدتاً چـپ
گرا] همواره از این عامل سود جستهاند. به نظر میرسد که اگر برخی تبعیضات سیاسی و
اقتصادي از این دو منطقه [کرد و بلوچ ] رفع شود، این دو قوم به عناصر اصلی دفـاع از
هویت ملی ایران تبدیل شوند.
اعراب نیز یکی دیگی از اقوام ایرانی هستند که تاریخ و مذهب مشترك با این قـوم
را در قالب هویت ملی جاي میدهد. در میان این گروه، مذهب نقش برجستهاي در پیوند
آن با هویت ملی بازي میکند، ولی اخیراً برخی محرومیتهاي اقتصادي و گاهی سیاسی
موجب نارضایتیهایی در میان آنان شده که زمینه فعالیت برخی افراطیون و قدرت هاي
خارجی را نیز فراهم کرده است.
در میان اقوام ایرانی تنها ترکمن هاي را می توان با مفهوم قوم ساز گار دانست. ایـن
گروه از نظر زبانی، مذهبی، فرهنگی و آداب و رسوم بـا هویـت ملـی کشـور چنـدان
اشتراك ندارد. در میان سایر گروه هاي زبانی مانند لرها که از نظر زبانی نیز تا حدودي
با فرهنگ و هویت ملی انطباق دارند نمی توان حتی مفهوم قوم متداول در ایـران را نیـز
صادق دانست.
باآنکه بیشتر اقوام ایران در هویت ملی ایران جاي میگیرند، ولـی در دوران معاصـر
عدهاي براي رسیدن به برخی اهداف سیاسی با جعل تاریخ اقوام و به محاق بردن هویـت
ملی در میان آنان سعی در به راه انداختن نیروهاي واگـرا کـردهانـد، کـه در صـورت
همراهی قدرت هاي بیگانه با آنها در برخی برههها بحـران هـایی را در کشـور ایجـاد
کردهاند. امروزه نیز همان افراد با قالب دیگري فعال هستند و با توجه به اینکـه هویـت
ملی در چند دهه اخیر چندان که باید تقویت نشده است، در نتیجه هویت قومی بر هویت
ملی به ویژه در کردستان ،اعراب خوزستان، بلوچ ها و تا حدودي آذربایجان چیره شـده
است که در کنار دخالت هاي بیگانه این امر می تواند خطر ساز باشد. بنـابراین امـروزه
تقویت عوامل زیر بنایی و روبنایی هویت ملی با تمام ابعاد آن یکـی از اساسـی تـرین
نیازهاي کشور است.
310اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
انطباق منافع ملی و منافع قومی
با توجه به آنکه قومیت هاي ایران بر خلاف مفهوم متداول در غرب از نظر تـاریخی
و فرهنگی بخشی از ملت ایران هستند و تصور ملت ایران بدون اقوام آن بسیار سخت می
باشد، بنابراین تمام امور ملت ایران و اقوام آن به هم گره خورده اسـت. یکـی از ایـن
نمونه ها منافع ملی و قومی می باشد. منافع ملی برابر با »مجموعهاي از همه پدیده هـا و
عناصر که در حفظ بقاء و بهتر زیستن یک ملت نقش آفرین است و منافع ملی آن ملت
یا کشور خوانده می شود" می باشد)مجتهدزاده، .(79 :1381همچنین با توجه به اینکه اقـوام
نیز از نظر تاریخی، سرزمینی و فرهنگی و اقتصادي سرنوشت همسـانی بـا ملـت ایـران
دارند، منافع قومی آنها نیز با منافع ملی ایران پیوند می خورد. با توجه به این امـر مـا در
زیر اشارهاي بسیار کوتاه به این امر در بخش هاي مختلف می کنیم. البته لازم است کـه
این پدیده ها به صورت یک کار پژوهشی گسترده مورد مطالعه قرار گیرد.
دفاع ملی: یکی از اساسی ترین پایه ها و اصول منافع ملی اصـل تمامیـت ارضـی و
حفظ یکپارچگی کشور است. یکی از تهدیدهاي تمامیت ارضی کشور به صورت بـالقوه
و بالفعل فعالیتهاي قوم گرایانه است. هرگونه فعالیتهاي قوم گرایانه تمامیـت ارضـی
کشور را به خطر میاندازد. امروزه با آنکه ما در سطح قومیت هاي کشور حداقل در بدنه
اصلی جامعه قومی )به استثناي کردستان سنی مذهب( شاهد جریان واقعی قـوم گرایـی
نیستیم ولی عدهاي از نخبگان قومی در پی تزریق این افکار به بدنه جامعه قومی هسـتند
که در این صورت تمامیت ارضی کشور را نیز به خطر خواهد انـداخت. لازم بـه ذکـر
است که فعالیت هاي قوم گرایانه خود مناطق قومی را نیز دچـار آسـیب هـاي گـاهی
جبران ناپذیر میکند که نمونه آن ویرانی ها و عقب ماندگی هایی اسـت کـه در اثـر
بحران هاي اوایل دهه 60کردستان در منطقه ایجاد شد. البته شایان توجه است که اقـوام
ایرانی با توجه به موقعیت جغرافیایی خود همیشه به عنوان مرز داران ایران عمل کردهاند
و همیشه مدافع تمامیت ارضی ایران بودهاند.
منافع اقتصادي: یکی از پایه هاي منافع ملی هر کشور منافع اقتصادي است. بنابراین
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 311
عموماً همه کششها و کوششهاي سیاست داخلی و خارجی هر کشور به دست آوردن
بیشترین منافع اقتصادي است. کسب منافع اقتصادي به ویژه در عرصه داخلـی در گـرو
استفاده حداکثري و بهینه از تمام ظرفیتهاي اقتصادي کشور در تمام زمینهها و عرصـه
ها می باشد. با توجه به این امر به دلیل اینکه اقوام ایران اکثراً در نواحی پیرامون کشـور
واقع شده و عموماً هم داراي پتانسیلهاي محیطی و انسانی خوبی براي توسعه می باشـند،
بنابراین تقویت اقتصادي محلی و استفاده همه جانبه از پتانسیل این نواحی نه تنها موجب
افزایش استاندارد زندگی نواحی پیرامونی کشور می شود، بلکه افزایش و بهبودي شاخصه
هاي اقتصادي ملی و در نهایت قدرت ملی و امنیت ملی کشور را در پی خواهد داشت.
براي نمونه در این مقوله می تـوان بـه وضـعیت مناسـب آب و خـاك در نـواحی
آذربایجان، کردستان و خوزستان اشاره کرد. یا اینکه به وضعیت منـابع معـدنی و زیـر
زمینی مانند مس، طلا و نفت و گاز در سه منطقه فوق اشـاره کـرد. موقعیـت ارتبـاطی
بلوچستان و آذربایجان براي تقویت اقتصادي محلی و ملی بسیار مناسب می باشند.
البته در استفاده از پتانسیلهاي اقتصادي محلی باید همواره دید ملی را حفظ کرد. بـه
عبارت دیگر نباید تقویت اقتصاد محلی باعث تقویت احساس خود کفایی از کشـور در
میان قومیتها شود در این صورت این امر به زیان منافع ملی خواهد بود. مورد دیگر نیز
که باید در این امر به آن توجه شود این است که در استفاده از منابع محلـی در مقیـاس
ملی، مردم محلی از رفاه و منابع حاصل از این فعالیت هاي اقتصادي بهره کافی را ببرند.
در غیر این صورت مسائلی مانند خوزستان می تواند در هر جـاي کشـور تکـرار شـود.
بنابراین لازم است که این امر هم در برنامه ریزي هاي اقتصادي به طور جدي مـد نظـر
تصمیم گیران و برنامه ریزان قرار گیرد.
منافع فرهنگی: همچنان که در بخش هـاي گذشـته اشـاره شـد ویژگـی هویـت و
فرهنگ ایرانی هم پوشی آن با فرهنگ و هویت نواحی پیرامونی است و آسیب دیدن در
هر بخش به معنیآسیب دیدن بخشهاي دیگري است. به بیـان دیگـر حفـظ و تقویـت
فرهنگ هاي محلی به معنی تقویت هویت ملی کشوري می باشد و این امـر مـی توانـد
312اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کمک شایانی به حفظ وحدت و یکپارچگی سرزمین کشور بکند. براي نمونه با توجه به
اینکه جشن نوروز جشنی ایرانی می باشد بها دادن هر چه بیشتر به این آیین به ویـژه در
عصر حاضر که سایر جنبه هاي هویت ایرانی اندکی کمرنگ شده اسـت بسـیار حـایز
اهمیت است. به ویژه اگر به نقش این عنصر در آذربایجان توجه داشته باشیم کـه پایـه
اصلی مبارزه با نیروهاي قوم گرا در منطقه به حساب میآید. البته تأکید زیـاد بـه ایـن
عنصر در نواحی کردستان و بلوچستان نتیجه عکس مـیدهـد. یکـی دیگـر از عناصـر
فرهنگی که می تواند در نزدیکی میان فرهنگ ملی و محلی در کشور کمک کند بخش
هاي فرهنگی مانند موسیقی، سینما و شـعر اسـت. بـدیهی اسـت خواننـدهاي از نـواحی
پیرامونی که به زبان فارسی ترانه می خواند طبیعتاً می تواند در تقویت همبسـتگی ملـی
کمک کند و یا فیلم هاي سینمایی که یاد آور خاطرات جانفشانی هاي نواحی قـومی در
دفاع از ایران می باشد میتواند بسیار مؤثر باشد. به عنوان نمونه می توان به جایگاه وقایع
تاریخی مانند قیام بابک، قیام مشروطه و... اشاره کرد.
در عرصه شعر هم شاعرانی که در نواحی پیرامونی به زبان فارسی یا حتی محلی براي
تقویت هویت ملی شعر می گویند باید مورد تشویق و حمایت قرار گیرند. بدیهی اسـت
که به هیچ وجه نمی توان جایگاه شعرهایی که استاد شهریار بـراي هویـت و تمامیـت
ارضی ایران سروده است در منطقه آذربایجان فراموشی کـرد. ایـن عوامـل امـروزه در
ژئوپلیتیک پست مدرن بسیار مورد توجه است و دولت ها بر روي ایـن عوامـل تأکیـد
زیادي دارند.
شاخص هاي فرصت آفرینی قومیتها
دفاع از سـرزمین: نیروهاي قومی و ایلی همیشه به عنوان نیروهاي نظـامی و دفـاعی
کشور در نواحی مرزي بودهاند. این امر هم از موقعیت جغرافیایی آنها بر می خیزد و هم
از ویژگی هاي اعتقادي و فرهنگی آنها. به عبارت دیگر اقوام ایرانی به دلیـل اینکـه در
نواحی پیرامونی و گاهی حساس کشور از نظر امنیتی واقع شدهاند به طور طبیعی بر سـر
راه تهاجماتی که در طول تاریخ به کشور شده، واقع شدهاند. به همـین دلایـل همـواره
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 313
بخشی از نیروهاي دفاعی کشور در برابر مهاجمان و نیروهـاي تهدیـد کننـده تمامیـت
ارضی کشور بودهاند. این امر به معنی آن نیست که دفاع قومیت هاي کشور از تمامیـت
ارضی ایران امري ناشی از جبر جغرافیایی بوده است. بلکه نگاهی به تاریخ چند سده اخیر
نشان میدهد که قومیت هاي ایرانی چون همیشه خود را در قالب ایران دیدهاند و دفاع از
هویت ملی و تمامیت ارضی را در ناخودآگاه خود دفاع از خود دانستهاند وارد این کـار
زار شدهاند. وقایع پس از دوران صفوي و دفاع آذري ها در برابـر تهاجمـات عثمـانی و
روس ها دلیل قاطعی بر این ادعا است و یا در دوران کنونی دفاع اعـراب خوزسـتان از
تمامیت ارضی کشور در برابر تهاجمات وحشیانه صدام دلیل دیگري به این امر است.
کسب منافع اقتصادي: نواحی که امروزه قومیت هاي کشور در آن استقرار دارند بـه
ویژه در غرب و شمال غربی، علاوه بر پتانسیلهاي سرزمینی مانند آب و خاك و ذخایر
زیر زمینی و منابع معدنی، داراي آب و هواي مطلوبی جهت جذب گردشگران داخلـی و
خارجی است. همچنین با توجه به این اصل که گردشـگران خـارجی همـواره جویـاي
آشنایی با زندگی متنوع شرقی هستند، این مناطق نیز به خاطر دارا بودن تنوع انسـانی و
فرهنگی چه در قالب آداب و رسوم و چه به صورت زبان و نوع پوشش، زمینه مناسـبی
براي جذب گردشگران خارجی دارند. طبیعی است که جذب گردشگران علاوه بر بهبود
اقتصادي محلی به اقتصاد کشور نیز کمک شایانی خواهد کرد. علاوه بر ایـن، پتانسـیل
هاي اقتصادي در این نواحی می تواند عامل مهمی در جذب سرمایه گذاران خـارجی بـه
ویژه همزبانان آنها در خارج کشور باشد، که در این مورد هم به ویژه در شرایط کنونی
که کشور با دشواري مختلف اقتصادي رو به رو است می توانـد بـراي حـل مشـکلات
کشور مؤثر واقع شود.
گسترش مرزهاي ژئوپلیتیـک: مرزهاي ژئوپلیتیک هر کشور برابر بـا آخـرین حـد
سرزمین هایی است که امواج فرهنگی ساطع شده از یک کشـور را دریافـت و بـه آن
پاسخ مثبت میدهند، و این مرزها معمولاً فراتر از مرزهاي سیاسی کشورها است.
نگاهی به تاریخ ایران به ویژه طی دو سده اخیر نشان میدهد که بسـیاري از نـواحی
314اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
که امروزه به صورت کشورهاي مستقل در پیرامون ایران قرار گرفتهاند یا بخش وسیعی
از جمعیت آنها بر اثر تمایلات قدرت هاي جهانی از کشور جدا شدهاند و هیچ کـدام از
آنها در نتیجه فعالیت هاي جدایی طلبانه از کشور جدا نشدهاند. با در نظـر گـرفتن ایـن
واقعیت و این نکته که این گروه هاي جدا شده از کشـور حامـل بخشـی از فرهنـگ و
تاریخ ایرانی می باشند و معمولاً بخش بزرگی از جمعیت آنها در درون مرزهـاي ایـران
قرار گرفته، زمینه مناسبی براي تأمین منافع منطقهاي و محلی ایران در عرصـه سیاسـت
هاي منطقهاي و جهانی می باشند. این امر گاهی تا آنجا پیش میرود که این گروه ها در
زمان هایی که شرایط منطقهاي و جهانی مهیا می شود در پی الحاق به ایران بر میآینـد.
که مثال بارز آن نواحی کردنشین عراق و ترکیه است.
به طوري که پس از فروپاشی عثمانی، ژنرال شریف پاشا در هنگام سرپرستی هیـأت
نمایندگی عثمانی در کنگره ورساي، این مسئولیت را از سر خود باز کرد و خویشتن را
نماینده کردستان نامید و با وزیر خارجه ایران درباره اعلام استقلال کردستان عثمانی زیر
قیمومیت ایران به گفتگو نشست )صالح ابراهیمـی، (80 :1384البته بنا به دلایلی که یکـی از
مهمترین آنها مخالفت انگلیس بود این تلاش ها به نتیجه نرسید.
ایران از این وزن ژئوپلیتیک در چهار سوي مرزهاي خود می توانـد اسـتفاده کنـد؛
البته در شرایطی که ایران توانسته باشد یک اقتصاد قوي، هویت ملـی مسـتحکم و نظـام
سیاسی با ثبات و داراي تعاملات سازنده با نظام جهانی را فراهم آورد.
قومیت به عنوان ذخائر فرهنگی: فرهنگ قومیت ها بخشی از فرهنگ ملـی کشـور
است، اما در قالب سنتی و تقریباً دست نخورده. به عبارت دیگر با توجه به آنکه فرهنگ
ملی در اثر تعاملات جهانی و نفوذ فرهنگی خارجی و گاهی هم بی توجهی تصمیم گیران
کشور، برخی عناصر و ویژگیهاي اصیل خود را از دست میدهد، فرهنگ هـاي محلـی
میتوانند به نحوي آن بخشهاي فراموش شده را حفظ کنند. یکی از مـوارد برجسـته در
این حیطه گنجینه واژگان زبانهاي محلـی اسـت کـه واژههـاي بسـیار مناسـبی بـراي
جایگزینی به جاي واژههاي بیگانه میباشند.
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 315
لازم است این موارد یاد شده در سطح وسیع و بـه صـورت ژرف مـورد پـژوهش و
کنکاش قرار گیرد که در این صورت می تواند کمک زیادي به امنیت ملـی کشـور در
این حیطه بنماید.
وحدت و همگرایی کردها با ایران
یکی از پیچیده ترین و مبهم ترین مسائل مربوط به اقوام در ایران، مسایلی است کـه
در حوزه مسایل مربوط به کردستان نوشته و رایج گشته است. این منطقـه از یـک سـو
داراي پیوندهاي تاریخی، زبانی و فرهنگی عمیقی با ایران است و از سوي دیگر عـدهاي
با تأکید بر عوامل زبانی، فرهنگی، مذهبی و عدم توسعه یافتگی منطقه کردستان اقدام به
دامن زدن به طیفی از فعالیت هاي قوم گرایانه به ویژه در یک سده اخیر زدهاند. کردهـا
در برخی پارامترهاي هویت بخش با جامعه ملی پیوند نزدیکی دارند که در صورت بهـا
دادن به آنها می تواند عامل همگرایی با کل کشور شود. در زیر به این عوامل اشـارهاي
کوتاه می نمائیم:
تاریخ: کردها در واقع دنباله قبایل ماد آریایی هستند که اولـین حکومـت ایرانـی -
آریایی ) 853تا 550ق.م( را در بخشی از فلات ایران شکل دادند. عقیـده عمـومی ایـن
است که کردها از اقوام ایرانی و نژاد هند و اروپایی هستند که از حدود 4000سال پیش
در منطقه کردستان استقرار یافتهاند. این قوم دستهاي از اقوام آریایی هستند که ابتـدا در
اطراف دریاچه وان، منطقه قفقاز و رود دجله پراکنده بودند و به تدریج که انسجام قومی
و فضایی پیدا کردند، در منطقه کردستان کنونی مستقر شدند )حافظ نیا،.(164: 1381
با ورود مسلمانان به ایران کردها نیز به مانند سایر ایرانیان مسلمان شدند. زکی بیگ
مورخِ کُرد، حال و روز کردها را در دوران پیش از صفویه چنین توضیح میدهد:» کردها
هرگز تلاش نکردند تا سلطه و یا اقتدار مستقلی از خود بر حکومت ها اعمال کنند و تعجب آور نیست که کردها
فعال ترین و علاقه مندترین افراد در صحنه کارزا در خدمت سلاطین تُرك یا خلفاي )عباسی( و پشت و پناه آنان
در روزگار سختی بودهاند«)رضایی، .(238: 1379
زبان: زبان کردي یکی از زبان هاي مناطق غرب ایران است کـه متعلـق بـه شـاخه
316اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ایرانی از خانواده زبان هاي هند و اروپایی می باشد.
ریشه زبان کردي، مادي یا اوستایی است که به وسیله آریـایی هـا در حـدود 3000
سال پیش از میلاد تکمیل شده است )رضایی،.(247: 1379
امروزه بیشتر پژوهش گران بر این باورند که زبان کردي، از جمله زبانهاي رسـمی
و مهم آریایی و ایرانی است با لهجه و گویش هاي متفاوت. استرابون جغرافی دان یونانی
میگوید زبان پارسی و ماد از همدیگر مشتق هستند و داراي یک ریشه می باشند. او می
گوید: مادها عشایر کرد هستند که زبان آنها هند و آریایی است و به عقیده متخصصین
تاریخ، زرتشت اهل میدیا بوده و اوستا را نیز به زبان مادري خود یعنی ماد نوشته اسـت.
همچنین دارا میس میستر معتقد است: زبان پهلوي ریشه و اصل زبان کردي است، زیـرا
الفاظ و کلمات خیلی بهم شبیه هستند. به همین دلیل صاحبنظران معتقدنـد کـه در سـده
ششم پیش از میلاد زبان کردي به صورت زبان مستقلی وجود داشته است )محمـدي، :1373
.(117-118
با آنکه پژوهش هاي زبانشناسی نشان میدهد که زبان کردي و فارسـی در دورهاي
یک زبان بوده ولی به تدریج هر کدام روي مسیر معینـی تـا امـروز در تکمیـل خـود
کوشیدهاند و امروزه نمی توانیم بگوییم که زبان کردي و فارسی یکـی اسـت. بایسـتی
دانست که در زبان کردي هم پس از جدا شدن از زبان آریائی در هر منطقـه و محلـی،
لهجهاي جداگانه پیدا شده است و در ولایات مختلف به چندین لهجـه متفـاوت صـحبت
میشود و میان هر کدام تفاوتهایی وجود دارد )محمدي، (118 :1373این تفاوت ها امروزه
به حدي است که مناطق مختلف که تحت عنوان کردستان نامیده می شوند قادر به فهـم
کامل زبان همدیگر نیستند.
مـذهب: آنچه که امروزه عامل اصلی هویت بخش قوم کرد می باشد مذهب است. به
عبارت دیگر عامل اصلی رشد نیروهاي واگرا در کردستان در اصل تحت تاثیر مسـتقیم
یا غیر مستقیم عامل مذهب می باشد. شاهد این امر عدم وجود نیروهاي واگـرا در میـان
کردهاي شیعه کشور می باشد که اکثریت جمعیت کردهاي کشور را تشکیل میدهنـد.
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 317
در مورد جمعیت کردها و پیروان مذهب شیعه و سنی میان آنها اختلاف نظرهاي زیادي
وجود دارد. به طوري که ناسیونالیست هاي کرد با احتساب بسیاري از مناطق پیرامـونی
در قلمرو کردستان جمعیت کرد را تا هشت میلیون در کشور بالا می برند . ولی واقعیت
آن است که اگر اغراق را کنار بگذاریم جمعیت کردها با احتساب تمام جمعیت آنها در
استانهاي مختلف به 4/5میلیون میرسد. اگر از این تعداد بخواهیم جمعیت تحـت نفـوذ
ناسیونالیسم کرد را در نظر بگیریم میزان آن به کمتر از 2/5نفر میرسد )رضـایی، :1379
.(242
در کل باید گفت که از مجموع جمعیت کردهـاي سـاکن ایـران بیشـتر آنهـا راه
همگرایی با کشور را در پیش گرفتهاند و با ناسیونالیسم کردي نسبتی ندارنـد. بنـابراین
وجوه افتراق )زبان و فرهنگی محلی( همان چیزي است کـه هویـت قـومی را تشـکیل
میدهد. احسان هوشمند در بررسی تحولات سیاسی کردستان به این امر اشاره می کنـد.
وي می گوید: »مردم کرد شیعه مذهب در تاریخ معاصر هیچگاه حتی به صورت محدود بـا تحرکـات قـوم
گرایانه کردي همراهی و همدلی نداشتهاند و به کارگیري زبان کردي متفاوت از کردهاي شیعه زمینـه فاصـله و
دوري از خواسته هاي زبانی این گروه ها را در مردم منطقه تشدید نموده است« )هوشمند، .(158 :1384
روي همین اصل می توان گفت که اکثریت کرد )شیعه( کشور در همگرایی کامل
بودهاند و خود یکی از پایه هاي شکل دهنده ناسیونالیسم ایرانی هستند و در عرصه هـاي
گوناگون ملی حضور داشتهاند. در این مورد نیز احسان هوشمند شواهدي آورده است که
شایان ذکر می باشد: »کردستان شیعه مذهب و اهل حق کرمانشاهان، ایلام و بخش هایی از استان کردستان
کنونی یعنی بیجار، قروه، شاهین دژ حتی به صورت جزیی با حرکت هاي سیاسی اوایل انقلاب در منـاطق کـرد
نشین همراهی نداشتند. در میان کادر حزب دموکرات هم پستی از سوي آنان اشغال نشده و وجود چند استثناء هم
نافی قاعده اصلی نیست. برعکس کرمانشاهان یکی از خاستگاههاي ناسیونالیسم یعنی ملـیگرایـی ایرانـی اسـت.
مهاجرت آزادي خواهان ایرانی به کرمانشاهان در جنگ اول جهانی و تشکیل دولت در هجرت، تشـکیل حـزب
ایران با همراهی دو شخصیت برجسته کرد کرمانشاهی یعنی دکتر کریم سـنجابی و دکتـر زنگنـه )در دهـه 20
همزمان با کومله( و نیز بر صدر نشینی سنجابی در جبهه ملی پس از سال ها همراهی با دکتر مصدق، نمودي از این
ادعا است. در مورد گروس )بیجار گروس( هم داستان شبیه کرمانشاهان است. تنها مقاومـت مسـلحانه در برابـر
اشغالگران ایران در جنگ جهانی دوم از سوي دریا سالار بایندر فرمانده ناوگان دریایی ایران در جنوب، علی رغم
عدم مقاومت ساختار ارتش، همراهی استاد کارمان نجات اللهی با ملیون در انقـلاب 1357و... نمودهـایی از ایـن
318اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ادعاست. حتی از نظر جمهوري اسلامی چون ساکنان این دو منطقه، شیعی مذهب هستند ورود به عرصه مـدیریت
هاي کلان سیاسی از سوي آنان پذیرفته شده است. زنگنه وزیر سابق کرمانشاهی نفت سابقه حضوري طولانی [16
ساله] در کابینه دارد که هیچ شخصیت دیگري نتوانسته رکورد حضور در کابینه او را بشکند. رمضانزاده سخنگوي
[سابق] بیجاري دولت، عزیزي حقوقدان کرمانشاهی شوراي نگهبان و لیست بلنـد بـالایی از مقامـات لشـکري و
کشوري جمهوري اسلامی که کرد هستند اما کرد شیعه مذهب« )هوشمند، .(148: 1384
آنچه که امروزه به نام ناسیونالیسم کرد شناخته می شود بیشتر در میان کردهاي سنی
مذهب است که از نظر جغرافیایی در استان کردستان، آذربایجان غربی و شـمال اسـتان
کرمانشاهان جاي دارند. بحران هاي دهه هاي 1320و 1360کردستان بیشتر در نـواحی
سنی نشین بوده. این امر بدان معنی نیست که تمام مناطق سنی نشین کشـور در جرگـه
نیروي واگرا قرار داشتهاند، بلکه در میان کردهاي سنی مذهب نیز نیروهاي زیادي براي
همگرایی با کشور وجود داشتهاند. این امر را در بحران کردستان پس از پیروزي انقلاب
اسلامی به روشنی می شود فهمید.
سابقه همگرایی کردها با حکومت مرکزي به دوره هاي گذشته بـر مـیگـردد. بـه
طوري که بخش اعظم سپاه شاه عباس صفوي را کردها تشکیل میدادند و سردار مشهور
ایشان االلهوردي خان از کردها بود )رضایی، .(240: 1379
همچنین در عصر زندیه کردها موفق شدند براي چهارمین مرتبه در ایران یک سلسله
کرد نژاد را تأسیس کرده و زمام امور امپراتوري را به دست گیرند و شیراز را پایتخـت
خود قرار دهند. دبیر قبلی حزب دمکرات کردستان »قاسملو« در کتـاب خـود در ایـن
زمینه نوشته است: »در چهار صد سال گذشته این دوران یکی از طلایی ترین و پـر ثمرتـرین دوره هـا در
زندگی کردها بوده است« ) رضایی، .(240 :1379
طی دوران جنگ هاي نادر شاه افشار با عثمانی هـا در سـال ) 1733م / 1146ه.ش،(
در اطراف بغداد، نیروهاي نظامی تدارك یافته از سوي والی اردلان از پیشـتازان ارتـش
نادر شاه بودند. نیکیتین در این باره می نویسد:
شاه عباس، نادر شاه و فتحعلی شاه هر سه در جنگ هاي خود با دشمنان روي عشیره
مکري حساب می کردند. نخستین این سه پادشاه که از آن روي دیگر بزرگتر بـود بـه
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 319
کردان که قسمت اعظم نیروهاي مسلح او را تشکیل میدادند متکـی بـود و بسـیاري از
کردها را در لشکر خود به مقامات عالی فرماندهی گماشـت. در سـال 1624نیـز کـه
کردهاي مکري هسته اصلی لشکر شاه عباس را تشکیل میدادند و او در نبردي بـزرگ
شکستی فاحش به ترکان عثمانی وارد آورد،نیز همین طور بود )احمدي، .(195-196: 1379
قاسملو به نقل از آوریانوف مورخ اهل شوروي می نویسد: »در جنگ هاي ایران و روس در
آغاز قرن نوزدهم، دو سوم سربازان عباس میرزا کرد بود« و همچنین می نویسد: »در سال ) 1885م/
1232ق،( از 35000عضو سپاه ایران، 20000نفر آنها کرد بودند« )احمدي، .(196 :1379
رؤساي ایلات کرد در قبال خدماتی که انجام میدادند به مقام هـاي مهـم نظـامی و
سیاسی دست می یافتند. براي نمونه عزیز خان مکري که هم والی آذربایجان بود و هـم
رئیس کل قشون ایران در جنگ با عثمانی ها در عهد قاجـار در سـال )(1269 / 1853
بعدها به عنوان حاکم تهران منصوب شد و سرانجام ناصر الدین شاه او را به مقام وزارت
جنگ رساند )احمدي، .(197: 1379
گرچه این شرایط با تأسیس دولت مدرن از سوي رضا شاه دگرگون شد، ولی باز هم
کردهاي سنی تماماً در ارودگاه نیروهاي واگرا قرار نگرفته، بلکه نیروهاي مرکز گرا نیز
در میان آنها قوي بوده است. به طوري که در سال 1324خورشیدي و همزمان با چالش
هاي مهاباد بسیاري از مردم منطقه با دکتر مصدق نماینده دوره چهاردهم مجلس همراهی
داشتند که نمونه آن تلاش یکی از شخصیت هاي سقزي است که تـدوین برنامـههـاي
جامع و متناسب با شرایط آن روز براي اداره ایـران و ارسـال آن بـه شـاه و مجلـس و
تقاضاي اجراي برنامههاي نخست وزیري دکتر مصدق را می نمایـد)هوشـمند، (158 :1384
کردهاي سنی حتی در جریان پیروزي انقلاب و روند تکامل آن در سال هاي اولیه نقش
زیادي داشتند )شاه اویسی، (22 :1384در دوران آغاز بحران کردستان پس از پیروزي انقلاب
اسلامی قاسملو )رهبر پیشین حزب دمکرات کردستان ایران( در دیدار بـا ناصـر فربـد
[رئیس ستاد ارتش در دولت موقت ]چنین گفته بود:
»قوم کرد ایرانی است، ما ایرانی هستیم، کاري کنید ایرانی بودن ما را قبول داشته باشند. تا ما آن دو، یعنـی
320اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کرد عراقی و ترکیه را نجات دهیم. همگی به نام استان بزرگ و قوم بزرگ ایرانی متعلق به ایران میباشیم و این
مسئله یقینی است. چرا نسبت به ما شک دارید؟« )فرید، .(158 :1384در بحران هاي سال هاي نخست
پیروزي انقلاب اسلامی هم به دلیل اینکه بسیاري از جریانات قوم گرا داراي گرایشـات
چپی بودند مردم منطقه به ویژه کردهاي سنی مذهب به مقابله با آنها پرداختنـد)هوشـمند،
.(158 :1384به طوري که اعتراضات برخی از مقامات بلند مرتبه گروه هاي قوم گرا نیـز
تایید کننده همین امر می باشد. آمارهاي مربوط به شمار کشته شدگان لیست شـده بـه
وسیله بنیاد شهید انقلاب اسلامی هم بر این امر صحه میگذارد. به عنوان نمونه در سـنندج
558نفر، مریوان ،331سقز ،223سر دشت 211و حتی مهاباد به عنوان کـانون حـزب
دموکرات 321نفر... به عنوان شهید ثبت گردیدهاند )هوشمند، .(152 :1384
موارد بالا نشان میدهد که با وجود قوي بودن جنبش قوم گـرا در کردسـتان سـنی
مذهب باز هم عده زیادي از مردم با آنها همراهی ندارند و همگرایی مردم استان یـک
بار دیگر در انتخاب ریاست جمهوري دوم خرداد 1376نیز نمود یافت. در این انتخابات
که شعارهایی در رابطه با رفع برخی محرومیت ها از کردستان مطـرح شـد، همراهـی و
همگرایی کردها مشهود بود.
در یک پژوهش 87/1درصد پاسخگویان معتقد به افزایش همنوایی کردها با دولـت
پس از دوره یاد شده بودهاند. همچنین 57/6درصد پاسخگویان باور به رشد حضور مردم
کرد در راهپیمایی ها و اعلان حضور سراسري در کشور بودهانـد. و نیـز 58/3درصـد
معتقد بودند که شورش ها و ناامنی هاي ایجاد شده توسط گروه هاي کرد ایران در حـد
بالایی کاهش یافته است و 73/3درصد پاسخگویان کاهش متوسط بـه بـالاي گـرایش
مردم کرد به گروههاي جدایی خواه و خواهان خودمختاي کردهـا را اعـلام کـردهانـد
.(236 - 241 :1380 ،)گودرزي
وحدت و همگرایی بلوچ ها با ایران
بلوچ ها به عنوان یکی اقوام ایرانی در جنوب شرق کشور سـکونت دارنـد. یکـی از
ویژگی هاي بارز پراکنش فضایی بلوچ ها امتداد حضور آنها در کشورهاي همسایه یعنی
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 321
افغانستان و پاکستان است. بلوچ هاي ایران در دو عامل زبان و نژاد جـزو اقـوام ایرانـی
محسوب می شوند و این امر از عوامل اصلی همگرایی بلوچ ها با ایران است.
زبان: با وجود آنکه در مورد منشأ نژادي بلوچ ها گاهی تردیدهایی ایجاد مـی شـود.
اما بیتردید باید گفت که این زبان یکی از شاخه هاي زبان هاي ایرانی است که صورت
باستانی خود را بهتر از بسیاري از شاخه هاي زبان هاي ایرانی نگه داشته است.
برخی زبان شناسان از چند دهه پیش با مقایسه زبان بلوچی با زبان هاي مردم همسایه
بلوچستان، چون پشتو و زبان ها و گویش هاي فلات پامیر، هیچ شباهت و نزدیکی میان
آنها نجستند. اما با تعجب دریافتند که این زبان به گروه زبان هاي باختري، شاخه شمالی،
چون: مازندرانی، گیلکی و تالشی نزدیکتر است تا حتی به زبان هاي ایرانی جنوبی، چون
بشکردي، لاري و لري. بنابراین زبان بلوچی از زبان هاي گـروه ایرانـی غربـی، شـاخه
شمالی شناخته شد؛ زبانی که ریشه هند و اروپایی دارد و جز بلوچستان در برخی نـواحی
دیگر نیز رایج است. بررسیهاي گوناگون نشاندهنده آن است که گویا زبـان بلـوچی،
دنباله یکی از زبانهاي ویژه ایرانی بوده است ؛ زبانی کهن تر از پهلوي، چون اوسـتایی
)براهویی، .(187 : 1378
نژاد: با آنکه تردیدهایی در مورد منشأ نژادي بلوچ هاي از سوي برخی محافل وابسته
به خارج ایجاد شده است، اما بیشتر صاحبنظران معتقدند که آریایی هـا یکـی از اولـین
گروه هاي بزرگ مهاجران به این منطقه بودهاند. سیل مهاجرت در ادوار مختلف به ایـن
منطقه ادامه یافته؛ در دوره ساسانیان، کوچان به این منطقه رانده شدند.
پس از ورود اعراب، طبیعتاً مهاجرینی از اعراب به ویژه لشـکریان و فرمانـدهان در
منطقه جاگیر شدند. بخشی از عشایر غرب ایران در دوره صـفویه و عـدهاي از طوایـف
افغان در دوره افشاریه در بلوچستان ساکن شدند. این مهاجرت ها اختلاط و آمیزشـی در
میان ساکنان بومی به وجود آورد و به همین علت امروزه در بلوچستان طوایف متعدد، با
ریشههاي مختلف قومی وجود دارند؛ عدهاي خود را کُرد نوشیروانی، عدهاي دیگر خـود
را داراي پیشینه عربی و برخی خود را افغان میدانند)براهویی، .(188 :1378
322اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
با این وجود بررسی و اندازهگیريهاي انجام شده توسط دانشمندان و نژاد شناسـان از
طول بدن و سایر مشخصات جسمی بلوچ ها نشان میدهد که قوم بلـوچ ایرانـی نـژاد و
همانند کرد، تاجیک و سیستانی شعبهاي از نژاد آریایی هستند. پرفسور کین، بلوچ ها را
از نژاد تاجیک سنتی میداند. کلنل دیمنز مسأله را از طریق علمی بررسـی مـی کنـد و
جمجمه بلوچ را از نوع پهن سران ایرانی میداند و مینویسدکه جمجمه عـرب هنـدي از
نوع دراز سران است. او می گوید که اگر خصوصیات مغزي و جسمی بلـوچ را در نظـر
بگیریم باید او را ایرانی نژاد مانند تاجیکان و دیگر مردمان فلات ایران بـدانیم )کاویـانی،
.(83 :1381
با وجود آنکه بلوچ ها از بسیاري جنبه هاي هویتی داراي ویژگی هاي ایرانی هستند،
ولی موقعیت پیرامونی همه جانبه در این منطقه، بلوچ ها را کمتر در رسیدن بـه اهـداف
ملی و همگرایی ملی به حرکت در آورده است. درواقع مـی تـوان گفـت بـی عـدالتی
جغرافیایی باعث شد که بلوچ ها در همگرایی مؤثر با سایر اجزاء مردم ایران علایق قوي
نداشته باشند. این امر را به ویژه در دوران معاصر در وقایع مختلف ملی می توان مشاهده
کرد. مروري بر رویدادهاي ملی مانند انقلاب مشروطه، ملی شدن صنعت نفت، پیـروزي
انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی نشان دهنده حضور کم رنگ بلوچ ها در این برهه است.
البته شاید بتوان دلیل اصلی این امر را عدالت جغرافیایی دانست. زیرا هم محـیط طبیعـی
منطقه پتانسیلهاي لازم را براي پیشرفت منطقه عرضه نکرده است و هم اینکـه تصـمیم
گیران و برنامه ریزان مرکز نشین به توسعه و پیشرفت این منطقه توجهی اساسـی نشـان
ندادهاند. این عوامل باعث شد که رشد اقتصادي، سطح سواد و فرهنگ عمومی که لازمه
هر نوع آگاهی و رشد علایق ملی است، در منطقه در سطح پایینی باقی بمانـد و جامعـه
بلوچ، ویژگی ها و ساختار سنتی خود را حفظ کنـد. سـاختاري کـه در آن سـرداران و
رهبران مذهبی )مولوي ها( بیشتر به دنبال حفظ اقتدار سنتی خود بوده و نیروهاي تحـت
نفوذ خود را بیشتر به سوي واگرایی هدایت می کنند تـا همگرایـی. نگـاهی بـه وضـع
عمومی بلوچستان نشان میدهد که این منطقه در یک سده اخیر از تلاشهایی که بـراي
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 323
ملت سازي و رشد آگاهی و همگرایی ملی در کشور شده بهره چندانی نبرده اسـت. بـه
عبارت دیگر این منطقه به عنوان منطقهاي دوره افتاده از نظر جغرافیایی، ارتباطات کلـی
ضعیفی با مناطق مرکزي کشور به ویژه تهـران داشـته و بـرعکس تعـاملات قـوي بـا
بلوچستان پاکستان و کشورهاي عرب حاشـیه خلـیج فـارس دارد و در رأس مـدیریت
منطقه و کشور به ویژه پس از انقلاب با توجه به سنی مذهب بودن، حضور بسیار کمـی
دارند. و تمام شاخص ها و آمارهاي مربوط به سطح توسعه یـافتگی، ایـن منطقـه را در
پایین ترین سطح کشور از نظر میزان توسعه و رفاه نشان میدهد )امیر احمدیان، .(127 :1378
این امر به ویژه در مورد سطح سواد و آموزش هاي نوین که در صد سـال اخیـر نقـش
عمدهاي در همگرایی ملی در کشور داشته است بسیار بارزتر است. به طوري که در سال
1375در بین استانهاي کشور، سیستان و بلوچستان بـا 57/3و درصـد افـراد، باسـواد،
کمترین میزان باسوادي را به خود اختصاص داده است )امیـر احمـدیان، .(103 : 1378بـراي
این امر دلایلی مطرح می شود که عبارتند از :
-1پایین بودن سطح عمومی فرهنگ منطقه
-2فقر مادي بسیاري از خانواده ها به ویژه در نواحی روستایی و عشایري
-3پراکندگی نقاط جمعیتی از هم که هزینه آموزش و پرورش را افزایش میدهد
-4عدم بکارگیري نیروهاي بومی باسواد در ادارات استان موجبات دلسـردي مـردم
بومی در خصوص تحصیل و ادامه تحصیل شده است.
-5به دلیل بافت فرهنگی و مذهبی خاص منطقه به ویژه بلوچستان، بسیاري از کتب
درسی به خصوص در حوزه کتب دینی با اعتراض جدي از سـوي مـردم اهـل سـنت و
مولوي ها مواجه بوده است و نتیجتاً به دورههاي آموزشی مدارس دولتـی بـا نـوعی بـی
اعتمادي از سوي مردم نگریسته می شود )کاویانی، .(91: 1381
با توجه به این وضعیت کم سوادي و بی سوادي که در منطقه حـاکم اسـت، طبیعتـاً
آرمان هاي مورد نظر حکومت مرکزي براي ایجاد وحدت ملی و همگرایی در بلوچستان
برد چندانی نداشته است. این عوامل )فقر اقتصادي، بی سوادي، دوري از مرکـز و...( در
324اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کنار ساختار سنتی و مذهبی همگرایی را بـه شـدت پـایین آورده، زیـرا اکثـر مـردم
بلوچستان که سنی حنفی هستند هویت غالب خود را در قالب مذهب سنی تعریـف مـی
کنند )کاویانی، .(131 :1381این امر به ویژه در تضاد با علت وجودي اصـلی ایـران یعنـی
مذهب تشیع )به ویژه پس از انقلاب اسلامی،( همگرایی توده مردم بلوچ را با کشور کم
رنگ کرده است. البته چنانکه در فصل بعد نیز اشاره خواهد شـد بـا وجـود همگرایـی
پایین بلوچها واگرایی قومی هم در منطقـه وجـود نداشـته و آنچـه بـوده تحـت تـأثیر
تحریکات قدرت هاي خارجی بوده و بیشتر ناامنی ها در منطقه جنبه شرارت ها و قاچاق
مرزي و مواد مخدر داشته و کمتر رنگ و بوي قومی - سیاسی بخود گرفته است. تجربه
هم نشان داده در صورت درك واقعیتهاي منطقه میتوان حداقل از بـروز نـا امنـی در
منطقه جلوگیري کرد. براي نمونه حکومت پهلوي پس از جذب سرداران بلوچ، اقـدامات
مختلف براي آبادانی و عمران منطقه و تاسیس حوزه هاي علمیه سنی در داخـل کشـور
انجام داد که باعث شد بلوچستان در دوره پهلوي زمانه نسبتاً آرامی را پشت سر گـذارد
)براهویی، .(184 :1378
وحدت و همگرایی آذري ها با ایران
منطقه آذربایجان به مرکزیت تبریز در طول تاریخ نقش بسزایی در تحـولات ایـران
داشته است. به طوري که، پس از تسلط اعراب بر ایران و در پـی آن تـوهین و تحقیـر
ایران و ایرانی توسط آنان، ایرانیان در برابر آنها واکنش نشان دادند. یکی از این قیام ها
انقلاب گسترده و پر هیجانی بود که خرمیان یا سرخ جامگان به رهبري بابک خرمـدین
آغاز کردند. بابک در جبال آذربایجان نماینده ایرانیانی بود که نمی خواستند زیـر یـوغ
دیگران باشند. وي به مدت بیست سال در برابر حکومت عباسی مبـارزه کـرد. نهضـت
بابک در آذربایجان، در پی احیاي روح ایرانـی و آریـایی و نیـز عـدالت اجتمـاعی و
مساوات بود.
جایگاه تاریخی آذربایجان و شهر تبریز در تحولات ایران از زمانی کـه صـفویان از
شهر اردبیل در آذربایجان ایران برخاسته و حکومت ایران را در قرن دهم هجري / قـرن
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 325
شانزدهم میلادي به دست گرفتند بیشتر روشن شد. سلسله صفوي از جمله حرکت هـاي
موفقی بود که در پی زنده کردن هویت ایرانی بعد از ورود اعراب به ایران بود. کشـور
ایران که بعد از تسلط اعراب نتوانسته بود به یک حکومت واحد بر اساس هویت ایرانـی
دست یابد در قرن دهم هجري قمري توسط حکومت صفویه به این مهم نایل شد. صفویه
که بر اساس مذهب شیعه حکومت را به دست گرفته بود، بـراي اولـین بـار حکـومتی
اسلامی را بر اساس هویت ایرانی شکل داد.
مجتهد زاده معتقد است که اگر ایرانیان به تشیع روي نمیآوردند و اگر شاه اسماعیل
تشیع را دین رسمی ایران اعلام نمی کرد، به احتمال قوي امروزه کشور یا واحد سیاسـی
مستقلی به نام ایران و با این ویژگی ها وجود نداشت )مجتهد زاده، .(139: 1379
در قرن نوزدهم میلادي ) 1210ش( با آنکه سلسـله قاجاریـه تهـران را بـه عنـوان
پایتخت برگزید، باز هم تبریز و آذربایجان اهمیت خود را همچنان حفظ کـرد )احمـدي،
.(129 :1379تبریز پس از آن در دوره قاجاریه ولیعهد نشین بود، به همین دلیل، همـواره
افکار عمومی تبریز از وقایع تهران مطلع بود )کسروي،.(128 :1349
منطقه آذربایجان به رهبري تبریز در انقلاب مشروطه ایران نقش به سـزایی برعهـده
داشت. به عبارت دیگر میتوان گفت که تبریز در پیدایش زمینههاي انقـلاب مشـروطه
پیروزي و نگهداري آن نقش اساسی را عهده دار بود. براي پی بردن بـه نقـش برجسـته
آذربایجان و تبریز در راه سر افرازي ایران، هر ایرانی باید کتاب هاي منحصر بـه فـرد
احمد کسروي )تاریخ مشروطه ایران و تاریخ هجده ساله آذربایجان( را مطالعه کنـد. در
واقع می توان گفت که اولین جرقه انقلاب مشروطه ایران از اعتراض مردم به قـرار داد
توتون و تنباکوي میان ناصر الدین شاه و شرکت بریتانیایی زده شد. در این اعتراضـات
نقش تبریز بسیار برجسته بود. کسروي می گوید:
»پس از آنکه در سال 1168ش ناصر الدین شاه امتیاز توتون و تنباکو را به انگلیس داد، نخستین شهري که
به جنبش برخواست تبریز بود. به طوري که مردم آگهی کمپانی انگلیس را پاره کرده و بجاي آن نوشـته هـاي
شورانگیزي چسبانیدند و با وجود آنکه شرکت قبول کرد که کارکنانش در آذربایجان جز آذربایجانی نباشند ولی
آذربایجانی ها قبول نکرده و ایستادگی کردند )کسروي، .(16 :1349
326اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
در واقع می توان گفت که جنبش مشروطه را تهران به وجود آورد. ولـی پشـتیبانی
آن را تبریز به عهده گرفت. کسروي در تحلیل علل این امر بیان می کند:» چون پس از
پایتخت بزرگترین شهر ایران تبریز شمرده می شود، و ولیعهد همیشه اینجا می نشسـت
پیوستگی با تهران همیشه در میان بوده از اینـرو بـا همـه دوري، از چیزهـایی کـه در
پایتخت روي میداد و مایه بیداري مردم می شد، ناآگاه و بی بهره نمی ماند، از این سوي
انگیزههایی براي بیداري مثل نزدیکی به قفقاز و خاك عثمانی در بین بود که آمـادگی
آذربایجان را بیشتر می گرداند )کسروي، (137 : 1349به طـوري کـه تجـارت بازرگانـان
تبریزي با قفقاز علاوه بر افزایش ثروت و رفـاه موجـب افـزایش آگـاهی از جهـان و
زندگانی نوین می شود و آنان با پدید آوردن مدرسه ها و روزنامه ها و تامین بار مـالی
آن موجب رشد نیروي هاي مشروطه خواه در این منطقه شدند )کسروي، .(128 :1349همین
بازرگانان در واقع بار اصلی پیشبرد جنبش مشروطه را در تبریز بـه دوش کشـیدند بـه
طوري که در تلاشهایی که براي تسلیم شدن قطعی مظفرالدین شاه می شود تبریزیان با
شدت تمام به صحنه آمدند، براي نمونه حاج مهدي کوزه کنانی [یکی از بازرگانـان] در
جلسهاي که تشکیل شده بود رو به شرکتکنندگان کرد و گفت: در ایـن راه کـه بـه
خرسندي و سرافرازي ایرانیان خواهد انجامید من از جان دریغ نخواهم داشت و همـه در
رفت را خود از کیسه خواهم پرداخت ولی دیگران قبـول نکـرده و همـه در آن سـهیم
شدند« )کسروي، .(157 : 1349
آذربایجان به مرکزیت تبریز در پیروزي انقلاب مشروطه دوشا دوش تهران حرکت
کرد، و در حفظ آن نقشی منحصر به فرد و برجستهاي ایفا کرد. به عبارت دیگر پس از
به توپ بسته شدن مجلس که مشروطه از سراسر ایران برچیده شد و در همه جا ایرانیـان
بار دیگر به نوعی خود کامگی گردن گزارده، و این تنها تبریز می بود کـه ایسـتادگی
نمود . و در تبریز نیز که نیروهاي ضد مشروطه بیشتر شهر را به تصرف در آورده بودند
و بسیاري از آزادیخواهان تسلیم شده بودند ستارخان توانست در محله امیر خیـز )بـا 20
تن نیرو( مقاومت کرده و بر آنان پیروز شود و با این اقدام خود مشروطه را بـه ایـران
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 327
بازگرداند. به طوري که از محله امیر خیز به دیگر کوي هاي تبریز و از تبریز بـه تمـام
شهرهاي ایران این مبارزه امتداد یافت.کسروي می گوید، هر کس می خواست غیرت و
مردانگی را تماشا کند میبایست در این هنگام به تبریز آید. سراسـر شـهر شـوریده و
مجاهدان میکشتند و کشته میشدند و گام به گام پیش میرفتنـد )کسـروي، .(263 :1378
باري در نهایت تبریز پس از یازده ماه جنگ و آشوب به آرامش دلخواه خود رسـیده و
مشروطه را دوباره به ایران بازگردانید )کسروي، .(406: 1349
با قدرت رسیدن رضا شاه و نیز تحت تأثیر انقلاب کمونیسـتی شـوروي گرایشـات
چپ به ویژه در آذربایجان ایران رواج یافته بود و در نهایت با سقوط رضا شـاه و ورود
شوروي به شمال ایران گروههاي قومگرا در منطقه فعال شـدند و بـه کمـک نیروهـاي
شوروي در سال 1325ش جمهوري خودمختار آذربایجان را شکل دادند، ولی به محـض
خروج نیروهاي بیگانه و قبل از رسیدن نیروهاي دولتی خود مردم تبریز مزدوران بیگانه
را قلع و قمع کرده و فراري دادند. پس از آن درجریان ملی شدن صنعت نفت و پیروزي
انقلاب اسلامی، تبریز نقش اساسی داشت به طوري که قیـام 29بهمـن 1356تبریـز را
یکی از نقاط عطف جریان مبارزاتی مردم ایران میدانند. در جریان جنگ تحمیلـی نیـز
آذربایجان یکی از نقاط کلیدي مقاومت در برابر تجاوزات رژیم بعثی به خاك میهن بود.
به طوري که در خلال جنگ، میزان تشکیل واحدهاي داوطلب از میان جوانان اردبیل
و مناطق اطراف چنان بالا بود که در مقایسه با دیگر نقاط ایران فقط اصفهان بود کـه از
لحاظ تعداد شهدا از اردبیل پیشی داشت. نکته قابل توجه در این میان آن است که اردبیل
با تشکیل تیپ ابولفضل العباس )در داخل لشکر 31عاشـوراي سـپاه پاسـداران انقـلاب
اسلامی( بخش مهمی از تدارکات آن را تامین میکرد و بازار شهر بـا اهـداء و ارسـال
وسایل و مواد خوراکی به جبهه ایستگاه هاي صلواتی درست می کردند. طـولی نکشـید
که تجار و بازارهاي دیگر نقاط ایران نیز این ابتکار را سرمشق قرار دارند .
امروز در عرصه سیاسی هم آذري ها در تمام سطوح سیاسی حضور گستردهاي دارند.
همچنین در عرصه اقتصادي حضور آذري ها در تمام نقاط کشور به ویـژه تهـران قابـل
328اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
توجه است و این حضور را می توان به عرصه هاي ورزشی، فرهنگی و اجتماعی نیز
تسري داده و همه اینها عاملی شدهاند که آذربایجانی ها اکثراً نگاه به درون داشته باشند،
تا نگاه به بیرون. به عبارت دیگر به جاي آنکه مردم منطقه آذربایجان به تحولات مناطق
و کشورهاي ترك حساسیت نشان بدهند به فرایندهاي سیاسی، اقتصادي و فرهنگی واقع
در تهران واکنش نشان داده و خود را همیشه در آن سهیم می کنند. البته باید دانست که
این امر جدا از گروه معدودي است که بنا به دلایل مختلف به دنبال مطـامع قـومی مـی
باشند. در اینجا باید خاطر نشان کرد که چه عواملی در حاکمیت این جو فکري منجر به
همگرایی در منطقه تاثیر داشته است.
اشتراکات تـاریخی: همچنانکه در بالا اشاره شد این منطقه به ویژه از دوران صـفوي
به بعد کانون فعال تحولات کشور به ویژه در بخش سیاسی و اقتصادي بـوده اسـت. بـه
عبارت دیگر آنچه که ما به عنوان کشور ایران کنونی می شناسیم حاصل فراینـدهاي و
تحولات سیاسی است که از سال 1501میلادي از این منطقه آغاز شـد. در ایـن مقطـع
بسیار حساس و برجسته تاریخی، شاه اسماعیل با رسمی کردن مذهب شیعه توانست ایران
تاریخی را واقعیت بخشد و مرزهاي سیاسی آنرا پس از نه قرن دوباره ایجـاد کنـد و از
استحاله آن در قدرت هاي پدید آمده در پیرامون بویژه عثمانی، جلوگیري به عمل آورد.
این اقدام شاه اسماعیل به حدي برجسته است که هنوز هم کشور کنونی ایران بـر پایـه
اقدامات صورت گرفته در زمان وي به حیات خود ادامه میدهد. در دوره هاي بعـد هـم
هم چنان که یاد شد به ویژه در دوره مشروطه این منطقه توانست در تحـولات سیاسـی
کشور نقشی منحصر به فرد بازي کند.
البته حضور این منطقه در حیات سیاسی کشور محدود به دوران صفوي به بعد نیست،
بلکه انتساب اَشو زرتشت پیامبر ایرانی به این منطقه، مقاومت آتروپات در برابر یـورش
اسکندر، وجود مراکز دینی زرتشتی تاریخی در این منطقه و قیام قهرمانانه بابـک خـرم
دین در دوره اسلامی در برابر اعراب همه و همه عواملی هستند که در کنار تحولات بعد
از دوره صفوي و دوران معاصر، تاریخ این منطقه را به تاریخ کل کشور بسیار محکم تر
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 329
از سایر مناطق پیرامونی گره میزند. به بیان دیگر می توان گفت یک فرد آذري همیشه
در تاریخ گذشته خود در کنار دیگران براي سربلندي ایران تلاش کرده است و ایـن را
هر کس در آذربایجان )به جز عدهاي معدود( اعتراف داشته و قبول دارند.
مذهب تشـیع: همچنانکه ذکر شد شاه اسماعیل صفوي با اقدام منحصر بفردخـود در)
907ه / 1501م (توانست با استفاده از مذهب تشیع دوباره ایران را احیا کند. تا این زمان
ایران در اثر تهاجم اعراب به عنوان بخشی از قلمرو اسلامی در آمده بود و به طور سنتی
تابع امپراتوري اسلامی بود. در آن دوران نیز که عثمانی خود را جانشین خلافت عباسـی
جا زده بود به طور طبیعی ایران را در قلمرو خود قرار میداد. اما شاه اسماعیل با رسـمی
کردن مذهب تشیع و ایجاد هویتی شیعی - ایرانی در برابر عثمانی نیرویی ملی - مذهبی
قرار داد و همین عاملی شد که ایرانیان شیعه خود را از اتراك و اعراب سنی جدا بدانند.
و این امر تا کنون نیز ادامه داشته است. امـروزه در منطقـه آذربایجـان تشـیع حضـور
گستردهاي دارد و آذريهاي با استفاده از آموزه هاي تشیع براي خود هویتی ایرانی قایل
هستند و خود را جدا از تركهاي عمدتاً سنی میدانند. این امر را می تـوان در رهبـري
دینی، علاقه به شهرهاي مذهبی کشور و مراسمهاي عزاداري به روشنی مشاهده کرد. بـه
عبارت دیگر در اینجا هم تشیع مرزهاي زبانی را نوردیده و عامل اصلی هویـت سـاز دو
منطقه گشته است.
زبان و آداب و رسوم:امروزه نگاهی به فرهنگ و آداب و رسوم منطقـه آذربایجـان
نشان میدهد که بیشتر آیین ها و رسومی که در این منطقه حضور دارند بـا فرهنـگ و
آداب و رسوم ملی کشور هم پوشی دارند. این امر را به ویژه در مراسـمهـاي مـذهبی و
اعیاد و جشن هاي ملی می توان به روشنی مشاهده کرد. آیین هاي ماه محرم، اعیاد غدیر
و نیمه شعبان و سایر مراسم مذهبی، جشن هاي پایان سال مانند چهارشنبه سوري، نتیجـه
آخر سال، آداب تحویل سال و سیزده بدر و...همه در این منطقه به همان صـورت ملـی
اجرا می شوند و تفاوتی میان این منطقه با کشور ایجاد نمی کنند. مسئله زبـان کـه بـه
عنوان تنها عامل جدا کننده فرهنگ مردم منطقه ازکل کشور می باشد خود عاملی بسیار
330اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
پیچیده است. آنچه که مسلم است زبانی که هم اکنون در منطقه متـداول اسـت عناصـر
ترکی در آن غلبه دارد. اما بررسیها و مطالعات پژوهشگران بر جسته منطقـه بـه ویـژه
احمد کسروي نشان میدهد که زبان این منطقه زبانی جدا از زبان کنونی بوده است. این
نظر با وجود اشاراتی که به زبان آذري )پهلوي( در کتاب هاي مانند صفوه الصفا )سـده
هفتم( و سلسله النسب )سده هفتم(... شده و وجود واژگان بسـیاري بـه زبـان آذري در
محاوره ترکی آذري فعلی در منطقه و از همه مهمتر نام مکان هـا در منطقـه نشـان از
وجود زبانی غیر از ترکی در منطقه بوده است. زبانی که به مانند سایر شاخه هاي زبـان
هاي ایرانی لهجهاي از زبان فارسی به حساب میآمده است.
البته مطالب اشاره شده در این بخش نیازمند تحقیقات گسترده و عمیقی می باشند که
در صورت بررسی این موارد واقعیت هاي تاریخی و فرهنگی منطقه در راستاي خدمت به
هویت ملی بسیار آشکارتر خواهد شد.
تعاملات گسترده اقتصادي، فرهنگی و اجتماعی منطقه با سراسر کشور: امروزه آذري
ها با شهر تهران به عنوان کانون سیاسی، اقتصادي و فرهنگی و... کشور ارتباط تنگاتنگ
دارند. در منطقه آذربایجان به ندرت خانوادهاي را می توان یافت کـه یکـی از بسـتگان
نزدیک آن در تهران ساکن نباشد. این امر به ویژه با رشد جمعیت منطقه و عدم سرمایه
گذاري هاي متناسب با آن رشد و مهاجرت گسترده جوانان منطقه به تهران و شـهرهاي
اطراف آن تشدید شده است. این روند مهاجرتی به طور طبیعی منطقه را از نظر اقتصادي،
فرهنگی و سیاسی به تهران پیوند زده است. لازم به ذکر است که علاوه بر تاثیر پذیري
مردم منطقه از بخشهاي مختلف اقتصادي سیاسی و فرهنگی تهران، مردم و مسئولین آن
منطقه نیز به عنوان تصمیمگیران در کانون این تحولات قرار داشته و آنها را هدایت می
کنند. امروزه روند ادغام اجتماعی در قالب ازدواج، مهـاجرت و تعـاملات مختلـف بـه
صورت روز افزونی ادامه مییابد که در صورت برنامهریزي اصولی و به موقع مـیتوانـد
نقش اساسی در ایجاد یک ملت متجانس در کشور داشته باشد. بررسیهاي مربوط به این
بخش یکی از اساسیترین نیازهاي پژوهشی در کشور است که متاسـفانه بـه آن کمتـر
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 331
توجه شده است. میتوان با بررسی این مسایل به استراتژيهاي بسیار روشن و محکـم در
روند حفظ همگرایی این منطقه با بدنه اصلی کشور دست یافت.
نابرابري هاي اقتصادي منطقهاي
یکی از نکات بسیار مهم و مطرح در مورد مسایل قومی ایـران بحـث نـابرابري امـر
توسعه میان مناطق گوناگون کشور است. البته این ادبیاتی است که از سوي محافل قـوم
گرا مطرح می شود که ریشه آن هم به فعالیت گروه هاي چپ بر می گردد کـه از آن
براي خوراك تبلیغات خود استفاده می کردند. این نکته بـه معنـی نفـی لـزوم عـدالت
جغرافیایی و توزیع امکانات در تمام گستره کشور نیست، بلکه منظور این است که ایـن
امر به صورتی که مطرح می شود امري مبهم و انحرافی است زیرا با بررسی آمار و ارقام
و وضعیت مناطق کشور روشن خواهد شد که بحث بیشتر از آنکه به صـورت نـابرابري
قومی مطرح شود به صورت واقعیت مرکز پیرامون است. به عبـارت دیگـر نگـاهی بـه
شاخصها و آمار مربوط به توسعه نشان میدهد که نواحی بسیار عقب مانده کشور لزوماً
مناطق سنی نشین یا غیر فارسی نیستند. براي نمونه در یک بررسی که امیر احمـدیان در
مورد میزان توسعه یافتگی استان هاي کشور انجام داده چهار استان بسـیار عقـب افتـاده
کشور در برگیرنده استانهاي سیستان و بلوچسـتان، خراسـان، اردبیـل و کهگیلویـه و
بویراحمد بوده است. البته این بررسی که در سال 1378انجام شده چندان معتبر نیست و
هم اینکه با توجه به شاخص هایی که به کار رفته باید با دقت بیشتري بازبینی شود.
به هر حال بر اساس این تحقیق خراسان که هم از نظر مذهبی و هـم از نظـر زبـانی
کانون عوامل همگرایی در جامعه است و بر اساس نگرشی، تبعیض قومی باید جزو چهار
استان مرفه و توسعه یافته کشور بود، جزو چهار استان عقب افتاده کشور رده بندي شده
است و از استانهایی مانند کردستان و آذربایجان غربی که هر کدام در بخشی با مرکـز
متفاوت هستند عقب ماندهتر می باشد )امیر احمدیان، .(127: 1378
با توجه به مقدمه بالا میتوان گفت بحث نـابرابري قـومی بیشـتر در قالـب مرکـز
پیرامون می گنجد تا اینکه در قالب تفاوتهاي قومی. امروزه این امر به ویژه در مناطق
332اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
سنی نشین واقع در پیرامون کشور نقش قابل توجهی دارد. به عبارت دیگـر بـا در نظـر
گرفتن این نکته که گروه هاي سنی مذهب در کشور از اعطاي مسئولیت در سطوح بالا
و میانی محروم هستند و با توجه به این واقعیت که برنامـه ریزهـاي توسـعه در کشـور
عمدتاً تحت تاثیر نظر تصمیمگیران جنبه بخشی پیدا کرده، نواحی سنی نشین کشور که
تماماً در نواحی پیرامون قرار دارند از نظر شاخصه هاي توسعه - به طور مضاعفی عقـب
افتادهاند.
این امر اگر با شرایط سخت اقلیمی و بعد مسافت نیز همراه شود نابرابري مفرطـی را
در پیخواهد داشت که نمونه آن سیستان و بلوچستان است که حضور مذهب تسـنن در
بخش وسیعی از این استان، عدم حضور نخبگان این منطقه در تصمیمگیريهاي کلان ملی
و شرایط سخت جغرافیایی و بعد مسافت، آن را در رأس مناطق عقب افتاده کشور قـرار
داده است. براي اثبات اینکه تنها ویژگی اقلیت بودن به این امر منجر نشده اسـت، بایـد
اشاره کرد که بخش شمالی این استان یعنی سیستان هم شیعه می باشد و هم فارس و یـا
در کنار آن استان تازه تاسیس خراسان جنوبی نیز شایان توجه می باشد، زیرا با آنکه این
استان هم در هیچ یک از شاخصههاي فرهنگی خود قومی حساب نمیشود ولی یکـی از
کم توسعه یافته ترین استانهاي کشور است که دلیل بارز آن ثبت نام کمتـرین تعـداد
تلفن همراه [به عنوان یک وسیله ارتباطی توسعه] در سطح کشور در این اسـتان اسـت.
دکتر محمدرضا حافظ نیا در کنار عوامل متعددي که منجر به تقویت نیروهاي واگرا در
کشور می شود به این عامل تحت عنوان بی عدالتی جغرافیایی و فضایی تاکید می کنـد
وي میگوید:
شاخصهاي توسعه اقتصادي - اجتماعی و سیاسی و فرهنگی مناطق کشور حاکی از
آن است که ایران داراي ساختار فضایی مرکز حاشیه هم در مقیاس ملی و هم در مقیاس
منطقهاي و محلی است. در سطح کلان ملی، بخش مرکزي در مقایسه با بخش پیرامون از
توسعه یافتگی بیشتر و درجه دسترسی بالاتر به مزایاي توسعه و منابع ملی برخودار است.
این نسبت در مناطقی از حاشیه که از حیث متغیرها و نیروهاي ژرف با بخـش مرکـزي
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 333
نامتجانسند به کمترین میزان میرسید. این نابرابري، دولت مرکزي را تقویـت و اعتمـاد
بخش حاشیهاي را از بخش مرکزي و دولت مرکزي سلب می کند و پتانسیل واگرایی را
در این مناطق افزایش میدهد)حافظ نیا، .(186-187 :1380
آنچه مسلم است دولت باید براي از بین بردن عقب ماندگی در نواحی پیرامونی کـه
اغلب منطبق بر مناطق قومی نیز میباشد، تلاش کند. زیرا عدم توسعه در این نـواحی در
کنار زیان هاي فراوان خود می تواند ابزاري در دست نخبگان قومی جهت بسـیج آنهـا
باشد.
اشکال تحرکات قومی در ایران
اگر با مقداري اغماض مفـاهیمی ماننـد قومیـت و ناسیونالیسـم قـومی را در بحـث
تحولات ایران وارد بدانیم پیدایش جنبش هاي قومی در ایران را می توان در چهار مرحله
مورد مطالعه قرار داد. البته تحرکات جنبشهاي قومی در ایران به شرایط مختلف حـاکم
بر کشور و حتی جامعه جهانی و طیف وسیعی از فعالیت ها بستگی دارد که می توان به
فعالیت هاي فرهنگی مانند روزنامه، مجله، کتاب، رسانه ها و شورش ها و ناآرامی هـاي
مسلحانه را در اشاره کرد.
به هرحال نگاهی به تحولات کشور به ویژه پس از انقلاب مشروطه نشانگر آن است
که به دنبال تضعیف حکومت مرکزي به ویژه در اواخر حکومت قاجـار، زمینـه بـروز
حرکت هاي محلی در نواحی پیرامونی کشور فراهم آمد. با آنکه بیشتر این حرکتها در
نواحی قومی ایران صورت گرفت ولی درجه قومی آنهـا یـا بسـیار ضـعیف بـود و یـا
محوریت حرکتها قومی نبودند. ویژگی تحرکـات ایـن دوره غلبـه جنبـه مسـلحانه و
باجگیري از حکومت مرکزي بود به طوري که سیمکو در کردستان با حمله مسلحانه بـه
مراکز دولتی و عدم پرداخت مالیات به حکومت مرکـزي وارد درگیـري مسـلحانه بـا
نیروهاي حکومت مرکزي شد. شیخ خزعل نیز بـه همـین گونـه در خورسـتان اقتـدار
گستردهاي داشت. هم چنان که در مطالب پیشین نیز یاد شد، دیگر حرکت هاي محلـی
این دوره مانند قیام شیخ محمد خیابانی، میرزا کوچک خـان و... حرکـت هـاي ملـی و
334اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
اصلاح طلبانه بودند که از سطح محلی شروع شده بودند.
این نا آرامی ها بعد از کودتاي 1299از میان رفتند. با تاسیس سلسله پهلوي و ظهور
دولت مدرن و برخورد با ایلات و عشایر، زمینه هاي نارضایتی در میان سران و نخبگـان
برخی مناطق قومی فراهم شد. به عبارت دیگـر، بـا آغـاز جنـگ جهـانی دوم و ورود
نیروهاي متفقین به ایران و تضعیف حکومت مرکزي دوباره حرکت هاي قومی این بـار
با شدت بیشتري آغاز شد. در این هنگام شوروي ها با خارج نکردن نیروهـاي خـود از
شمال ایران و تاسیس احزاب وابسته در آذربایجـان و مهابـاد در کنـار نارضـایتیهـاي
موجود در مناطق مذکور، زمینه را براي پیدایش گروههاي جدایی طلب فـراهم آوردنـد.
این حرکتها نیز جنبه مسلحانه داشتند و در ابعاد مختلـف سیاسـی، فرهنگـی و نظـامی
اهداف قومی را پیگیري میکردند. با فروپاشی این حرکت ها اوضاع در کشور از نظـر
فعالیت هاي قومی آرام بود و اگر فعالیتی وجـود داشـت، بیشـتر فعالیـت مطبوعـاتی و
فرهنگی آن هم در خارج از کشور بود. تا اینکه با پیروزي انقلاب اسلامی باز هم جنبش
هاي مسلحانه به ویژه در کردستان آغاز شد که هزینه هاي سیاسی، اقتصـادي و نظـامی
فراوانی را بر حکومت تازه پاي کشور تحمیل کـرد. البتـه در سـایر منـاطق بـه ویـژه
خوزستان این نوع حرکت مسلحانه ضعیف بود و بیشتر در حد عملیات هاي بمب گذاري
به ویژه در رابطه با تاسیسات نفتی بود.
این حرکات نیز با استقرار کامل حکومت مرکزي به آرامـش رسـید. در ایـن دوره
استقرار نیز باز حرکت هاي قومی با داشتن پایگاههاي نظـامی، فرهنگـی و سیاسـی در
خارج از کشور ادامه یافت تا اینکه پس از پایان جنگ تحمیلی موج تـازهاي از فعالیـت
هاي قومی به ویژه در سطح نخبگان آغاز شده که هم اکنون نیز ادامه دارد.
با نگاهی به مطالب کوتاه بالا می توان نتیجه گرفت کـه نـوع تحرکـات قـومی در
کشور ارتباط مستقیمی با قدرت حکومت مرکـزي دارد. یعنـی اینکـه اگـر حکومـت
مرکزي در ثبات و آرامش باشد فعالیت هاي قومی یا تعطیل مـی شـوند یـا اینکـه بـه
صورت فعالیت هاي آرام مدنی پیگیري می شوند ولی اگر حکومت در ضعف باشد )بـه
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 335
ویژه دوره هاي فعالیت هاي قومی درترکیب با مداخلات خارجی( جـدي مـی شـوند و
تمامیت ارضی کشور را به چالش میکشند.
عوامل و زمینه هاي اصلی بروز چالش قومی در ایران
علاوه بر عواملی که در بخش مربوط به عوامل شکل گیري تحرکـات قـومی اشـاره
شد، چند عامل دیگر نیز بر تشدید بحران هاي قومی در کشور کمک می کنند که مهم
ترین آنها دو مورد زیر می باشد:
-1دوره هاي گسل یا دوره هاي گذر: کنش سیاسی و خود مختاري اقوام پیرامـونی
در یک قرن اخیر عمدتاً بر دوره هاي گذار و گسله هاي سیاسی و انتقـال از نظمـی بـه
نظمی دیگر در ساختار سیاسی کشور منطبق است؛ یعنی هـر زمـان کـه اقتـدار دولـت
مرکزي، تحت تاثیر متغیرهاي داخلی یا منطقهاي و جهانی ضعیف شده، بـه نحـوي کـه
توان اداره امور از دست داده است، نیروهاي سیاسی گریز از مرکز فعال شـده و نـوعی
خود گردانی محلی و منطقهاي را در دوره خلاء قدرت برقرار سـاختهانـد ؛ بـالعکس بـا
قدرت گرفتن دولت مرکزي و مساعد شدن فضاي سیاسی منطقـهاي و جهـانی، دوبـاره
کنترل آن به دست دولت مرکزي افتاده است و نیروهاي فعال واگرا موقعیت خود را از
دست دادهاند. در قرن اخیر سه گسله سیاسی و مرحله گذار قابل ذکر است.
الف( گسله انقلاب مشروطه که تا اشغال ایران به دست متفقین در جنگ جهانی اول
و نهایتاً سقوط سلسله قاجاریه، روي کار آمدن رضا شاه و تأسیس سلسله پهلـوي تـداوم
یافت.
در این مرحله ) (1925-1906جریانهاي مانند شیخ خزعـل، شـیخ محمـد خیابـانی،
اسماعیل سیمکو، جنبش جدایی طلب دولت محمد خان در بلوچستان... بروز یافتند.
ب( گسله جنگ جهانی دوم، سقوط رضا شاه و روي کار آمـدن محمـد رضـا شـاه
پهلوي: در این مرحله ) (1953-1941که با اشغال نظامی ایـران توسـط متفقـین، فقـدان
دولت مرکزي قدرتمندو شکلگیري و فعالیت نیروهاي سیاسی گوناگون مصادف بـود،
نیروهاي واگرا و مرکز گریز در حاشیه غربی ایران فعال شدند و جمهـوري خودمختـار
336اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کردستان به رهبري قاضی محمد و جمهوري خودمختـار آذربایجـان [بـا گـرایشهـاي
استقلال طلبانه] را به رهبري پیشهوري تشکیل دادند.
ج( گسله سقوط رژیم شاهنشاهی پهلوي، پیروزي انقلاب اسلامی و تاسیس جمهوري
اسلامی ایران ) 1979م(: در این گسله که اوضاع سیاسی با نقش محـوري مـردم دچـار
تحول شد، نیروهاي سیاسی حاشیهاي، در جریان غلیـان احساسـات سیاسـی مـردم و در
مرحله گذار از نظم گذشته به نظم جدید فعال شدند و مطالبات گذشته را مطرح کردنـد.
در این مرحله بحران ها و جنبش هایی مانند (1بحران سیاسـی کردسـتان (2نـا آرامـی
سیاسی بلوچستان (3جنبش ملی گراي خلق عرب خوزستان (4نا آرامی سیاسی کوتـاه
مدت در محدود منطقه ترکمن صحرا اتفاق افتاد )حافظ نیا،.(181-172: 1381
-2تقابل با قدرت هاي جهانی: عـلاوه بـر دوره هـاي گسـل و در مواقـع تـنش و
پیدایش چالش با قدرت هاي جهانی نیز آنها از ابزار تحریک قومیت ها و فعـال کـردن
جنبش هاي قومی براي فشار بر حکومت و نظام سیاسی کشور اسـتفاده مـی کننـد. بـه
عبارت دیگر همانطوري که نخبگان از اقوام به عنوان ابزاري براي رسیدن بـه قـدرت و
منافع شخصی یا گروهی در عرصه داخلی استفاده می کنند، قدرت هاي خـارجی نیـز از
این امر براي فشار آوردن بر کشور مورد مناقشه در عرصه روابط بین الملل استفاده مـی
کنند. نمونه این امر به هنگام ملی شدن صنعت نفت بود که در آن مقطع بریتانیـا بـراي
فشار بر دولت مصدق به حمایت از گروه هاي جدایی طلب عرب خوزستان پرداخت که
به واسطه کشور عراق صورت می گرفت. بهترین نمونه از این نوع مقطع کنونی می باشد
که قدرتهاي جهانی به ویژه انگلیس به حمایت از گروه هاي تروریستی جدایی طلـب
عرب میپردازند. به طوري که رهبري این گروهها در لندن اسـت. بـا اسـتقرار برخـی
گروههاي قومی آذربایجان در آمریکا و حمایت کشورهاي غربی از آنها نمونهاي از این
شرایط است که قدرتهاي غربی به خاطر تضاد ایدئولوژیکی با جمهوري اسلامی از آنها
حمایت میکنند. در این زمینه باید به دو نکته توجه کرد نخست اینکـه ایـن امـر تنهـا
محدود به قدرت هاي جهانی نمی باشد دوم اینکه قدرت هاي بزرگ حتی به هنگامی که
فصل پنجم: فرصت ها و زمینه هاي همگرایی ملی 337
با کشور روابط خوبی دارند آنها را در کشور خود حفظ مـی کننـد امـا اجـازه فعالیـت
گسترده نمیدهند و به هنگام نیاز فعالیت آنها را تشدید می کنند.



فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 341
مقدمه
در این فصل ابتدا شرایط و وضعیت حاکم بـر جهـان و تـأثیر آن بـر روي متغیـر
قومیت هاي ایران بررسی خواهد شد و در این بین به تأثیر جهانی شدن بر قومیت هـاي
ایران و چالش هاي ناشی از آن پرداخته خواهد شد. سپس اثرات شـرایط منطقـهاي بـر
روي قومیت ها مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت. در این فصل جهانی شدن و اثرات آن
به عنوان متغیر مستقل و هویت قومی به عنوان متغیر وابسته معرفی می شود.
جهانی شدن )مفاهیم، تعاریف و ابعاد(
سال هاي پایانی سده بیستم و سال هاي آغازین هزاره سوم میلادي با بحث هـاي داغ
و مناقشه برانگیز درباره جهانی شدن همراه بوده است. جهـانی شـدن موضـوعی بحـث
برانگیز، چند بعدي و در عین حال مبهم است. ابهام مفهوم آن را باید در دو طـرز تلقـی
فرایند تعمیمی و پروژه تحمیلی جست و جو کرد. جهانی شدن بـارزترین وجـه تمـایز
جهان دیروز و جهان امروز است. بذر آن در فرداي روز خاتمه جنـگ جهـانی دوم بـا
عمومیت یافتن ایده حل و فصل مسایل جهان توسط یک خرد جمعی کاشته شد. ظهـور
نظریه هایی درباره جهانی شدن به سال هاي 1960باز مـی گـردد و کـاربرد اصـطلاح
Globalizationو دهکده جهانی Global Villageنیز از مدخلهاي جدیـد در فرهنـگ
نامههاي معاصر است )میرحیدر، : .(347 1381ولی با وجود کـاربرد و اهمیـت فـراوان
جهانی شدن، معنا و مفهوم آن، هنوز چندان روشن نیست. دلایلی چون چند وجهی بودن،
پیچیدگی، فراگیر بودن و گریزناپذیر بودن باعث شده که این مفهوم علیـرغم متـون و
آثار نسبتاً پر شمار، از لحاظ مفهومی غیر دقیق باشد و به همین خاطر تلقی وجود اجماع
نظر واحد در این باره چندان منطقی نیست )تاجیک و درویشی، .(147 :1383
»مک لوهان« در حدود سی سال پیش از تحولی خبر داد که بـر اسـاس آن؛ جهـان
342اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
بسان سلسله اعصاب مرکزي انسان، کوچک، متمرکز و حساس می شـود، تحـولی کـه
منادي ارزشهاي همگن در دهکده جهانی اسـت)کیـانی، » .(94 :1380آنتـونی مـک
گرو« و »دیوید هلد« اساتید مکتب اقتصادي لندن، جهانی شدن را فرایندي گریزناپـذیر
میدانند که فرایندهاي دیگر را در خود جـاي داده اسـت و تحـولی بنیـادي در فضـاي
سازمان و روابط اجتماعی و کنش هاي متقابل قدرت به وجود میآورد )سلیمی، :1380
.(83
»جان لوئیس گدیس« جهانی شدن را شـامل گسـترش حـوزه اقتصـاد، همگرایـی
اقتصادي، وابستگی متقابل، چند جانبه گرایی، آزاد سازي و در عین حال محـدود شـدن
سیاست، یک جانبه گرایی، جداییطلبی و قوم گرایـی مـیدانـد)سـازمند، .(54 :1384
»الوین تافلر«، جهانی شدن را عصر دانایی دانسته که در آن پیوندهاي بـین المللـی بـه
حداکثر خواهد رسید. »آنتونی گیدنز« نیز جهانی شدن را فرایندي بر آمـده از مدرنیتـه
میداند و پسا مدرنیسم را به عنوان جهانی شدن کامل میداند )عیوضی، .(128 :1380
جهانی شدن فرایندي همه جانبه و منسجم و در حال شکل گرفتن )در حـال شـدن(
است. براي پرهیز از ادامه تعاریف و مفاهیم متعدد و جلوگیري از سـردر گـم شـدن در
آنها می توان پدیده جهانی شدن را در چند رویکرد کلی به این شرح بیان نمود:)ربانی و
(40: 1384 ،احمدي
جهانی شدن به مثابه یک فرایند تاریخی )دلانتی(
جهانی شدن یعنی فشردگی شدید زمان و مکان )هاروي(
جهانی شدن یعنی حرکت به سوي گونهاي دمکراسی و مردم سالاري جهانگیر )هلد(
جهانی شدن به مثابه یک پروژه یا طرح واره )لاتوش، هام لینک و فریدمن(
جهانی شدن به مثابه یک فراگفتمان جدید )تاجیک(
جهانی شدن یعنی سر برآوردن گونهاي جامعه شبکهاي در ادامه حرکت سرمایه داري
)کاستلز(
با توجه به آنچه گفته شد نظامی که در حال شکل گیري است، یک نظام ژئوپلیتیک
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 343
واحد است که هدفش یکدست کردن جهان سیاسی و اقتصادي است. به عبارتی جهـانی
شدن و یکپارچگی اکونومیک جهان همراه با یک رشته چالش هاي ژئوکالچري همـراه
بوده است )مجتهد زاده، .(156: 1383
لایه ها و ابعاد جهانی شدن
جهانی شدن داراي لایه هاي متعددي از قبیل لایه هاي اقتصـادي، فرهنگـی، تبـادل
اطلاعات و مدیریت سیاسی جهان می باشد. لایه اقتصادي جهانی شدن بـه عنـوان لایـه
رویی این فرایند به کم رنگ شدن تأثیر حد مرزهاي جغرافیایی بر فرایندهاي اقتصادي و
آفرینش اقتصاد بی وزن منجر شده است. لایه تبادل اطلاعات بـه عنـوان محرکـه هـاي
اصلی تحولات جهانی در زمینه هاي گوناگون فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به تعریفی نو
از تأثیر فاصلهها بر عملکرد می پردازد. لایه مدیریت سیاسی جهان با ماهیتی متفاوت از
سازمان هاي بین المللی امروزي که بر اساس دولت - ملت ها بنا شـده اسـت، درصـدد
یافتن راه حل هاي همگانی براي شکل گیري جامعه مدنی جهانی است. لایه فرهنگی نیز
با دو آیندهنگري اضمحلال هویت هاي ملی و گرایش به فرهنـگ عمـومی جهـانی بـا
ماهیتی لیبرال دموکراسی مطرح است. با عنایت به اینکه بعد فرهنگی جهـانی شـدن بـر
روي مسئله قومیت ها در ایران بیشتر تاثیر گذار است، لذا بسط و تشریح جهـانی شـدن
فرهنگ ضروري مینماید و سوال مهم این است که در عصر مـذکور پدیـده فرهنـگ
دستخوش چه تحولاتی می گردد؟
تحولات فرهنگ در عصر جهانی شدن
در ابتدا لازم است مفهوم فرهنگ روشن شود. فرهنگ به معناي وسیع واژه و از دیـد
جهانی عبارتست از مجموعه اندوخته ها و ساخته هایی که نسل هاي بشري انباشتهانـد و
انسان را از حالت بدوي به شرایط امروزي رسـاندهانـد)غفـوري، .(212: 1383معنـا و
مفهوم فرهنگ با گذشت زمان متحول شد و امروزه معناي گسترده تر آن معطوف است
344اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
به هر آنچه که به صورت غیر ژنتیکی منتقل شود و بازتولید و انتقال آن بر عهده جامعه
است. پس فرهنگ همیشه پدیدهاي جمعی است )گـل محمـدي، .(123 :1383از نظـر
ایمانوئل والرشتاین فرهنگ نوعی حاصل جمع نهادها و عقاید و ارزش هایی اسـت کـه
گمان میرود دیرپا و در مقابل تغییر بسیار مقاوم باشند )والرشتاین، .(292: 1377
کانون اصلی بیم ها و امیدهاي مربوط به جهانی شدن، چشم اندازي است که بـه روي
فرهنگ گشوده می شود و در حقیقت فرهنگ بن مایه ي جهانی شدن را صورت بنـدي
می کند.
بسیاري از پژوهشگران بر این باور تکیه میزنند که جهانی شدن را می توان به عنوان
جنبهاي از فرهنگی شدن روز افزون زندگی اجتماعی بـه شـمار آورد )مـالکوم، :1379
.(183از این رو اهمیت بعد فرهنگی جهانی شدن و تاثیراتی که فرهنگ بـر شـالوده و
ساختارهاي اقتصادي، اجتماعی و سیاسی ملت ها بر جاي می گذارد، به مراتب بیشـتر از
دیگر ابعاد آن، مشغلهي ذهنی صاحب نظران رشته هاي علوم انسـانی را فـراهم آورده و
آنان را به دنبال ایجاد بستري براي توجیه وجود پدیدهاي به اسم هویت فرهنگی واداشته
است )قریشی، .(37-45 :1381
پس از قبول تحولات و دگردیسی حادث در بعد فرهنگ به واسـطه جهـانی شـدن،
رویکردهاي سه گانه مطرح درباره تحولات فرهنگ عبارتند از:
رویکرد اول به عام گرایی یعنی اصول، ارزش ها و معیارهایی که درباره همه مردم و
در همه جا معتبر می باشد، معطوف است. مطابق این دیدگاه، جهان به سمتی میرود که
یک فرهنگ برتر جهانی را پذیرا باشد. از منظر نظریه پردازان این رویکرد، ارزش هایی
چون عقل گرایی، سکولاریسم، فردگرایی و مصرف گرایی و.. براي نیل به آزادي انسان
ها از تحجر و عقب ماندگی بدون در نظر گرفتن تاریخ، جغرافیا و اعتقادات هر ملت بـه
مثابه یک فرهنگ جهانی گسترش مییابد )سازمند، .(58: 1384
در رویکرد دوم، جهان نه تنها به یک سمت همگون سازي حرکت نمی کند، بلکـه
به سمتی حرکت می کند که قطب سازي )تضاد،( تنوع و گونه هاي مختلفـی سـر بـر
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 345
میآورد. این دیدگاه بیشتر دیدگاه نظریه پردازان پست مدرن می باشد. امـروزه بخـش
هاي مختلف کره زمین در برگیرنده جنبش هاي گوناگون است که تلاش براي حفظ یا
احیاي عناصر هویت بخش خاص و مقابله با جریان هاي جهانی، به ویژه فرهنگ جهانی
را می توان وجه مشترك همه آنها دانست. این جنبش ها افراد و گروه هایی را بسیج می
کنند که در فضاي اجتماعی - فرهنگی جهانی، به دنبال فرهنگ و هویـت سـنتی نـاب
هستند و در برابر جریان هاي بی وقفه جهانی، بازسازي مرزهاي فضایی محدود فرهنگی
را آرزو می کنند و دغدغه بستر فرهنگی و احیاي مرزها و فضـاهاي فرهنگـی محـدود
سنتی را در سر می پرورانند.
دنیاي معاصر هم شاهد جهانی شدن فرهنگ و هم شاهد فرهنگی شدن جهان است. به
عبارتی فرایند جهانی شدن نه تنها نوعی همگونی و ادغام فرهنگی را در پی دارد، بلکـه
اسباب تنوع، واگرایی و رستاخیز فرهنگی را هم فراهم می کنـد )گـل محمـدي، 1383
.(121-122:
کیت نش در کتاب جامعه شناسی معاصر معتقد است که جهانی شدن از آنجا که بـا
پست مدرنیته پیوند خورده است، فرهنگ جهانی نیز اغلب فرهنگی پست مـدرن تلقـی
شده که به سرعت در حال پارگی، تغییر، گسستگی، تکثر، اختلاط و تلفیق شدن اسـت
)نش، .(83: 1380در واقع رویکرد دوم به خاص گرایی فرهنگـی اعتقـاد دارد کـه از
ویژگی هاي آن می توان به موارد زیر اشاره کرد. توسل به عناصر هویت بخش فرهنگی
خاص، ذات باوري، عدم تحمل تساهل و همزیستی و پلورالیسم فرهنگی، فرایند جهـانی
شدن را تهدیدي جدي به شمار آوردن و آنرا گریزناپذیر و غیر قابل بر گشت به حساب
آوردن، گریز از گفتگو و داد وستد فرهنگی، ایجاد فضاي بسته فرهنگـی، برتـر دیـدن
فرهنگ خود از دیگر فرهنگ ها، بستن مرزها به روي فرهنگ هاي دیگـر بـه منظـور
بقاي خود و ستیز با تهاجم فرهنگی و در صورت امکان تحمیل فرهنگ خـود بـر بقیـه
افراد و گروه ها و رد جهانی شدن با عبارات و عناوین متفاوت.
خاص گرایی ها بسیار گوناگون و در حوزه هاي مختلف زبانی، دینی و قومی هم در
346اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
جوامع توسعه یافته و هم در جوامع توسعه نیافته شکل می گیرد و شمار خـاص گرایـی
هاي فرهنگی نیز رو به افزایش است و از دید نظریه پردازان خاص گرایی هاي فرهنگی
یکی از ویژگی هاي برجسته جهان معاصر به شمار میآید. عده دیگـر ایـن گـرایش و
تحول را نشانه بحران لیبرالیسم و آرمان جهان وطنی قلمداد می کنند. »گیدنز« از بقاء و
احیاي سنت ها در جهان مدرن سخن می گوید و »یورگن هابرماس« هم از جنبش هاي
اجتماعی ارتجاعی، دفاعی و خاص گرایانه بحث می کند )گـل محمـدي، -157 :1383
.(154
گسترش بنیاد گرایی دینی، ناسیونالیسم، هویت قومی و هویت سرزمینی به مثابه مهم
ترین واکنش هاي خاص گرایانه به فرایند جهانی شدن، محور بحث امانوئل کاسـتلز در
بحث از ماهیت و عملکرد »جامعه شبکه مبنا« اسـت. فریـدمن »انفجـار جنـبش هـاي
فرهنگی جدید از رستاخیز فرقهاي و مذهبی تا بدوي گرایی را« را بررسـی مـی کنـد و
آنرا یک »سنت گرایی جدید« می نامد. عدهاي از پژوهشگران هم از نژاد پرستی خاص
گرایانه جدید سخن می گویند که بر ذات باوري فرهنگی و اخراج غیر استوار است )گل
.(157 :1383 ،محمدي
طبق رویکرد سوم، در عصر جهانی شدن هم جریان همگون سازي و هم جریان تنوع
فرهنگی )خاص گرایی( وجود دارد و به نحوي این دو جریـان بـا یکـدیگر در رابطـه
متقابل و متعامل با یکدیگر می باشند. در واقع رابرتسون از اصطلاح »جهان شمولی امـر
محلی« و »محلی شدن جهانی« استفاده مـی کنـد. روزنـا نیـز »واهمگرایـی« را بـراي
فروکش کردن تنش بین دو دنیاي عام گرایی و خاص گرایی فرهنگی بکار می برد. از
این رو این فرایند در ذات خود حاصل دو گرایش متعارض یکپارچـه سـازنده و قطبـی
کننده است)سازمند، .(61 :1384در تأیید مطلب مـذکور جانسـتون و دیگـران دربـاره
تبدیل مفهوم جهانی شدن به یک شعار سطحی و بی مایه هشدار داده و می گویند: تغییر
جهانی هرگز موجب حذف سایر مقیاس هاي جغرافیایی نخواهد شد و می گویند بلکه بر
عکس، ظهور جهانی شدن با تثبیت توأمان محلی شدن که هر دو ویژگی کنتـرل )مثـل
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 347
شهرهاي جهانی( و مقاومت )مانند ملی گرایی نوین( حایز می باشد، مقارن گردیده است
)برادن و شلی، .(11 :1383
با توجه به متأثر شدن پدیده قومیت و خود آگاهی هاي قومی از فرایند جهانی شدن،
رویکرد خاص گرایانه را در ادامه، بیشتر مورد بررسی قرار خواهیم داد.
از پیامدهاي مهمی که جهانی شدن بر پدیده هـاي جغرافیـایی - سیاسـی دارد، سـه
موضوع تضعیف دولت - ملت ها، تقویت هویت خواهی هـاي قـومی و کـاهش نقـش
مرزهاي جغرافیایی است که به وضوح دیده می شود. تقویت هویت خواهی هاي قـومی
نه با اتکاء به سرزمین بلکه به صورت فضایی در عصر جهانی شدن بـروز مـی کنـد. در
چنین شرایطی همه افرادي که خود را متعلق به یک قوم میدانند، در هر کجاي دنیا کـه
باشند از طریق شبکه هاي ارتباطی به هم متصل شده و گروه هاي قومی جهانی را تشکیل
میدهند و به صورت سازمانی غیر دولتی با هر عملکردي که باشند ظهور می یابند و بـا
انتخاب رهبر یا رهبران، دولت - قومیت هاي جدید را بدون اصرار بر هویت سرزمینی به
وجود میآورند.
برخلاف امروز که دولت - ملت ها با ماهیت سرزمینی شناسایی می شوند و یکی از
مهم ترین شاخص هاي هویتی آنها سرزمین است، دولت قومیت هاي جدید بدون توجه
به سرزمینی واحد در هر جاي دنیا خود را اعضاي یک جامعه میدانند و رهبران خـود را
نه در واحد سرزمین، که در مقیاس جهانی و از طریق خطوط ارتباطی تعیین می کننـد و
دولتی فرا سرزمینی را تحقق می بخشند. »دیوید جی. ال .کینز« چنین جوامعی را جوامـع
مجازي قومی می نامد. وي معتقد است:
»ارتباطات که بعد زمان و مکان را درباره ي قومیت ها حذف می کند سبب می شود
اقوام در هر جاي دنیا باشند با یکدیگر ارتباط برقرار نموده و یک اجتماع مجازي تشکیل
دهند .آنان بدون آنکه یکدیگر را ببیند یک تشکل را به وجود میآورند که می تواند از
حقوق آنها دفاع کند و این تشکل ها در آینده دولت ها را به چالش می خواند. بنابراین
در شرایط حاد بعید نیست جنگ ها از شکل سنتی به شکل الکترونیکی درآید.«
348اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
بدین ترتیب در شرایط رخ دادن پدیده اجتماع مجازي - قـومی کـه بـه رغـم نظـر
»کینز« با تکنولوژي جدید ارتباطات اعضاي آن یکدیگر را هم می توانند ببیند و هم بـا
یکدیگر گفتگو کنند، تصمیم گیري هاي اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و حتـی سیاسـی
می تواند بدون توجه به مرزها در سطح جوامع بزرگ قومی انجام گیرد و بـدین ترتیـب
هم مفهوم سنتی ژئوپلیتیک به معناي امروزي دچار دگرگـونی شـود و هـم جغرافیـایی
نظامی موضوعیت خود را از دست بدهد . از نظر سمیرامین ویژگی عصر حاضر به یقین،
بیداري یا بیداري دوبارهاي است که با پیدایش هویت هاي اجتماعی دسته جمعی تازهاي
مشخص می شود که بطور کامل با هویت هایی که تا کنون از طریق عضویت فـرد بـه
یک ملت و کشور و یا طبقه اجتماعی تعریف می شود، متفـاوت اسـت )امـین، :1382
.(129
در واقع جهانی شدن با اولویت بخشی به هویت هاي فرو ملی در مقایسه بـا هویـت
ملی، موجبات تقویت گرایش هاي گریز از مرکز یا قوم گرایی افراطی را در کشورهاي
چند ملیتی و چند قومیتی فراهم میآورد. با توجه به کاهش نقش حاکمیت هـاي ملـی،
امکان آن وجود دارد که غرب به تقویت میکروناسیونالیسم ها با عناوین بشر دوستانه و
به نام حفظ حقوق اقلیت ها اقدام نماید، تا از رهگذر افزایش نقش نیروهاي فراملی نسبت
به کاهش انسجام ملی، استحاله فرهنگی، اضمحلال هویت هاي ملی و تضعیف امنیت ملی
جوامع در حال توسعه اقدام کند. از این منظر جهانی سازي، بسترساز بروز تنش بین خرده
فرهنگ ها و اقلیت هاي قومی از یک سو و حاکمیت هاي ملی از سوي دیگـر خواهـد
بود. چرا که با قرار گرفتن احساسات قومی، فرهنگی و دینی در معرض تهاجم فرهنگی
غالب غرب، شکاف هاي فرهنگی در درون جوامع چند قومیتی افزایش مـی یابـد و بـه
دلیل فشار غرب براي باز شدن فضاي سیاسی کشورها، احساسـات قـومی رشـد خواهـد
یافت. از این رو رشد روز افزون جنبش هاي قومی و ناسیونالیسم قومی و تقویت خـرده
فرهنگ ها، تهدیدي علیه آداب و رسوم و سنن ملی و زبان و هویت ملت ها قلمداد مـی
گردد که امواج قوم گرایی و جدایی طلبـی و انـواع اختلافـات و درگیرهـاي قـومی را
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 349
فراگیر کرده و تشدید خواهد کرد )دهشیري، .(89 :1379از نظر کاستلز ریشـه هـاي
قومی، در طیف میان جماعت هاي فرهنگی و واحدهایی که منطقه هاي قرق گروه ها را
تشکیل میدهد، در هم می پیچند، تقسیم می شوند، بـاز پـرورده مـی شـوند، ترکیـب
میگردند، و به انحاء مختلف بد نام میشوند و همه اینها بر اساس منطق تازهاي از جهانی
شدن - اطلاعاتی شدن فرهنگها و اقتصادها انجام می شود که ترکیب و تـألیف هـاي
نهادي را از دل هویت هاي مبهم بیرون میکشد )کاستلز، .(81 :1380
بنابراین در مورد سؤال » تحت تأثیر جهانی شدن وضـعیت قومیـت هـاي فرهنگـی
چگونه خواهد بود؟« دو دیدگاه مطرح می گردد: عدهاي معتقدند مسـئله قومیـت هـا و
تعارض هاي قومی هم چنان پابرجا می ماند و حتی برجسته هـم مـی شـود و در مقابـل
عدهاي معتقدند که ارزش هاي جهان شمول جهانی شدن، پدیده قومیت ها را استحاله می
نماید. بنابراین چگونگی تأثیر فرایند جهانی شدن بر هویت قومی مورد تفاسـیر مختلـف
قرار گرفته است. کسانی چون زبیگینو برژینسکی مشاور سـابق کـاخ سـفید وشـوراي
امنیت ملی آمریکا معتقدندکه در آینده شاهد شکل گیري حدود چهارصد واحد سیاسـی
خواهیم بود که بر محور قومیت ها و فرقه هاي مختلف به وجود خواهند آمد. او تحقـق
بنیاد گرایی قومی و فرقهاي را اجتناب ناپذیر میداند و پیش بینی می کنـد کـه جهـان
آینده عرصه مبادلات سیاسی قومیت ها و فرقه هاي سیاسی خواهد بـود. افـرادي چـون
فوکویاما نیز معتقدند که ارزش هاي خاص فرقه گرایی قـومی مبنـاي مبـادلات آینـده
نخواهد بود بلکه جنبه هاي مختلفی از قدرت در عرصه بین المللی زمینه را براي مبادلات
اساسی این دوره فراهم می کند )فوکویاما، .(42-48 :1379
موج جدید جهانی شدن نیز به بازگشت هویت هاي قومی کمک کرده و این روند را
شتاب مضاعفی بخشیده است؛ در فضاي نوین متأثر از جهانی شدن طیف قابل توجهی از
گروه هاي قومی که به زعم خویش از داشتن حداقل حقوق و امکانات و فرصـت هـاي
برابر محروم بودهاند در جهت استیفاي حقوق از دست رفته خویش اقـدام مـی نماینـد و
دور از ذهن نخواهد بود که این گرایشات به صورتی گزینشـی در برخـی از کشـورها
350اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
تشدید می شود )مقصودي، .(268 :1381به طور کلی می توان گفت که جهانی شدن،
فرایند متمایزکننده و در عین حال همگون سازي است. از بعد و منظر متمایز کننـدگی،
جهانی شدن با پذیرش ارزش خرده فرهنگ ها و توانائی هاي محلی، جهان را به صورت
کثرت گرایی فرهنگی سوق میدهد و به این ترتیب زمینه را براي طـرح هویـت هـاي
قومی در بستر جهانی فراهم میآورد )مردانی گیوي، .(112 :1381در مجموع می توان
گفت که در رویارویی با اقتصاد و فرهنگ در قالـب جهـانی شـدن، هویـت قـومی و
فرهنگ و تعلقات قومی مغلوب نگشته و همچنان استمرار یافته و خواهد یافت.
اندیشمند سیاسی، دیوید هلد، آنچه را که معتقد است سه پیامد اجتمـاعی - سیاسـی
عمده روند جهانی شدن می باشند را چنین شناسایی کرده است: اولین پیامد مربوط است
به نحوهاي که به هم پیوستگی اقتصادي، سیاسی، حقوقی و نظامی تغییراتی را از بـالا بـه
یک کشور مستقل وارد میآورد. دومین پیامد، ناشی از نحوهاي است که »ملـی گرایـی
هاي محلی و منطقهاي« در حال فرسودن حکومت ملی از پائین هستند. سومین مورد منتج
از شیوه هایی است که پیوند و ارتباط میان بخش هاي جهان، زنجیره هایی از تصمیمات
سیاسی در هم تنیده را پدید میآورد که به نوبه خود تأثیرات خاص خودشان را بر نظـام
هاي سیاسی ملی میگذارند. مورد اول و سوم نیازي به توضیح ندارند. اما مورد دوم، نیـاز
به شرح بیشتري دارد، زیرا ممکن است به نظر رسد که میان مفاهیم جهانی شدن از یک
سو و ناسیونالیسم محلی از سوي دیگر، تضاد وجود دارد. در حقیقـت ایـن موضـوع در
حیطه تناقض جهانی قرار داشته و »مویر« آن را به این شکل بیان مـی کنـد: »هرچـه
جهانی تر می شویم، قبیلهاي عمل میکنیم«. وي میافزاید »زبان هاي اقلیت سراسر جهان
در حال کسب جایگاهی جدیدند، زیرا مردم بـراي ایجـاد جهـانی بزرگتـر و از لحـاظ
اقتصادي متجانس تر، همچون وزنه هاي تعـادل یـک بـالن، بـه میـراث خـود محکـم
چسبیدهاند« )مویر، .(412 :1379در واقع برخلاف پـیش بینـی هـاي مارکسیسـتی و
لیبرالی مبنی بر افول و نابودي گریزناپذیر هویت هاي قومی دنیاي معاصر، در دهه هاي
اخیر شاهد احیاء گسترش انواعی از هویت هاي قومی بوده است. با پایان یـافتن جنـگ
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 351
سرد نه تنها احساسات قومی فروکش نکرد، بلکه گسترده تر و پر شمارتر شده و حتـی
در موارد زیادي به مرحله ستیز قومی هم رسیده است. آمارها نشان می دهد که از جنگ
جهانی دوم به این سو، ستیزهاي قومی دست کم هشتاد بار به جنگ انجامیده اسـت و در
آغاز سال 1990میلادي، علت پناهندگی بیش از نصف 30میلیـون پناهنـده در جهـان
ستیزههاي قومی بوده است. از این دیدگاه طی فرایند جهانی شدن یک سـري مرزهـاي
فرهنگی، قومی زبانی، دینی و... ایجاد می شود و این هویت ها در مقابل روند یکپارچـه
سازي هویتی جهانی شدن سر بر میآورند )سازمند، .(64 :1384
پیرامون مسأله مذکور،» رابرتسون « بر لزوم برداشتی چند بعـدي و کثـرت گـرا از
نظام جهانی تأکید دارد، که هویت هاي فرهنگی متعدد چـون محلـی، ملـی و... عناصـر
تشکیل دهنده جهانی شدن هستند. یعنی در مقابل فرایند یکسان سازي، جریان و فراینـد
تکثر و تنوع نیز در عرصه روابط بین الملل حضور جـدي و تأثیرگـذار دارد و گفتمـان
یکسان سازي و یکپارچه سازي فرهنگی را به چالش می کشـد )راهبـرد، .(97 :1384
حکایت دنیاي ژئوپلیتیک امروز این است که دو روي به ظاهر متناقض، به طور همزمان
در حال به وقوع پیوستن هستند. ملی گرایی تقویت شده و غالباً خشـونت بـار در کنـار
یک هویت جهانی روز افزون که از راه تهاجم هاي فرهنگـی در حـال تکـوین اسـت
)برادن و شلی، .(162 :1383شاید جغرافیاي جدید مستلزم زندگی توأم با تضاد اسـت.
در حالی که نظام کشوري بیش از هر زمان دیگر در تاریخ بـه مخـاطره افتـاده اسـت،
سرعت تکثیر این نظام در حال افزایش می باشد .
»گینه« در مقالهاي از مکمل بودن جهانی شدن و قوم گرایـی سـخن مـی گویـد.»
روزنا« براي تبیین ارتباط لاینفک بـین دو فراینـد جهـانی شـدن و محـل گرایـی واژه
واهمگرایی ) (Fragmegrationرا مطرح کرده است، که واژهاي ترکیبی از چند پـارگی
و یکپــارچگی مــی باشــد. »رابرتســون« نیــز اصــطلاح جهــانی - محلــی گرایــی
) (Glocalizationرا به کار می برد که شکل فشردهاي از جهانی شدن و محـل گرایـی
است. ارتباط ضروري و پیچیده بین محلی گرایی و جهانی شدن را در قالب دو نکته زیر
352اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
می توان گنجاند:
-1فرآیندهاي جهانی شدن، جنبش هاي هویت گرا را تحریک نمـوده و منجـر بـه
خلق هویت هاي محلی و فرهنگی خاص گرا می شود؛
-2جنبش ها در جستجوي یک هویت خاص فرهنگی و محلـی، بـراي رسـیدن بـه
اهداف خود از رژیم هاي جهانی استفاده می کنند.
»پیتر کلوس« معتقد است که محلی گرایی به عنوان یک فراینـد در قالـب جنـبش
هاي هویتی تجسم یافته است و اغلب به صورت جنبش هـاي قـومی و یـا مـذهبی بـه
نمایندگی از گروه ها و قشرهایی از جامعه برخلق هویت فرهنگـی و اجتمـاعی تأکیـد
داشته و در بعضی موارد نیز به دنبال خودمختاري سیاسی اسـت )کلـوس، -105 :1384
.(104جستجوي هویت قومی در بستر جهانی شدن مبتنی بر تفاوت هاي فرهنگی است.
سوالی که مطرح می شود این است که، چه انگیزهها و محرکههایی موجـب جسـتجوي
هویت قومی است؟ از نظر و دیدگاه کلوس، عامل اصلی تبعیض است؛ اقلیتهایی که در
خارج از حلقه دولت و یا فرایند توسعه نگه داشته می شوند، بیشتر به هویت قومی متوسل
می شوند. به عبارتی در بیشتر و شاید اکثر موارد منازعات قومی درون دولتی، تمـایزات
فرهنگی محرکه هاي اولیه جنبش هاي قومی نیستند، بلکه تنازع منافع صورت اولیه آنها
می باشد و در جریان فرایند جهانی شدن اقلیت ها از طریق به کارگیري احساسات فردي
مبتنی بر ویژگی هاي فرهنگی از یک طرف و رژیم هاي فراملی عـالم گیـر از طـرف
دیگر مبارزه خود را علیه دولت ها سازماندهی می کنند .
در جهان امروزي پیوند جهانی - محلی هم به لحاظ اقتصادي و هم از جنبـه سیاسـی
فوق العاده پیچیده است. خاص گرایی هاي فرهنگی به ویژه شورش هاي چندگانه قومی
را می توان تا اندازهاي به عنوان مقاومت هاي محلی در برابر نیروهاي سیاسـی جهـانی و
متجانس کننده تعبیر کرد که براي مقابله با جهانی سازي اقتصادي از فضاي سیاسی هـر
چه بازتر پشتیبانی می کند )جانستون و دیگران، .(579: 1383
اگر چه دولت - ملت نقش عمدهاي در روند جهانی شدن ایفا می کند، ولی قدرت و
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 353
تصمیم گیري فرهنگی، چندان به ساختارهاي دولت و ملت وابسـته نیسـت )شـیرودي،
.(137 :1384
»آنتونی گیدنز« معتقد است: »جهانی شدن به همان اندازه که ممکن اسـت سـکوي
پرتاب باشد، می تواند منجر به سقوط شود و یا موجب فشارهاي جدید بر استقلال محلـی
و منطقهاي گردد« )نهازي، .(204: 1384
به طور خلاصه، اثر جهانی شدن بر قومیت عبارت است از احیاي آن و تمـایز آن از
سیاست و اقتصاد. جهانی شدن این دیدگاه را تقویت می کند کـه هویـت هـاي قـومی
مشروعیت پیدا می کنند و این مقوله صرفاً شامل اقوامی نمی شود که توانسـتند در
سده نوزدهم دولتی بر پا کنند. در برخی نمونهها )چک و اسلواکی، شوروي، یوگسلاوي
و...( عامل مزبور به معناي فروپاشی کنفدراسیون ملت ها است )واترز،.(203: 1379
اینک در ادامه مطالب به تأثیر و نقش جهـانی شـدن بـر روي تنـوع و گونـاگونی
فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران پرداخته می شود. شواهد تاریخی نشان میدهد کـه در
طول تاریخ پنج هزار سال گذشته، ایران هیچ گاه مسکن قوم واحدي نبوده، بلکه همیشـه
اقوام گوناگونی در کنار هم در این سرزمین زندگی می کردند. علل گونـاگونی قـومی
درایران و جهان، ناشی از ماهیت انسان است که داراي ابعاد جسـمانی - فرهنگـی مـی
باشد. در ایران معاصر، برخلاف بعضی از کشورهاي چند قومیتی نمی توان از اکثریت -
اقلیت گفتگو کرد، زیرا هیچ گروهی به تنهایی بر همه گروه ها مسلط نیست و بیشترین
قسمت خاك ایران را در اختیار ندارد. )امـان اللهـی بهارونـد، (13 :1380اگـر فـرض
کنیم فهرستی که »هردوت« از تنوع قومی قشون ایران در جنـگ ایـران و یونـان داده
شامل تمام ملل تابعه آن زمان بوده، چهل و نه گونه مردم از نژادهاي گوناگون در ایران
و ممالک تابعه آن میزیستهاند )پیرنیا،.(1460 :1342
ایران سرزمینی چند قومی است. یک نقشه سیاسی ساده نیز می تواند این امر را نشان
دهد. در واقع در کنار استان هاي نظیر اصفهان، یزد، کرمان و غیره که نام بزرگترین و
مهم ترین شهرستان هاي خود را برگزیدهاند و آن دسته که نام ناحیـهاي را یـدك مـی
354اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
کشند، با استانهاي متعددي رو به رو هستیم که نام قوم و طایفهاي را بر خویش نهادهاند.
از آن جمله کردستان، لرستان، سیستان و بلوچستان، چهارمحال و بختیاري، کهکیلویـه و
بویراحمد و آذربایجان که به ترتیب سکونت گاه کردها، لرها، بلوچ ها، بختیـاري هـا،
احمدي ها و ترك هاي آذري بودهاند. نشانه هاي قومی در نام گذاري تقسـیمات اداري
کوچکتر نیز دیده می شود نظیر طوالش] بخش جعفر بـاي یـا دهسـتان خلجسـتان - در
ایران مرکزي[ که سرزمین خلج ها )گروه کوچکی ترك زبـان( اسـت )بـازن، :1377
(34البته ذکر این نکته ضروري است که تنوع و گوناگونی ملی هم در سایر کشورها و
هم درایران بالقوه می تواند منبع قدرت و غرور ملـی و یـا منبـع شـکاف و منازعـه در
ساختار یک کشور باشد )ابوطالبی،.(18 :1379
در ایران این مسأله داراي کارکرد دوگانه بوده است. چرا کـه یـک سـو مـردم در
مسئله تنوع ملی و قدرت ملی در تاریخ ایران نقش مثبت داشتهاند. اما از سوي دیگـر در
مورد حکومت و نظام اداري - سیاسی ناشی از حکومت ها به ویـژه پـس از بـه قـدرت
رسیدن رضاخان و تمرکز گرایی شدید حکومت مدرن، که منجر به شکل گیري خیزش
ها و جنبش هاي قومی در ایران شده است، نهایتاً حکومت به عنوان یک واحد رفتـاري
در برابر مسئله تنوع ملی، در نقش کاهنده ضریب قدرت ملی عمل نموده است.
اما ساختار فضایی - جغرافیایی ملت ایران از دو بخـش بـه هـم پیوسـته مرکـزي و
پیرامونی پدید آمده است. بخش مرکزي که فضـاي گسـتردهاي از جغرافیـاي ایـران را
اشغال می کند و میان عناصر آن تجانس نسبی برقرار است بـر کاسـه فـلات ایـران و
ارتفاعات حاشیهاي آن، یعنی زاگرس و البرز منطبق است. از این رو به نظر میرسد میان
تجانس کالبدي و توپوگرافیک فضا در ایران با تجانس انسانی آن ارتباط مستقیمی وجود
دارد. مردم این بخش از حیث خصلت هاي قومی زبـانی، فرهنگـی، مـذهبی و فضـایی
منسجم و همسانند. بخش پیرامونی که در دشت ها و نواحی مرتفـع حاشـیه جغرافیـایی
ایران سکونت دارند، برخلاف بخش متراکم و متجانس مرکزي، دچار گسیختگی است و
مجموعهاي متنوع از گروه هاي فرهنگی و قومی را در بـر مـی گیـرد. مردمـان بخـش
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 355
پیرامونی کشور در برخی متغیرها و به طور مشخص زبان و لهجـه، قومیـت، مـذهب و
خرده فرهنگ محلی با بخش مرکزي و با یکدیگر تفاوت دارند. در این بخش )حاشـیه(
گروه هاي قومی ترك، کرد، عرب، بلوچ و ترکمن سکونت دارنـد کـه ایـن اجـزاء و
گروه هاي قومی و مذهبی ملت ایران، دنباله هـاي جغرافیـایی - فضـایی در آن سـوي
مرزهاي سیاسی ایران دارند و با یکدیگر تعاملات اقتصادي، اجتماعی و فرهنگـی دارنـد
)حافظ نیا، .(148-152:1381همین ترکیب نـامتوازن و نامتجـانس ملـی جمعیـت در
ایران یکی از دلایل و نیروهاي واگرا محسوب می شود. چرا که اقلیت هاي فضایی عمده
و وضعیت خاص استقرار آنها در فضاي جغرافیایی ایران، بر واگرایی پاره هاي ملـت از
یکدیگر تأثیر می گذارد. استقرار اقلیت ها در بخش حاشـیه ي کشـور و در مجـاورت
دنباله هاي فرامرزي - برخوردار از دولت مستقل و یا فاقد آن - ضریب آسیب پـذیري
دولت ملی و سرزمین ایران را بالا برده است.
بنابراین عدم انطباق مرزهاي سیاسی با توزیع فضایی اقلیـت هـاي قـومی در ایـران،
بیشترین مشکل را هم در باب مسایل داخلی و هم در باب مسایل بین المللـی بـه وجـود
آوردهاند. این عدم انطباق وقتی که به ایجاد حالت جدایی از موقعیت بـین المللـی یـک
کشور کشانده شود یا نیروهاي خارجی به حمایت از مـردم ناحیـه جـدایی طلـب، وارد
میدان مبارزه شوند، صورت بین المللی به خود می گیرد. چرا که یکی از منـابع سیاسـی
کردن اختلافات زبانی و مذهبی در شکلدهی به مناسبات و گرایشات قوم گرایانه نقـش
نیروهاي بین المللی است.
شرایط و موقعیت منطقهاي و تأثیر آن بر قومیت هاي ایران
در حوزه روابط بین الملل و ژئوپلیتیک، یکی از بهترین ابزارهـاي درك و دریافـت
زمینه هاي بروز مسایل و بحران هاي قومی به لحاظ روش شناختی، بهره گیري از مقوله
»سطح تحلیل« است. سطح تحلیل با طبقه بندي موضوع مورد بررسی به سطوح مختلـف،
امکان تجزیه و تحلیل بهتري را فراهم می سازد. در یک دید کلی، سه سطح تحلیل ملـی،
356اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
منطقهاي و بین المللی در روابط بین الملل و ژئوپلیتیک مشخص شده است کـه در ایـن
قسمت به بررسی سطح منطقهاي پرداخته می شود. در سطح منطقهاي، کـنش و واکـنش
بازیگران منطقهاي و کشورهاي همسایه و نقش آنها در تشدید و یا تخفیف چالش هـاي
قومی مدنظر می باشد. در برخی مواقع کشورهاي همسایه و قدرت هاي محلی و منطقهاي
با تحریک و تشویق گروه هاي قومی دیگر کشورها تأمین منافع آنی و آتی خود را، در
تضعیف ساخت حکومتی دولت هاي رقیب و بروز تنش هاي قومی جسـت و جـو مـی
نمایند )مقصودي، : .(72 1380یا حتی در بی طرفانه ترین حالت، تغییر و تحولات داخلی
حادث در هر کشور در رابطه با مسایل دولـت سـازي، ملـت سـازي، توجـه و اعطـاي
اختیارات محلی و ناحیهاي به اقلیت ها و اقوام، بالطبع داراي اثـرات منطقـهاي بـویژه در
کشورهاي همسایه خواهد بود. بنابراین فرایند تصمیم سازي هاي کلان ملـی و ناحیـهاي
با شناخت دقیق فضاهاي استراتژیک پیرامونی آغاز می شود )کریمی پور، :.(25 1381
مطالعه منابع تنش و تهدید ایران و همسایگان، زمانی می توانـد شـناخت دقیقـی از
محیط استراتژیک پیرامونی کشور به دست دهد که با شناسایی عملکرد و تـأثیر حـوزه
هاي ژئوپلیتیک پیرامونی بر امنیت ملی همراه باشد. منطقهاي بودن، چند جانبـه بـودن و
ارتباط مستقیم و غیر مستقیم برخی از منابع تهدید پیرامونی با رقابت و تصادم اسـتراتژي
هاي ژئوپلیتیک قدرت هاي فرامنطقـهاي و منطقـهاي علـت اصـلی تکـوین، اسـتمرار،
گسترش و فعال شدن برخی از این منابع تهدید است.
باید در نظر داشت که بین میزان دل مشغولی هاي اسـتراتژیک دولـت هـا و تعـداد
حوزه هاي ژئوپلیتیک پیرامونی، رابطـه مسـتقیمی برقـرار اسـت. تـراکم حـوزه هـاي
ژئوپلیتیک پیرامونی ایران، همواره سبب دغدغه هاي استراتژیک دولت هـا نسـبت بـه
امنیت و وحدت ملی و حفظ تمامیت ارضی کشور بوده است. چیرگی فضاي امنیتـی در
تاریخ و جامعه و هراس مردم و دولت ها از مرکز گریزي حاشیه هـا و مقاصـد دولـت
هاي بیگانه از جمله قدرت هاي هـم جـوار، در واقـع متـأثر از تعـدد فضاسـازي هـاي
ژئوپلیتیک پیرامونی بوده است. از سـوي دیگـر در حـالی کـه برخـی از حـوزه هـاي
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 357
ژئوپلیتیک قدیمی و دیرینه جهان بر اثر تحولات دهههاي اخیر در حال زوال و فروپاشی
هستند، حوزه هاي ژئوپلیتیک پیرامونی ایران، جوان و در حال شکل گیرياند و علایق و
منافع قدرتمندي سبب استحکام و پایداري آنها شده است و نشانهاي مبنی بـر زوال ایـن
حوزه ها به چشم نمی خورد.
ایران به واقع مکمل ژئوپلیتکی تمام کشورهاي هم جوار خود است. علایق دولـت -
ملت هاي ترکمنستان، آذربایجان و ارمنستان بـراي تحقـق بخشـیدن بـه آرمـان هـاي
ترکمستان واحد، آذربایجان و ارمنستان بزرگ، با وحدت، امنیت ملی و حفـظ تمامیـت
ارضی ایران تداخل پیدا میکند. این در حالی اسـت کـه پاکسـتان و ایـران، از مرکـز
گریزي بلوچ ها در هراسی تاریخی به سر میبرند. هم چنین علاقه برخـی جنـاح هـا در
افغانستان به تغییر نام این کشور به خراسان، طرح هاي متعدد دولت هاي پیشین عراق با
حمایت برخی دولت هاي عربی براي تجزیه خوزستان، امتداد سرزمینی و قومی هارتلنـد
کرد در نوار مرزي غرب کشور، و وجود انرژي گریز از مرکز در حاشـیه جنـوبی، بـه
موازات نا همگنی هاي زبانی - قومی آسیب پذیري ایران در قبال حوزه هاي ژئوپلیتیک
پیرامونی و تداخل آنها با محیط استراتژیک داخلی، را بیش از پـیش سـاخته اسـت. بـه
عبارتی تداخل و در هم آمیختگی قومی، زبانی و مذهبی حاشیه فضاهاي سرزمینی ایران و
فضاهاي سرزمینی قومی - مذهبی کشورهاي همسایه هـم جـوار، زمینـه سـاز آغـاز و
گسترش بحران هاي موقت و یا دورهاي منطقهاي و حتی سراسري در ایران بوده اسـت.
در حال حاضر نیز نه تنها نشانهاي از حل و فصل این تنگناي پایدار ملی دیده نمی شـود،
بلکه با وجود گذشت حدود یک قرن از تکوین ناسیونالیسم هاي قومی - مـذهبی، از دو
دهه آخر قرن بیست تاکنون، همگرایی هاي درون قـومی بـیش از پـیش شـده اسـت
.(199-213 :1380 ،)کریمی پور
در واقع امنیت ملی هر کشوري از نظر تهدیدهاي پیرامونی، تابع تعداد دولـت هـا و
کشورهاي هم جوار است و در بیشتر موارد هر چه تعـداد همسـایگان پیرامـونی بیشـتر
باشد، تأکید دولت و مردم بر مسایل امنیتی نیز بیشتر خواهد بود. بر عکس تجربه نشـان
358اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
داده است که کشورهایی که در قسمتی از خاك خود با دریا مجاورت دارند و در نتیجه
همسایگان کمتري دارند، با مشکلات مرزي کمتري مواجه شده بهتر می توانند اسـتقلال
خود را تأمین نمایند )میرحیدر، .(125: 1357
ریاضیدان ریچاردسن، استعداد روابط بین ناحیهاي، از جمله منابع مشاجره را تابع تعداد
همسایگان دانسته و می نویسد: »در کشورهاي مانند آلمان با 9کشـور مجـاور قلمـرو
خود، نسبت به کشورهاي دیگري مانند پرتغال تنها با یک همسایه بسیار بیشـتر امکـان
حدوث مشاجره وجود دارد« )هاگت، .(378 :1376
در هر حال در فرایند تهدیدات بیرونی، هر کشوري، بالقوه به سه شکل زیـر ممکـن
است تحت تأثیر قرار گیرد:
(1صدور بحران،
(2تراکم تهدید مستقیم،
(3تراکم اختلاف.
منابع جغرافیایی مشاجره بین دولت هاي هم جوار از نقطه نظر منشـاء، ریشـه و نـوع
تنش در سه گروه کلی جاي می گیرد:
-1ژئواکونومیک -2ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک -3ژئوکالچر
گسترش سرزمینی یک گروه واحد قـومی در دو سـوي مـرز بـینالملـل و امتـداد
سرزمینی و جمعیت بخشی از یک ملت در کشور همجوار، در شمار مسایل ژئوپلیتیک و
تنش زا به شمار میروند. از طرفی رقابت هاي دیرینه قومی و ملی گرایانه، تلاش بـراي
صدور ارزش هاي فرهنگی و یا گسترانیدن نظام ارزشـی و حمایـت از هـم کیشـان در
کشور همسایه، در شمار منابع ژئوکالچرال محسوب می شوند )کریمی پـور، -22: 1380
.(19
با عنایت به مطالب بالا، ایران به همراه چین و پـس از جمهـوري فـدراتیو روسـیه،
رکورددار تعداد همسایه در جهان است. ایران با 15کشور مستقل و 24دولت هم جـوار
است. کشور ما از جنوب با دولت - ملت هاي مستقل کویت، عربستان، بحـرین، قطـر،
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 359
امارات عربی متحده و عمان، از شرق با پاکستان و افغانستان، از شـمال بـا ترکمسـتان،
قزاقستان، آذربایجان و ارمنستان و از غرب با عراق و ترکیـه هـم جـوار اسـت. ایـران
همچنین در شمال با جمهوري خودمختار داغستان، نخجوان و کالمیک و در جنـوب بـا
شش امیر نشین از هفت امیر نشین تشکیل دهنده امارات عربی متحده، یعنی ابوظبی، دبی،
شارجه، عجمان، ام القوین و رأس الخیمه همسایه است.
همسایگان فوق الذکر اغلب داراي نظـام هـاي سیاسـی ناپایـدار و غیردمکراتیـک،
گرفتار تنگناهاي حاد ارتباطی، در ردیف کشورهاي کمتر توسعه یافتـه، داراي دیـدگاه
هاي متفاوت ژئوپلیتیک و نظام هاي ایدئولوژیک هستند. این چشـم انـداز بـه مـوازات
تداخل علایق و منافع این ملتها در یکدیگر، اندك بودن تعـاملات تجـاري-اقتصـادي
درونی، وجود ناهمگنیهاي فرهنگی، قومی مـذهبی و حضـور درازمـدت قـدرت هـاي
فرامنطقهاي، بر پیچیدگی اوضاع سیاسی پیرامونی ایران افـزوده اسـت. چنـین وضـعیتی
باعث بالا رفتن ظرفیت هاي بالقوه مشاجره و کاهش ضریب امنیتـی دراز مـدت بـراي
ایران شده است. به مفهوم دیگر، شرایط و موقعیت منطقهاي بر روي منابع بالقوه مشاجره
و منازعه و بخصوص بر روي مسأله قومیت ها به طور ویژه تأثیرگذار بوده و خواهد بود.
این مقدمه بررسی جامع اثرات و شرایط منطقهاي بر روي مسایل قومیت، درك موقعیت
ژئوپلیتیکی ایران پس از جنگ سرد را ضروري مینماید.
در سال 1990براي نخستین بار یک امپراطوري، بدون جنگ از درون متلاشی گشت
)مینایی، : .(103 1381الگوي ارتباط ابرقدرت ها با ایران و استراتژيهاي بري و بحـري
آنها در ایران دچار تحول شد. خطر تهدید نظامی و ایدئولوژیک شوروي در ضلع شمالی
از بین رفت؛ در مقابل قدرت رقیب، یعنی آمریکا، سعی در پر کردن فضـاهایی جدیـد
داشت )محمدي، .(176: 1380پایان جنگ سرد داراي نتایجی مثبت و منفی براي ایـران
بود. پیدایش فضاهاي ژئوپلیتیکی جدیـد در مسـیر قفقـاز و آسـیاي مرکـزي )حـافظ
نیا، (71 :1381از جمله پیامدهاي مثبت آن، و انگیزش احساسات ناسیونالیستی و طـرح
ادعاهاي قومی منفی و مخل وحدت ملی و تمامیت ارضی در گسترش تمـایلات تجزیـه
360اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
طلبانه )تاجیک، (195: 1381از جمله آثار و پیامدهاي منفـی آن بـه شـمار مـیآیـد.
بنابراین پایان جنگ سرد هر چند خطر شوروي سابق را در شمال ایران کـاهش داد امـا
نگرانی هاي جدید را در حوزه امنیت و منافع ملی براي ایران پدید آورد. کشورهاي تازه
استقلال یافته ترکمنستان و آذربایجان و ارمنستان به واسطه حمایـت از اقـوام تـرکمن،
آذري و طرح مسأله قومیت ها، شرایط منطقهاي جدیدي را در روابط و مناسبت شان بـا
هم دیگر بوجود آوردند که با امنیت ملی هر کدام از این واحدهاي سیاسـی در ارتبـاط
است. در اینجا به بررسی شرایط منطقهاي مؤثر در مسایل قومیتها پرداخته می شود.
-1چالش قومیتی بین ایران و ترکمنستان
فضاهاي سرزمینی ایران و ترکمنستان، مکمل هاي ژئوپلیتیکی یکدیگر محسوب می
شوند. امتداد، پیوستگی و تمرکز مرزي اقوام ترکمن ایران با ترکمنستان، می تواند منبع
بالقوه تنش و حتی مشاجره بین دو کشور باشد. ترکمن هاي ایران بـه صـورت کـاملاً
متمرکز در شرق دریاي خزر و در منطقهاي واقع در بین رود مرزي اتـرك و رودخانـه
گرگان، ساحل شرقی دریاي خزر و غرب استان خراسان شمالی در وسـعتی برابـر 173
کیلومتر مربع و در شهرهاي گنبد، بندر ترکمن، مراوه تپه و جرگلان بجنـورد اسـتقرار
یافتهاند )کریمی پور، .(124-125 :1380ترکمن که نسبت بـه دیگـر اقـوام حاشـیهاي
ایرانی، قلمرو فضایی محدودتري دارند همانند اقوام کرد و بلوچ در سه خصیصه و متغیـر
زبان، قومیت و مذهب از بخش مرکزي ایران متمایزند؛ و بالعکس با کشور ترکمنسـتان
در این سه ویژگی اشتراك و تجانس دارند. فروپاشی اتحاد جماهیر شـوروي، پیـدایش
دولت مستقل ملی ترکمنستان را در پیداشت که این خود سبب شد بخشی از آرزوهـاي
دیرینه ترکمن ها تحقق یابد. اقلیت ترکمن ایران به دلیل مشـترکات قـومی و نـژادي،
زبانی، تاریخی، اجتماعی و دینی با مردم جمهوري ترکمنستان، به طور طبیعی نسبت بـه
این کشور علاقه مند هستند و دولت ترکمنستان تکیه گاه عاطفی و سیاسی خوبی بـراي
آنها به شمار میرود )حافظ نیا،.(177-179 :1381
در حال حاضر جاذبه هاي ترکمنستان براي تقویت انرژي همگرایـی تـرکمن هـاي
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 361
دشت کافی نیست. در عین حال، عناصر زبانی، قومی و مذهبی – به ویژه در مورد قبایل
تکّه و یموت - ساختار فرهنگی مساعدي را براي تقویت واگرایی از هسته سیاسی دولت
ایران و بر عکس همگرایی با دولت - ملت ترکمنستان فراهم آورده اسـت؛ امـا میـزان
توفیق طرح هاي توسعهاي کشور از جمله طرح هاي اشتغال زا، برنامـه هـاي خـدماتی،
رفاهی، توسعه سیاسی و مشارکتی، می تواند تأثیر تعدیل کنندهاي بر اصل رضایت مندي
و کاهش یا افزایش همگرایی و واگرایی ترکمنها داشته باشـد )کریمـی پـور، :1380
.(125بنابراین، چنانچه اوضاع و مناسبات کنونی در روابط دو کشور ایران و ترکمنستان
پایدار بماند، اثري مثبت برنگرش اقلیت ترکمن ایران، به دولت ایران و بخش مرکـزي
خواهد داشت؛ مشروط بر اینکه به طور همزمان، زمینـه همکـاري و مشـارکت جامعـه
ترکمن در امور ملی و منطقهاي فراهم شود؛ روابـط و مـراودات اجتمـاعی، اقتصـادي و
فرهنگی میان منطقه ترکمن نشین و بخش مرکزي کشور، به ویژه تهران گسترش یابد و
شرایط اقتصادي، اجتماعی و جغرافیایی آنها نسبت به ترکمنستان برتري داشـته باشـد و
شرایطی مهیا شود که اقلیت ترکمن پیوند بیشتري با بدنه ملت ایـران احسـاس کننـد و
خود را شهروند ایرانی بدانند )حافظ نیا، .(180 :1381
-2چالش قومیتی بین ایران و آذربایجان
آذري ها در بخش شمال غربی ایران، در استان هاي آذربایجـان غربـی، آذربایجـان
شرقی، اردبیل و زنجان استقرار داشته و ادامه آن به استان همدان و غرب گیلان گسترش
یافته است. علاوه بر این، در شهرهاي تهران، قم، اراك و قزوین نیز به صـورت ادغـام
اجتماعی، جمعیت قابل توجهی را شامل می شوند. آذري ها در متغیرهاي زبان و قومیت
با اکثریت ملت ایران تفاوت دارند؛ اما در متغیر دین و مذهب )شیعه( با اکثریت ملـت
مشترکند. برخی نخبگان آنها رهبري فکري و مذهبی شـیعیان را در ایـران و خـارج از
کشور به عهده داشتهاند. منطقه آذري نشین ایران، با آذري هاي قفقاز در سه متغیر زبان،
قومیت و مذهب همسانند؛ زیرا قبل از معاهدات گلستان و ترکمن چاي آنها به صـورت
یکپارچه بخشی از ایران تاریخی و باستانی را تشکیل میدادند )حافظ نیا، .(159 :1381
362اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
با بررسی نقاط عطف رفتارهاي سیاسی آذري ها این نتیجه حاصل می شـود کـه در
برخی مقاطع تاریخی حرکت هاي سیاسی منطقهاي رویکردي مرکزگریزانه و در برخـی
دوره هاي تاریخی، این حرکت ها رویکردي ملی گرایانه و ایران محور داشـته و منـافع
ملی را دنبال کرده است. از بین تمام منابع موجود تنش بین جمهوري آذربایجان و ایران
موضوع آرمان »آذربایجان بزرگ« در آینده نقش اصلی را در روابـط دو کشـور ایفـا
خواهد کرد و بقیه منابع را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد.
جمهوري دمکراتیک آذربایجان در 28نوامبر 1918و پس از فروپاشی روسیه تزاري
تأسیس شد. رهبران این جمهوري در حیات کوتاه مدت این دولت، بارها در بیانیـه هـا،
سخنرانی ها و گردهمایی هاي حزبی، از وحدت آذربایجان شمالی و جنـوبی و تشـکیل
یک جمهوري با مرکزیت تبریز سخن به میان آوردهاند؛ حتی فروپاشی این جمهـوري و
ادغام آن در اتحاد شوروي سابق، مانع ابراز مجدد آرمان قدیمی اتحاد آذربایجان بـزرگ
نشد. در طول حیات اتحاد شوروي، دانشگاه باکو به ویژه دپارتمان تـاریخ آن، بررسـی
هاي مفصلی در زمینه ابعاد، قابلیت ها و در مجموع اهمیـت اتحـاد دو بخـش شـمالی و
جنوبی ارس انجام داد. جبهه خلق به رهبري ایلچی بیگ که از سال ،1992قـدرت را در
جمهوري آذربایجان به دست گرفت، ضمن دفاع از افکار پیشه وري و اقدام تاریخی او و
برخلاف تمام موازین استراتژیک، به جاي تمرکز تمامی قواي بیرونـی و درونـی علیـه
ارامنه که قرهباغ را اشغال کرده بودند، بار دیگر در سطحی گسترده تر، موضوع اتحاد دو
آذربایجان را زنده نمود. در واقع اندیشه تشکیل آذربایجان بزرگ آرمانی است که بیشتر
حزب ها، سازمان ها و تشکل هاي جمهوري آذربایجان در پی تحقق آن هستند.
در این میان، بازیگران منطقهاي و قدرت هاي فرامنطقهاي براي دسـتیابی بـه هـدف
هاي درازمدت خود، سعی در بهره برداري از این منبع تنش و مشاجره دارند و همین امر
بر پیچیده تر شدن مسایل منطقه قفقاز افزوده است )کریمی پور، .(77-81 :1380
تا زمانی که جمهوري آذربایجان به جامعه و دولتی سازمان یافته و پیشـرفته تبـدیل
نشده است، ایده آذربایجان واحد در دستور کار اصلی باکو قرار نخواهد گرفت؛ اما ایـن
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 363
امر به هیچ وجه به معناي خاتمه این فکر نیست؛ مردم دو سـوي ارس بـا ثابـت فـرض
کردن سایر عوامل در نهایت و حداکثر تا پایان قرن جاري به سوي یکدیگر کشیده می
شوند؛ در این میان،دولتی برنده خواهد بود که زودتر از دیگري به تعریفی جامع، فراگیر
و به دور از احساسات براي تحکیم ملی خود نایل آید. در واقع دسترسی به علـت هـاي
وجودي فراگیرتر و نیز نوسازي ساختارهاي سیاسی فضـا و سـازماندهی اقتصـاد ملـی و
منطقهاي، سه گام پایداري براي افزایش توان همگرایـی و کـاهش نیـروي واگرایـی و
پیروزي در این معرکه است )کریمی پور، .(114 :1382
-3منابع مناقشه منطقهاي ایران و ترکیه
منابع مناقشه و اثرات منطقهاي کشور ترکیه بر روي قومیت هاي ایران از چنـد بعـد
قابل بررسی است:
(1پس از تجزیه شوروي و تولد جمهوري هاي تـازه اسـتقلال یافتـه، احیـاي پـان
ترکیسم از جمله پارامترهایی است که بر تقویت سیاست ترکیه در ایفاي نقـش جدیـد
تأثیر داشته است )مقصودي، .(343 :1380دولت ترکیه در راه احیاي پان ترکیسـم و
ایجاد ترکستان بزرگ، از ابزارهاي متعددي در بین مردم مناطق مختلف ترك زبان سود
جسته است.
(2حمایت مستقیم یا غیر مستقیم ولی پر دامنه ترکیه از آرمان آذربایجان بزرگ می
تواند به تحریک مسایل قومی در ایران کمـک کنـد )کریمـی پـور، .(61 :1380بـه
عبارتی حضور جمعیت ترك زبان آذري در حاشیه هاي مرزهـاي آذربایجـان ایـران و
ترکیه و جمهوري آذربایجان در زمره علایق بلند مـدت ترکیـه قـرار دارد. از ایـن رو
حمایت ترکیه از یک جنبش آذربایجان مستقل و توسل به زمینه هاي قومی، مـی توانـد
عمده ترین منشأ بحران در منطقه مرزهاي غربی و شمال غربی ایـران گـردد )احمـدي
.(459 :1376 ،پور
(3پیش بینی می شود مسأله کردها، یک عامل مهم تنش و مشاجره، یا بـر عکـس
364اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
منبع ممتاز هماهنگی و همکاري در بین سه کشور همجوار ایران، ترکیه و عـراق بـاقی
خواهد ماند )کریمی پور، .(58 :1380از منظر دیگر، مادام که مناسبات ترکیه و ایران
دچار مشکلی نیست، هیچ یک از طرفین خواهان بهره برداري از قضیه کردها علیه طرف
دیگر نمی باشند.
(4در تمام جوامع چند قومی، ملت سـازي هـاي مبتنـی بـر ناسیونالیسـم قـومی، و
استراتژي یکسان سازي فرهنگی، یا شکست خورده است و یا با موانـع ناشـی از ظهـور
جنبش هاي قومی مواجه شدهاند. در نتیجه جوامع یاد شده در ایجاد وفاق ملی، هویت ملی
فراگیر ، یکپارچگی فرهنگی و به عبارتی، در ایجاد همبستگی معنوي بر اساس استراتژي
گذشته، دچار مشکل اساسی هستند. ترکیه که در چند دهه گذشته در فراینـد یکپارچـه
سازي فرهنگی و اجتماعی، با جنبش قومی رادیکال کردهـا مواجـه گردیـد، در تـلاش
گسترده براي ورود به اتحادیه اروپا است. بر مبناي موافقت نامـه کپنهـاك کـه در آن
معیارها و ضوابط مربوط به رعایت حقوق بشر و حقوق شـهروندي از طـرف حکومـت
هاي داوطلب عضویت مشخص شده اسـت، دولـت ترکیـه مجبـور شـده در پاسـخ بـه
معیارهاي اتحادیه اروپا و نیز رادیکالیسم قومی کرد، استراتژي ملت سـازي خـود را بـر
بنیان هاي نوینی استوار سازد، که سنخیت چندانی با اصول کمالیسم نمـی توانـد داشـته
باشد. در این چهارچوب، دولت ترکیه در همگرایی با اتحادیه اروپـا چنـدین لایحـه را
براي تغییر مفاد متعددي از اصول قانون اساسی خود به تصویب رسانده است، که )نسبت
به گذشته( حقوق و آزادي هاي فرهنگی و اجتماعی قابل توجهی براي اقلیت هاي قومی،
و حقوق و آزادي هـاي سیاسـی دموکراتیـک را بـراي مخالفـان و احـزاب سیاسـی و
مطبوعاتی در نظر گرفته است. بنابراین ملت در ترکیه هم به جهت ایجـاد هویـت ملـی
فراگیر و هم از جهت ایجاد وفاق سیاسی و اجتماعی، وارد مرحله نوینی شده است. ایـن
گونه بنظر میرسد که این کشور در عمل، فرایند جدید ملت سازي دموکراتیک را آغاز
کرده که در صورت تداوم و تثبیت این فرایند می تواند تأثیر قابل توجهی بر فرایندهاي
ملت سازي در خاورمیانه داشته باشد )بنی هاشمی، .(40-41 1383
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 365
در حقیقت تحولات منطقهاي در همسایگان ایران، توقعات و خواسـته هـاي سیاسـی
اقتصادي و فرهنگی کردهاي ایران را در فرایند ملت سازي و دولـت سـازي در ایـران
دامن خواهد زد و به طور کلی بر معادلات قومیتی اثر گذار خواهد بود.
-4تحولات منطقهاي بین ایران و عراق
با توجه به تغییر و تحولات سیاسی جدید عراق )بعد از سرنگونی رژیم صدام حسین،(
تأثیرات آن بر مسایل قومیتی ایران در دو مقوله فدرالیسم و کردها مورد بررسی قرار می
گیرد.
الف( فدرالیسم
مطابق ماده 1از فصل اول اصول قانون اساسی، جمهـوري عـراق )اسـلامی فـدرال(
دولتی مستقل با حاکمیت نظام جمهـوري دموکراتیـک فـدرال خواهـد بـود)روزنامـه
اطلاعات، .(12 :1384تحقق این نظام عراق را به سه منطقه جغرافیایی تقسیم می کنـد؛
کردها در شمال، عربهاي سنی در مرکز و شیعیان در جنوب. نظام فـدرالی در شـرایط
فعلی براي کردهاي عراق مطلوب است اما نمیتواند رضایت اعراب سنی مرکز را جلـب
کند. شیعیان نیز از فرصتهاي مطلوبتري برخوردار می شوند. چـرا کـه بخـش هـاي
مهمی از ذخایر کشف شده نفت عراق در قلمرو کردها و شیعیان قرار دارد. در مجمـوع
چنین نظام سیاسی )فدرال( براي کشورهاي عربی، ترکیه و ایران خوشایند نخواهد بود. با
توجه به ترکیب قومی متنوع و پیچیده همسایگان عراق و از جمله ایران، پیامدها اثـرات
منطقهاي این مسأله غیر قابل چشم پوشی است. از جملـه پیامـدهاي منفـی آن، تقویـت
هویت سیاسی کردها براي ترکیه، ایران و حتی سوریه است که می تواند برخی مسـایل
فرامرزي را در پی داشته باشد )فیروزي، .(12 :1383
تقلیل قواي اعراب )سنی و شیعه( در عراق، منجر به تقویت موقعیت کردها در شمال
عراق می شود، و تقویت موقعیت کردها چند تهدید عمده را براي ایران به همـراه دارد.
نخست افزایش نفوذ اسرائیل در این مناطق است؛ زیـرا اغلـب کردهـا معتقدنـد مسـأله
366اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
فلسطین مسأله داخلی اعراب است و نه کردها. موضوع دوم تشدید جریان هـاي قومیـت
گرا و تبدیل آنها به یک تهدید داخلی بالقوه است که هرازگاهی می تواند خود را نشان
دهد. نظیر حوادث اخیري که در مناطق کردنشین به وقوع پیوست. نتیجه این امر، تبدیل
مطالبات اقتصادي کردها به مطالبات سیاسی نظیـر فدرالیسـم و اعطـاي خودمختـاري از
طرف دولت مرکزي و... است. در بلند مدت مسأله کردها می تواند مسأله قومیت گرایی
را در ایران تقویت کند. براي کاستن از قومیت گرایی در میان کردهـاي ایـران، بایـد
تلاش شود مطالبات سیاسی به مطالبات اقتصادي و حتی فرهنگـی تبـدیل شـود. انجـام
اقدامات رفاهی و توجه به برخی خواست ها و نیازهاي کردها،نظیر انتخاب مدیران بومی
و... می تواند مفید باشد )قهرمانپور، بی تا: .(28
ب( کردها
اگر چه کردها در ریشه هاي نژادي، زبانی، تاریخی و برخی خصلت هاي فرهنگی با
بخش مرکزي )ایران( داراي مشترکات هستند و شباهت هایی دارنـد؛ لکـن از جهـات
مذهبی، قومی و زبان با بخش مرکزي تفاوت دارند و در عوض با نـواحی کـرد نشـین
خارج مرزها همگونی دارند. اجتماع این سه خصلت که فصـل ممیـز کردهـا از بخـش
مرکزي ایران و در مقابل پدید آورنده نیروي جاذبه میان پاره هـاي فضـایی کردنشـین
خاورمیانه شده، زمینه بحرانی مداوم را در منطقه فراهم آورده است؛ به طوري که اجزاي
جدا افتاده قوم کرد، هریک در جستجوي کسب خودمختاري از دولـت هـاي مرکـزي
متبوع خود برآمدهاند )حافظ نیـا، (165 :1381و در ادوار مختلـف بـه عنـوان مشـکل
ژئوپلیتیکی براي سه دولت ایران و عراق و ترکیه مطرح بودهاند.
کردها از لحاظ روانی و روحیه فرهنگی مردمی استقلال طلب هسـتند و کمتـر زیـر
سلطه خارجی رفتهاند. روحیه استقلال طلبی کردها موجب شده تا کشورهاي مختلف آنها
را تحریک کنند و در راه مقاصد خود از آنها استفاده نمایند. شکاف نژادي - قومی عراق
را به دو گروه بزرگ کرد و عرب تقسیم می کند و شکاف مذهبی منجـر بـه تشـکیل
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 367
جامعه شیعه و سنی شده است. این شکاف هاي اصلی به همراه شـکاف هـاي فرعـی بـا
توجه به تشابهات مذهبی و قومی با همسایگان این کشور، به ویژه ایران مسایل مربوط به
عراق را بیش از دیگر همسایگان براي ایران حساس و بااهمیت کرده است. چرا کـه در
ایران، عراق و ترکیه، قلمروهاي کردنشین با هم پیوستگی جغرافیایی قوي دارند )عزتی،
.(141 :1384به هر حال کردها از گذشته هاي دور همواره سعی داشتهاند ابراز وجـود
کنند، با هم باشند و تشکیل جامعه دهند و از نظر آب و خاك مشترك باشند و بر ایـن
عقیدهاند که تنها قومیت و اقلیت بزرگی هستند که موفق به تشکیل دولت نشدهانـد و از
زمان فروپاشی امپراطوري عثمانی همواره از سوي قدرت هاي بزرگ به آرمـان کردهـا
خیانت شده است. از این رو سقوط رژیم صدام در عراق نیز مرحله جدیدي را در فراینـد
ملت سازي و دولت سازي این کشور به وجود آورده است. مهم ترین گروه هاي قـومی
عراق، یعنی شیعیان و کردها که در چند دهه گذشته در مقابل ناسیونالیسم قبیلهاي حزب
بعث، بیشترین صدمات را متحمل شدهاند، امروز در چهارچوب دولـت انتقـالی عـراق و
استراتژي منطقهاي آمریکا با عنوان سیاست دموکراتیک سازي خاورمیانه، بـراي ایجـاد
الگوي جدید ملت سازي در خاورمیانه بر مبناي همزیستی هویت هاي قـومی و مـذهبی
تلاش می کنند و در واقع نخبگان تمام گروه هاي قومی و مذهبی در عراق بـا الهـام از
تجربه ویرانگر ملت سازي در عراق، در حال ایجاد نظام حکومتی فراگیر )نماینـده اراده
ملی تمام شهروندان( و نیز هویت ملی فراگیر )در برگیرنده تمام هویت هـاي قـومی،(
هستند )بنی هاشمی، .(419 :1383ایجاد نظام فدراتیو دموکراتیک در عراق بالطبع مـورد
خواسته برخی اقوام ایرانی از جمله، کردها خواهد بود و در روند تحولات آتـی مسـایل
قومی در ایران بی تأثیر نخواهد بود.
لازم به ذکر است که در ارتباط با قوم عرب در خوزستان ایران بـه دلیـل تحـولات
دموکراتیک فعلی عراق، نگرانی هاي ژئوپلیتیکی بالفعل وجود نـدارد. در واقـع در دوره
رژیم انضمام طلب )توسعه طلب( بعث سابق، خطرات بالفعل ژئـوپلیتیکی درایـن منطقـه
دیده میشد.
368اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
-5ژئوپلیتیک قومی در شرق ایران
قوم بلوچ در ناحیهاي مشتمل بر جنوب شرقی ایران، جنوب غربی افغانسـتان و شـرق
پاکستان استقرار دارند. بلوچستان ایران، منطقه دور افتاده و گسستهاي از کشور است که
با ایلهاي بلوچستان در جمهوري فدرال پاکستان و ناحیه بلـوچ نشـین افغانسـتان، پیونـد
فضایی و جغرافیایی دارد. بنابراین بلوچستان ایران و پاکستان و افغانستان در سـه متغیـر
مذهب، زبان و قومیت با یکدیگر تجانس دارند. ترکیـب ایـن سـه متغیـر همسـو بـر
همگرایی دو بخش بلوچ نشین پاکستان و ایران تأثیر گذاشته و آرمان سیاسی بلوچستان
بزرگ را در قالب تلاش برخی نخبگـان بلـوچ بـراي کسـب هویـت مسـتقل سیاسـی
»بلوچستان آزاد« پدید آورده است. به بیان دیگر بی ثباتی و نارضـایتی قـومی بلـوچ و
پیامدهاي آن براي تمامیت ارضی هر سه کشور، یکی از وجوه پایدار ژئوپلیتیکی اسـت؛
که پیوسته خطر بالقوه کشمکش منطقهاي را به همراه داشته و تحت عنوان یک کـانون
بحرانی نهفته و دائمی در منطقه قلمداد می شود )احمدي پور،.(461 :1376
هر گونه تحریک بلوچ ها با توجه به محل استقرارشان در جوار مرز سه کشور، مـی
تواند پیامدهاي مصیبت باري براي وحدت و امنیت داخلی ایران و پاکستان در برداشـته
باشد. این در حالی است که قدرت مانور افغانستان در تحریک بلوچ ها با وجود اسـتقرار
اقلیت بلوچ در گوشه جنوب غربی سرزمین این دولت، بیش از دو کشور همجوار اسـت
)کریمی پـور، (145 : 1380و آسیب پذیري این کشور در قبال واگرایـی بلـوچ هـا،
کمتر از دو کشور همسایه است.
ایران از نظر آسیب پذیري از ناحیه اقوام و قبایل بلوچ نسبت به پاکستان در موقعیت
بهتري قرار دارد. در حالی که بلوچستان یکی از چهـار ایالـت پاکسـتان اسـت، اسـتان
سیستان و بلوچستان تنها یکی از سی استان ایران به شمار می آید. به این ترتیب آسـیب
پذیري پاکستان به دلیل حجم، وسـعت و اهمیـت اسـتراتژیک بلوچسـتان، از ایـران و
افغانستان بیشتر است. آینده ایالت بلوچستان پاکستان بر استان سیستان و بلوچسـتان، بـه
ویژه بخش میانی یا سرحد و در نتیجه بر تمامیت ارضی و وحـدت ملـی ایـران، تـأثیر
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 369
خواهد گذاشت. هر دگرگونی که منجر به تضعیف حکومت فدرال در پاکستان و سست
شدن همگرایی بلوچ ها و اسلام آباد گردد، انرژي گریز از مرکز بلوچ هـاي سیسـتان و
بلوچستان را در بخش سرحد افزایش خواهد داد. از سوي دیگر، استقرار و تثبیـت یـک
نظام بنیاد گراي حنفی در هر دو کشور پاکستان و افغانستان تأثیر ویران کننـدهاي بـر
قلمروهاي بلوچ نشین ایران بر جاي می نهد و واگرایی آنها را به حداکثر خواهد رسـاند
)کریمی پور، .(165 :1380
در افغانستان پس از سقوط طالبان و پایان دو دهه جنگ داخلی، تجربه عراق با توجه
به مقتضیات داخلی این کشور، در حال تکرار است. گروه هاي قومی و سیاسی خسته از
جنگ و عقب ماندگی، درصدد تأسیس نظم سیاسی نوینی در افغانستان هستند که رعایت
حقوق دمکراتیک و آزادي هاي فردي، سیاسی و قومی مبناي قانون اساسی جدیـد ایـن
کشور را تشکیل میدهد. تجربه جنگ هاي داخلی، مدیریت فرایند سیاسی توسط آمریکا
و سازمان ملل رفتار گروه هاي سیاسی و قومی را امروزه در افغانستان قابل پیش بینی تر
و بسیار معتدل و عقلانی تر کرده است و همین متغیرها حکایت از دخالت مؤلفه هـایی
نوین و پایدارتر در استراتژي ملت - دولت سازي در افغانستان دارد. البته این خوش بینی
در چهارچوب کنترل نیروهاي خارجی قابـل تصـور اسـت در شـرایطی کـه منـافع و
استراتژي آمریکا در راستاي ایجـاد نظـام حـاکمیتی برخاسـته از اراده قـومی، حقـوق
شهروندي و هویت ملی فراگیر قرار گیرد )بنی هاشمی، .(42 :1383
در مجموع عوامل منطقهاي تأثیر گذار بر قومیت هاي ایران به صـورت فهرسـتوار
عبارتند از:
-1تراکم حوزه هاي ژئوپلیتیک پیرامونی؛
-2ایران مکمل استراتژي هاي ژئوپلیتیک کشورها و قدرت هاي پیرامونی در جذب
و تداوم ناامنی ها؛
-3مناطق شکننده و بیثبات پیرامونی، ناشی از علایق و منافع قدرت هاي منطقهاي و
فرا منطقهاي؛
370اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
-4استراتژي هاي جدید ملت سازي در کشورها همجوار؛
-5سیاستهاي منطقهاي آمریکا با تعابیري مانند »دموکراتیزاسیون در خاورمیانه« و
سیاست حقوق بشر؛
-6تغییر نظام سیاسی ) (Political Systemکشورهاي توتالیتر و متمرکز منطقـه
به جغرافیاییترین نظام یعنی نظام فدرال؛
-7تحولات بنیادین دولت سازي در همسایگان ایران با مشارکت فراگیرهمه اقوام و
گروه ها؛
-8حمایت هاي ژئوپلیتیکی واحدهاي سیاسی همسایه از اقوام کشورهاي همسایه بـه
خاطر رهایی از تنگناهاي جغرافیایی؛
-9تداخل و درهم آمیختگی قومی، زبانی و مذهبی حاشیه فضاهاي سرزمینی ایران و
فضاهاي سرزمینی قومی - مذهبی کشورهاي همجوار؛
-10ناهمگنی زبانی - قومی درونی و پیوندها و عقبه هاي بیرونی آنها.
-6نخبگان قومی - سیاسی و نقش آنها در واگرایی یا همگرایی قومی
در قرن هفدهم لفظ eliteبراي توصیف کالاهایی با مرغوبیت خاص به کار میرفت
و بعدها کاربرد آن براي اشاره به گروه هاي اجتماعی برتـر گسـترش یافـت. در دهـه
1930بود که اصطلاح مزبور از طریق نظریـات جامعـه شناسـی دربـاره نخبگـان و بـه
خصوص نوشته هاي» ویلفرد « و» پارتو« رواج پیدا کرد. نخبگان از نظر »پارتو« به دو
دسته نخبگان حاکم و نخبگان غیر حاکم طبقه بندي می شود )طیـب، .(1-3: 1369واژه
» انتلکتوئل « نیز که در این پژوهش معادل مفهومی نخبه گرفته شده است براي نخستین
بار در اواخر قرن نوزدهم در فرانسه و در جریان مبارزه فکري - سیاسی افرادي کـه در
طیف محافظه کار و راست قرار داشتند، با دانشمندان فرانسوي که حرکتـی اجتمـاعی را
در مخالفت با روحانیت و نظامیان در جریان محاکمه دریفوس آغاز کرده بودند، به کار
رفت. متفکرانی چون آناتول فرانس، امیل زولا، مارسل پروست و لئـون بلـوم در زمـره
امضاء کنندگان نامه اعتراض به محاکمه بودند. اعتراض آنها نام »مانیفیسـت انتلکتوئـل
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 371
ها« به خود گرفت )رزاقی، .(72-74: 1376محمود سریع القلم در کتاب عقل و توسـعه
یافتگی، از دو دسته نخبگان فکري و سیاسی یاد می کند )سریع القلم، .(68: 1372
واژه نخبگان و نخبگان سیاسی، از مفاهیم و محورهاي مطالعاتی بسیار مهم در حـوزه
جامعه شناسی است. رهیافت ابزار گرایانه در مقایسه با رهیافت دیرینه گرا بیشتر به نقش
نخبگان پرداخته است. در ابزارگرایی از آنجا که ادعا می شود، قومیت تنها داراي منشـأ
خونی،تباري و زبانی نیست و ممکن است در مقطعی از زمان ساخته شود، نقش نخبگـان
در تعریف و ساخت پدیده قومی مورد توجـه قـرار مـی گیـرد )مرشـدي زاد، :1379
.(150
» علی مرشدي زاد « نخبگان و روشنفکران قومی را بدین صورت تعریف می کند:
»روشنفکران قومی به طور کلی کسانی هستند که از چهارچوب سنت ملـی مسـتقر
فروتر رفته، در صدد ایجاد ارزش هاي قومی جدید برمیآیند و یا بر ارزش ها یا اساطیر
قومی قدیم جامهاي نو می پوشانند و به پیشبرد و تبلیغ و گاه عملی سـاختن ایـده هـاي
ساخته و پرداخته خود می پردازند« )مرشـدي زاد، .(32 :1380حال سؤالی کـه پـیش
میآید این است که قومیت چطور و چگونه و چرا به واسطه عامل نخبگان، سیاسی مـی
شود؟ »دکتر حمید احمدي« در کتاب قومیت و قوم گرایی در ایران، ایـن مسـئله را در
ذیل عنوان »نظریه رقابت نخبگان« بدین صورت تشریح می نماید:
» نظریه پردازانی چون »هانس کوهن« و به شکل منظم تري »آنتونی اسمیت« نقش
نخبگان را در جنبش هاي ناسیونالیستی تحلیل کردهاند. به نظر اسمیت نقش روشـنفکران
شهري در جنبش هاي ناسیونالیستی اهمیت ویژه و حیاتی دارد. » جـان برویلـی « نیـز
ناسیونالیسم را شکل ویژه و موفقیتآمیزي از سیاست هاي مدرن میداند، که نخبگان از
آن براي گرفتن قدرت دولت از دست طبقات حاکم استفاده می کنند.« بـا ایـن حـال،
تحلیل پیچیده تري از کنش نخبگان قومی در بسیج مردم و شکل دهی ایجاد هویت قومی
را می توان در آثار »پل براس« مشاهده کرد. به نظر او، نخبگان قومی نه تنها با استفاده
از میراث فرهنگی گروه، هویت قومی متمایزي می سازند، بلکه در رقابت براي کسـب
372اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
قدرت سیاسی بین گروه هاي قومی نیز شکاف ایجاد می کنند. »براس« می گوید:
» نخبگان در فرایند ایجاد تغییر و تحول در اشکال ارزش ها و شیوه هاي رفتاري و
تبدیل آنها به سمبل هاي سیاسی، بر سر کنترل وفاداري گـروه قـومی یـا سـرزمین بـا
یکدیگر در داخل گروه به رقابت می پردازند. نخبگان هنگام بسیج گروه قومی علیه رقبا
یا دولت مرکزي، تلاش می کنند تا سمبل هاي چند گانه گروه را به صورت منسـجم و
واحد درآورند و استدلال می کنند که اعضاي گروه نه تنها از یک جنبه، بلکه از جنبـه
هاي مختلف با سایرین متفاوت هستند و تمامی عناصر فرهنگی گروه تقویت کننده این
مسئله است « )احمدي، .(160-161: 1378
به طورکلی ابزارنگاران معتقدند هویت هاي ملی و قومی، وسـیله منعطفـی در دسـت
گروه هاي نخبه رقیب اند، تا در مبارزه کلی بر سر قـدرت، ثـروت و اعتبـار، حمایـت
تودهاي به وجود آوردند. آنها معتقدند که تعلقات قومی و سیاسی در پاسخ بـه اوضـاع و
شرایط متحول و دخل و تصرف نخبگان سیاسی به طور مداوم بازتعریف و بازسازي مـی
شوند. همچنین مطالعه قومیت و ملیت تا حدود زیادي مطالعه تحول فرهنگی اسـت کـه
سیاست آن را بر انگیخته است. به بیان دقیق تر، فرایندي است که از طریق آن نخبگان
و نخبگان رقیب در داخل گروه هاي قومی وجوهی از فرهنگی هـاي قـومی را بـر مـی
گزینند، ارزش و معناي جدیدي به آن می بخشد و از آنها به عنوان نهادهایی براي بسیج
گروه، دفاع از منافع آن، و رقابت با دیگر گروه هـا سـود مـی جوینـد )اوز کریملـی،
.(137: 1383
از نظر» براس« یا از منظر هر ابزارانگاري، رقابت نخبگان و دخـل و تصـرف آنـان
کلید درك ناسیونالیسم است.
بر اساس دیدگاه هاي تلفیقی به جاي مانده از جبرگرایان و اختیارگرایـان در قالـب
نگرش سنتی، استنباط این مطلب دور از ذهن نیست که رهبـران قومیـت هـا همچـون
رهبران همه ملل، هم محصول و هم سازندگان شرایط سیاسی - اجتماعی و تاریخی اقـوام
خویش هستند. دیدگاه هاي جدید نه بر نقش و کارکرد اجتماعی نخبگـان قومیـت هـا،
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 373
بلکه بر اهداف و علایق شخصی این رهبران در طرح ناسیونالیسم قومی پاي می فشـارند.
طیف وسیعی از پژوهشگران مسایل قومی چون، بی کا.وي بارمن، تی کومار روپزینگـه،
والري تیشکوف، لوئیس. ال. اسنایدر، واکرکانر و رودولفو استاونین کم و بیش به طرق
مختلف نقش قومیت ها را در بروز بحران هاي قومی عمده می بینند.
حال چرا و چگونه این رهبران به بروز ستیزه هاي قومی کمک می نمایند؟ پاسخ این
سوال را باید علاوه بر واقعیت هاي تاریخی، درنگرش ایده آلیستی آنـان جسـت و جـو
کرد. خوش بینانه ترین مفروض ایده آلیستی، آن است که تلاش رهبـران قومیـت هـا
براي رهایی، رفع ستم، استقلال و رسیدن به قله رفیع ناکجاآباد اقـوام، بـه سـتیزه هـایی
میانجامد. در مقابل در بدترین مفروض، نخبگان براي پشتیبانی از موقعیت خود با تقلیل
جایگاه قومیت ها به مثابه یک ابزار سیاسی، به چالش هاي قومی دامـن مـیزننـد. ایـن
رهبران با بهره گیري از روان شناسی قومی با طرح ادعاهایی در خصوص ریشه منحصـر
به فرد قومی - ملی، از این قلمرو ناخودآگاه، فراعقلانی و احساسی به صورت یک ابـزار
تبلیغاتی سود می جویند )مقصودي، .(394-395 :1380
نخبگان اعم از قومی و غیر قومی در جریان رقابت و مبـارزات خـود بـراي کسـب
قدرت سیاسی، به طرح اختلافات زبانی، مذهبی و فرهنگی می پردازند و از آنها به عنوان
منابع جلب حمایت به منظور نیل به اهداف سیاسی خوداستفاده می کنند. همچنـین ایـن
نخبگان از نابرابري هاي اقتصادي موجود میان مناطق )توسعه نامتوازن ناحیهاي( اسـتفاده
می کنند تا اعضاي گروه را به منظور دست یافتن به اهداف سیاسی بسیج کنند. بنابراین
نخبگان قومی یابه گفته سیتوله »قبیله گرایان« در جریان مبارزه بر سر قدرت به مسـایل
قومی و گاه غیر قومی متوسل می شوند و از سوي دیگر »غیرقبیله گرایان« )نخبگان غیر
قومی( نیز در جریان مبارزه خود با دولت مرکزي بر سر کسب قدرت و نفوذ سیاسـی،
مقولات قومی را دستاویز قرار میدهند، تا براي خود منبع حمایت فراهم آوردنـد. سـهم
نخبگان غیر قومی در خلق هویت قومی و طراحی اهداف سیاسی نظیر مسئله خود گرانی
و خود مختاري براي گروه هاي اقلیت، موضوعی بسیار مهم است که باید بـه آن توجـه
374اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
خاص داشت )احمدي، .(170-173 :1378
با توجه به آنچه که گفته شد نقش نخبگان در تحولات سیاسی و اجتماعی و هـدایت
مردم، بسیار تعیین کننده است. »گوستاولوبون« در کتاب روان شناسی توده ها بـر ایـن
عقیده است که، توده ها در دست رهبران همچون موم شکل پذیرند. افکارشـان توسـط
نخبگان ساخته و پرداخته می شود، تلفیق می گردد و سپس با ادعا، تکرار و سرایت بـه
تصور جمعی تودهاي تبدیل می شود )مقصودي، .(133: 1378
در خصوص تاکتیک هاي نخبگان و مکانیسم آنها در به دست گرفتن کنترل تـوده
ها، باید گفت که نخبگان سیاسی همواره در جست و جوي دستاویزي براي به حرکـت
در آوردن توده ها هستند. توسل به خاطرات تاریخی قومی، توسل بـه عناصـر فرهنگـی
مشترك، قاعدهمند کردن دعاوي و تقاضاهاي اعضاء، دست گذاشـتن بـر احساسـات و
تهییج توده هاي مردمی با بهره گیري از روان شناسی قومی، استفاده از اختلافات مذهبی
و تاریخی، بهرهبرداري از شکاف هاي نژادي و قومی، به کـارگیري نارضـایتی عمـومی
نسب به اقتدار سیاسی در سطح محلی و ملی در اثر توزیع نابرابر منابع سیاسی و اقتصادي،
تقویت و بهره برداري از حس هویت قومی، از جمله متغیرهـایی هسـتند کـه از سـوي
نخبگان سیاسی هوشمند، که به خوبی نسبت به شناسایی آن اقدام کردهاند مورد اسـتفاده
قرار می گیرد )رجب نسب، .(127 :1380
لازم به ذکر است که با طرح استفاده ابزاري نخبگان، نبایستی عوامـل و متغیرهـاي
مهمی نظیر نابرابري هاي اقتصادي منطقهاي )ناحیهاي( یا غناي مظاهر فرهنگی در داخل
یک گروه خاص نادیده گرفته شود. همه این مظاهر لزوماً ابداعی و حاصل تصـورات و
نقشه هاي نخبگان نیست. با این همه، این عوامل منابعی هستند که نخبگـان سیاسـی بـا
تکیه بر آنها و اغراق درباره آنها سعی در رسیدن به اهداف سیاسی خود دارنـد. از آنجـا
که نخبگان قومی و غیر قومی در شکل دادن به هویت قومی و بسیج اقلیت هـا فعالیـت
گستردهاي دارند، ناسیونالیسم قومی را باید حرکت هدایت شده از بالا دانست نه حرکتی
از پائین، یعنی در سطح توده ها )احمدي، .(174 :1378
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 375
اینک این سوال مطرح می شود که چه زمینه هایی به ظهور و ایفاي نقـش نخبگـان
)قومی و غیر قومی( در عرصه مسایل قومی فرصت میدهد؟ عواملی که محرك حضور
نخبگان درباره مسایل قومی در ایران بوده عبارتند از :
-1اقتدار گراییدولت مـدرن: انحصار بلوك قدرت )دولت( توسط یـک گـروه از
نخبگان و مخالفت با مشارکت گروه ها و نخبگان دیگر، از عوامـل مهـم بحـران هـاي
سیاسی و بی ثباتی و ستیزه هاي سیاسی در ایران معاصر بوده است. چـرا کـه نخبگـان
سیاسی قوم گرا از فضاي بسته سیاسی به نفع خود بهرهبـرداري کـرده و جهـت کسـب
حمایت به بسیج قومی در مناطق خود متوسل می شوند. علاوه بر این، از آنجا که ساختار
سیاسی اقتدارگرا در فرایند تداوم خود، به دایره بستهاي از نخبگان »خودي« محدود مـی
شود در گزینش سیاسی براي دولت از استعدادهاي ملی استفاده نمی شود. لـذا ناآگـاهی
نخبگان حاکم نسبت به نیازهاي اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی جامعه افزایش مـی یابـد.
تداوم این فرایند خواه ناخواه به توزیع ناعادلانه ثروت ملی بین گروه هـاي اجتمـاعی و
مناطق جغرافیایی کشور منجر می شود. همین کـم تـوجهی کـه بیشـتر از ناآگـاهی و
ناکارآمدي نخبگان اقتدار گراي حاکم ناشی می شود، باعـث توسـعه نیـافتگی منـاطق
حاشیهاي - که در مورد ایران متشکل از گروه هاي قومی، زبانی و مذهبی است - و رشد
این ذهنیت در میان نخبگان و ساکنان آن مناطق می گردد که گویا نوعی تبعیض قومی
جهت دار در سطح کلان سیاسی علیه آنها اعمال می شود. این توسعه نیـافتگی یـا کـم
توسعه یافتگی اقتصادي - اجتماعی زمینه را براي سیاسی کردن علایـق اولیـه زبـانی و
مذهبی و بسیج آنها از سوي نخبگان قوم گرا فراهم می سـازد )احمـدي، -584: 1380
.(583
-2سیاست هویتی کاهش گرایانه: هویت ملی ایرانیان، هویتی ترکیبی و اختلاطی با
اجزا و عناصر پنج گانه زیر است:
ایرانیت
اسلامیت
376اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
قومیت
س نت
تجدد
با رویکردي این چنین به هویت ملی ایرانیان، اگر هر گفتمان حاکم بخواهد یکی از
مؤلفه هاي هویت ملی را قدر مطلق نماید و به عبارتی یکی از عناصر را بـه بهـاي کـم
رنگ کردن یا از بین بردن دیگر اجزا و عناصر پر رنگتر و برجسـته تـر نمایـد، طبعـاً
هویت ملی فراگیر، یکپارچه و اختلاطی ایرانیان دچار خدشه و صدمات جبران ناپـذیري
خواهد شد.
یکی از مشکلات عمده سیاسی - اجتماعی ایران معاصـر، بهـره بـرداري ابـزاري از
عناصر هویت ساز از سوي دولت ها و نیروهاي حاکم در جهت تحکیم اقتدار خود بـوده
است. به عبارت دیگر نوعی هویت یابی یا سیاست هویتی کاهش گرایانه از سوي دولت
هاي ایرانی در قرن بیستم دنبال می شده است که با هویت فراگیر و ملی جامعـه ایرانـی
سازگار نبوده است. منظور از کاهش گري هویتی، تکیه بر یکی از ابعـاد هویـت ملـی
ایرانیان به زیان ابعاد دیگر آن از سوي بلوك قدرت است. همین سیاست تقلیل گرایانـه
در نهایت منجر به واکنش سیاسی و مخالفت با سیاست تک انگارانه هویتی دولـت مـی
شود. دولت پهلوي در طول دوران اقتدار خود تلاش کرد تا از عنصر هویت ملی ایرانی،
به ویژه عنصر تاریخ باستان )باستان گرایی( به نفع خود بهره برداري کرده و خود را به
عنوان تنها نماینده این عصر هویت ایرانی معرفی کند. بـی تـوجهی بـه سـایر عناصـر
)مذهب، قومیت و...( هویت ملی ایرانیان باعث واکـنش شـدید نیروهـاي اجتمـاعی و
سرانجام بسیج سیاسی این عناصر و سرنگون شدن نظام پهلوي شد.
به طور خلاصه در هر گفتمان حاکمی که سیاست هاي تقلیل گرایانه هویتی )هویت
ملی ایرانیان( پیگیري شود، با توجه به ساختار ترکیبی هویت ملی، نخبگان جریان هـاي
متضرر از این مسأله بر علیه دولت به پا خواسته و از این رهگذر به عنوان فرصت پـیش
آمده، بهره برداري هاي سیاسی لازم را خواهند نمود.
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 377
-3ابزاري کردن مسایل قومی: یکی از عوامل مهم سیاسی شدن علائق کهـن اولیـه
نظیر زبان، مذهب یا نژاد، استفاده ابزاري از آن از سوي نخبگان سیاسی اسـت. نخبگـان
سیاسی در راه مبارزات سیاسی خود جهت کسب قدرت و بسـیج حمایـت، بـه اسـتفاده
ابزاري از مسایل قومی توسل جستهاند. این مسئله در ایران معاصر نیز بـه خـوبی تجربـه
شده است.
نه تنها نخبگان بومی مناطق تحت سکونت اقـوام ایرانـی در گذشـته در راه اهـداف
سیاسی خود به سیاسی کردن مسایل زبانی و مذهبی و قومی توسل جستهاند، بلکه نخبگان
غیر بومی و غیر قومی نیز، نظیر احزاب چپ گراي سال هاي اولیه انقلاب، با دامـن زدن
به مسایل قومی در مناطقی نظیر بلوچستان، ترکمن صـحرا و خوزسـتان در پـی کسـب
حمایت محلی از برنامه هاي خود بودهاند. براي نمونه با انتخاب شدن آقـاي خـاتمی بـه
ریاست جمهوري ایران در سال 1376و آغاز جنبش جامعه مدنی و گشایش سیاسـی در
ایران، این استفاده ابزاري از مسایل قـومی نیـز در انتخابـات ریاسـت جمهـوري و نیـز
انتخابات مجلس شوراي اسلامی و حتی انتخابات شوراهاي اسلامی به خوبی قابل مشـاهده
بود. برخی از نامزدهاي انتخاباتی براي کسـب رأي و حمایـت بیشـتر، در صـدد بهـره
برداري ابزاري از آراء اقوام ایرانی بودند و با طرح مسایل قومی سعی کردند نظـر اقـوام
رابه خود جلب کنند )احمدي، .(587-588 :1380
-4فرایند دولت - ملت سازي: با ظهور دولت مدرن پهلوي، رابطـه سـنتی موجـود
میان روساي ایلات و دولت تغییر شـکل داده اسـت. گسـترش شهرنشـینی و تحـولات
سیاسی، اجتماعی و اقتصادي نیز سبب تضعیف وفاداريها و هویت هاي ایلی شـده کـه
نوعی احساس تعلق به یک جامعه بزرگتر را برانگیخته است. این امر در کنـار سیاسـت
سرکوب ایلات، موقعیت روساي ایلات را به عنوان رهبر حرکت هاي سیاسی تضـعیف
کرد. با سقوط استبداد رضا شاه، نخبگان ایلی که قدرت نظامی و سیاسی خود را از دست
داده بودند، علاقه مند به اعاده قدرت و نفوذ سیاسی خود بودند و در نتیجه اهدافی چـون
خودمختاري یا استقلال را تعقیب نمی کردند. فرایند دولت سازي به ظهور نسل جدید از
378اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
نخبگان منجر شده بود که به طبقات حاکم ایلات سابق و هم به طبقـه متوسـط تحصـیل
کرده تعلق داشتند. این عده با توجه به آثار سوء سیاستهـاي تمرکـز گرایانـه دولـت
پهلوي و یا بزرگ نمایی تبعیض و نابرابري اقتصادي مناطق خـود بـا مرکـز، درصـدد
برآمدند تا توده هاي متعلق به گروه هاي زبانی - مذهبی را علیه دولت مرکـزي بسـیج
کنند. تمسخر و تحقیر زبان و لهجه هاي اقوام، نایده گرفتن ارزشها و اعتقادات مذهبی و
سنتی و تغییر خشونتآمیز پوشاك بومی و سنتی از سوي دولت ملی زمینه و بسـتر لازم
را فراهم نمود تا این نخبگان با طرح اندیشه قـومی و تشـکیل سـازمان هـاي سیاسـی،
موقعیت خود را به عنوان نمایندگان و سخنگویان گروه هاي زبانی و قومی تثبیت نمایند.
البته این اقدامات متقابل دولت و نخبگان قومی تنها در مناطق غیر فارسی زبـان و غیـر
شیعی مانند آذربایجان، کردستان و بلوچستان به گرایش هاي محلی گرا و مرکز گریـز
دامن زده که میزان دخالت نخبگان ایلی و غیر ایلی در هر یک از این منـاطق متفـاوت
بوده است )نادر پور،.(147 :1380
-5ناکامی هاي شخصی: تصویر بینابینی از چگونگی بروز پرخاشـگریهاي قـومی از
سوي نخبگان قومیت ها در ناکامی ها و شکستهـا، عـدم ارضـاي نیازهـاي اساسـی و
سرکوب هاي روانی این رهبران که در طول زندگی به آنها دچار شدهاند، نهفتـه اسـت.
تلاش این نخبگان معطوف به آن است که سرکوبهاي روانی خود را به توده ها سرایت
داده و با واکنش هاي جبرانی به شکل و شیوه هاي خشونتآمیز، آن را پاسخ دهنـد در
واقع از این زاویه ناکامی فردي نخبگان با انتقال به توده هاي قـومی بصـورت خشـونت
قومی تجلی می یابد )مقصودي، .(295 :1380
-6ظرفیت محدود نظام سیاسی: عدم ظرفیت سازي در سازمان دیوان سالاري بـراي
استخدام سیاسی و ارتقاي نخبگان یکی دیگر از محركهاي استفاده سیاسی نخبگـان بـه
ویژه نخبگان قومی از مسئله قومیت در ایران است.
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 379
نتیجهگیري نهایی
هدف اصلی این کتاب، همان گونه که در مقدمه گفته شد، بررسی مسأله هویت ملی
در ایران، و مهم تر از آن نقش و جایگاه اقوام ایرانی در تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران و
سهم آنها در شکل دادن به هویت ایرانی در طول تاریخ پر فراز و نشیب این کشور بود.
این هدف، در راستاي توجه به عمده ترین و تازه ترین بحـث هـاي نظـري و مفهـومی
مربوط به هویت، ملت و قوم و قومیت صورت گرفت، تا جایگاه مسأله هویـت ملـی و
ملیت در ایران از یک سو و جایگاه اقوام ایرانی در تحول پر فراز و نشیب ملت ایـران و
تکامل هویت و وحدت ملی و تداوم سیاسی، تاریخی و فرهنگی آن از سوي دیگر روشن
گردد.
این هدف در فصلهاي کتاب در خلال بحث هاي مفهومی و نظري مربوط به ملت و
ملیت، تاریخ و تمدن ایرانی، هویت ملی ایرانی و عناصـر شـکل دهنـده آن، مفهـوم و
جایگاه قوم و قومیت در ایران، ویژگی اقوام ایرانی، زمینه هاي وحدت و همگرایی آنهـا
و سرانجام عوامل داخلی و خارجی حرکت هاي سیاسی قومی، به انجام رسید. با توجه بـه
آنچه در این فصل ها بررسی و تحلیل شد، می توان اصول کلی زیر را در رابطه با ایـران
استخراج کرد:
-1ایران از جمله کشورهایی است کـه بـه دلیـل قـدمت تـاریخ و تمـدن خـود و
برخورداري از دولت و ساختار سیاسی بسیار کهن و فرهنگ والاي بشرياش، در طـول
زمان به صورت یک ملت یکپارچه در آمده و از هویت جمعی و ملـی برخـوردار بـوده
است. بررسی مفاهیم و نظریه هاي مربوط به ملت و ملیت و شاخصـه هـاي آنهـا نشـان
دهنده وجود ملت در ایران از دیرباز بوده، و این نکته نه تنها از تطبیـق ایـن مفـاهیم و
نظریه ها با تاریخ و چگونگی تداوم سیاسی و فرهنگی ایـران، بلکـه از خـلال نظریـات
برخی از برجسته ترین نظریه پردازان مسایل هویت، ملیت و ناسیونالیسـم آشـکار مـی
شود. نویسندگان برجستهاي چون میلر، آرمسترانگ و به ویژه آنتونی اسمیت، ایران را از
جمله کشورهاي باستانی و برخوردار از ملت دانسته و از آن به عنوان ملت هاي باسـتانی
380اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
یاد کردهاند. این نکته مهم، بسیاري از نوشته هاي غیر تاریخی و متأخر را که در آن بـر
اساس کاربرد سطحی مفاهیم و نظر یه هاي مدرن و کار بست جهان شمول آنها، وجـود
پدیده هایی چون ملت و هویت ملی را نفی می کنند، زیر سئوال می برد.
-2ایران با بسیاري از کشورهاي جهان به لحاظ پیشینه سیاسی و بـه لحـاظ ویژگـی
گروه هاي قومی در آنها متفاوت است. در حالی که بسیاري از کشورهاي برخـوردار از
تضادهاي قومی داراي پیشینه چندین دههاي یا حداکثر دو قرنی هستند، ایران به عنـوان
یک جامعه سیاسی و برخوردار از مرزهاي مشخص و تاریخ و روایت و اسطوره، از جمله
کهن ترین کشورهاي تاریخ بشري است. در سایر کشورهاي قومی، گروه هـاي قـومی
آن یا در زمره گروه هاي مهاجر از سایر نقاط جهان هستند یا در اثر فتح نظامی بزور به
آن کشور الحاق شدهاند، و یا در نتیجه معادلات و توافـق هـاي بـین المللـی در داخـل
کشورهاي تازه تأسیس جاي گرفتهاند. بر عکس این کشورها، اقوام ایرانی در زمره هیچ
یک از مقولات سه گانه مذکور قرار نداشتند بلکه از کهن ترین گروه هاي بومی ساکن
فلات ایران و در قلمرو مرزهاي آن و تابع دولت هاي ایران بودهاند.
-3اقوام ایرانی نه تنها ساکنان کهن بومی این سرزمین بوده، بلکه سهم و نقش اصلی
را درتداوم و تکامل تمدن، تاریخ، فرهنگ، و میراث سیاسی و استقلال آن داشتهاند. این
نقش آفرینی در فرهنگ، دفاع از استقلال آن در برابر تهاجمات بیرونـی و گـاه اداره و
مدیریت آن چشم گیر بوده است. تاریخ، فرهنگ، دین، آداب و رسوم ایرانـی در طـول
قرن ها تمامی مردمان ایران را به گرد هم آورده و از مشترکات گسترده برخودار کرده
است. مشترکاتی که تفاوتی هـاي کـوچکتر مـذهبی، زبـانی و گـاه نـژادي را پشـت
سرگذاشته و ایرانیان را به صورت یک ملت یکپارچه در آورده است.
-4با همه این اشترکات و نقش آفرینی ها، واقعیت آن است که در گذشته و اکنون
نابرابري هاي اقتصادي، سیاسی و اجتماعی میان مناطق گوناگون ایـران وجـود داشـته و
اگر چه این نابرابري ها ریشه در سیاست هاي سنجیده قومی نداشته، و بیشتر نتیجه فقدان
شایسته سالاري و نگاه فراگیر در عرصه تصمیم گیري و سیاست گذاري بوده است، امـا
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 381
باعث بروز احساس محرومیت و تبعیض در میان اقوام ایرانی بـه ویـژه در منـاطق دوره
افتاده و کم توسعه یافته مرزي شده است. این نابرایري خود زمینه ساز بهره برداري هاي
داخلی و خارجی براي دامن زدن به تضادهاي درونی و کشمکش در کشور شده است.
-5قومیت و قوم گرایی به مفهوم سیاسی شدن مولفه هاي قومی و تبـدیل آنهـا بـه
حرکت هاي سیاسی گریز از مرکز سابقه طولانی در ایران نداشته و بیشتر از اواسط قرن
بیستم به بعد به وجود آمده است. ایران و جامعه ایرانی داراي پیشینه کشمکش و تضـاد
قومی در تاریخ خود نبوده و تفاوت هاي دینی یا زبانی عامل کشمکش عمده میان ایرانی
ها نشده است. با وجود اینکه اختلافات مذهبی میان اهل سنت و شیعه در ایران و خـارج
آن از دوره صفوي به بعد به یکی از مسایل نفاقانگیز تبدیل شده، اما هـیچ گـاه عامـل
کشمکش ها و برخوردهاي خشونت بار مردمی نبوده است.
چند نمونه سیاسی شدن مسایل قومی و آغاز حرکت هاي سیاسی قوم گرایانـه ضـد
مرکزي، بیشتر در اثر متغیرها و عوامل بیرونی، یعنی سیاست هاي بین المللی و منطقهاي
روي داده است. مداخله هاي شوروي در مسایل آذربایجان و کردستان در سال هاي -26
1324سرآغاز این حرکت ها بود و در مناطقی چون کردستان تداوم پیدا کرد. تضادهاي
ایدئولوژیک دوران جنگ سرد از یکسو، و اختلافات منطقهاي میان ایران و همسـایگان
آن، به ویژه دعاوي الحاق گرایانه ایدئولوژي هایی چون پان عربیسم و پان ترکیسـم از
سوي دیگر، نقش مهمی در ایجاد اختلافات میان ایران و کشورهاي همجوار آن داشته و
مداخلات آنها در امور داخلی یکدیگر دامن زدن به مسایل قومی را باعث شده است.
-6شدت این حرکت هاي سیاسی قوم گرایانه گریز از مرکز، نه تنهـا در ایـران در
مقایسه با سایر کشورها کمتر بلکه دامنه آن نیز بسیار محدود بوده، و بیشتر جنبـه نخبـه
گرایانه داشته است تا مردمی. عدم شرکت توده مردم در این حرکت هاي نخبه گرایانـه
و کوتاه بودن زمان و گستره آن خود نشانگر وجود فرصت هاي زیاد همگرایانـه میـان
اقوام ایرانی و دولت است و می تواند زمینه بسیار مناسبی براي کاستن و از میـان بـردن
این تضادها باشد. این امر خود به شناخت دقیق عوامل پیدایش این حرکت هاي سیاسـی
382اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
و وجود فرصت ها و زمینه هاي همگرایی و بر آن اساس سیاستگذاري هـاي بهینـه در
جهت از میان بردن نابرابري و احساس محرومیت و تبعیض در میان برخی اقـوام ایـران
بستگی دارد.
-7در پیروزي انقلاب اسلامی و در جنگ تحمیلی اقوام نقش برجسـته اي داشـتند و
در براندازي رژیم تحمیلی و در دفاع از یکپارچگی ارضی و مرزي ایران، مجاهدت بسیار
کردند و دعوت امام خمینی )ره( را در هر دو زمینه لبیک گفتند. به گونه اي که از مهم
ترین ویژگی هاي جنگ تحمیلی می توان به حضور قومیت ها و مشارکت و همکـاري
آنها در دفاع از سرزمین ایران اشاره کرد. عراق که می خواست از این موضوع بـه نفـع
خود بهره برداري کند، نه تنها موقعیت چندانی در این زمینـه پیـدا نکـرد بلکـه باعـث
همگرایی بیشتر ایرانیان شد.
نحوه حضور و مشارکت اقوام ایرانی در جنگ هشت ساله جنبه همگرایـی داشـت و
یک فرصت تلقی می شد تا تهدید. همین امر، نتیجه کلی جنگ را به نفع ایران رقم زد و
کمبود و نارسایی هاي ماه هاي اولیه جنگ را جبران کرد و در این میان عـواملی چـون
مذهب، اقوام و فرهنگ ها را در کنار یکدیگر قرار داد و در یک مسیر و هدف هدایت
کرد.
عراق با در نظر گرفتن استعداد تجزیه پذیري قومیت ها، به ویـژه خوزسـتانی هـا و
کردها، چشم انداز سرنگونی نظام جمهوري اسـلامی و بـه دنبـال آن تجزیـه کشـور را
متعاقب حمله نظامی براي خود ترسیم کرده بـود و ورود بـه جنـگ عمـدتاً بـا چنـین
محاسباتی انجام شده بود. اما در عمل همین تعرض، عامل اتحاد و پیوند بیشتر اقوام ایرانی
در دفع دشمن و دفاع از آب و خاك ایران بود.
سازماندهی قومی بخش هایی از نیروهاي دفـاعی سـبب ایجـاد حـس همبسـتگی و
مجاهدت فوق العاده آنان در دفاع از کشور در زمان جنگ و پذیرش ایثارگرانه آسـیب
ها و زخم هایی شد که از جنگ بر پیکره آنان باقی مانده بود.نیروهاي مدافع در جنـگ
تحمیلی عراق علیه ایـران در قالـب تیـپ هـا، لشـگرهاي قـومی و محلـی، بسـیج و...
فصل ششم: شرایط و موقعیت منطقهاي و جهانی و تأثیر آن بر قومیت هاي ایرانی 383
سازماندهی شدند و قسمت عمده هزینه هاي مادي و معنوي جنگ را به دوش کشیدند و
در دفاع از کشور شاخص مهمی شد که این نشان از تعلق اقوام ایرانی به ایران است.
بر اساس این نتیجه گیري ها می توان درجهت گسترش همبستگی و وحدت ملی در
ایران راه کارهایی را پیشنهاد داد که عمده ترین آنها به شرح زیر است:
الـف: بهره گیري از میراث غنی تاریخی، فرهنگی و تمـدنی و دینـی ایـران جهـت
گسترش همبستگی و وحدت ملی در میان همه ایرانی ها. این امر به برنامه ریزي و آگاه
کردن ایرانی ها به ویژه نسل جوان ایران از میراث خود نیازمند است. این آگاهی بخشی
می بایست در ابعاد گوناگون و از راه هاي مختلفی چون رسانه هاي جمعی، آمـوزش و
پرورش و سرانجام آموزش عالی صورت بگیرد تا آگاهی از هویـت ملـی و ضـرورت
همبستگی ملی را گسترش بخشد.
ب: پرهیز از دامن زدن به تضادهاي قومی از راه کوچـک شـمردن ویژگـی هـاي
فرهنگی یا دینی اقوام ایرانی در رسانه هاي جمعی کشور و درعین حـال آگـاه سـاختن
همه ایرانیان نسبت به اهمیت احترام متقابل به یکـدیگر از یـک سـو، و آشـنا سـاختن
اکثریت جامعه ایران با مناطق زیستی اقوام ایرانی و فرهنـگ و سـنن و آداب و رسـوم
آنها.
پ: به کارگیري سیاست هاي اقتصادي عدالت جویانه جهت از میان بردن نـابرابري
هاي اقتصادي میان مناطق گوناگون ایران، به ویژه محل سکونت محروم تر برخی اقـوام
ایرانی.
توسعه زیر بناي اقتصادي و صنعتی این مناطق و فراهم ساختن ارتباط بیشتر آنهـا بـا
مرکز می تواند زمینه ساز از میان بردن نابرابري و در نتیجه رفع احساس محرومیت نسبی
در میان اقوام ایرانی باشد.
ت: گسترش نظام مردم سالاري و شایسته سالاري در کشور به منظور مشارکت دادن
هر چه بیشتر نخبگان شایسته کشور، و نیز نخبگان متعلق به اقوام ایرانی بـدون در نظـر
گرفتن هویت قومی و مذهبی آنها. این امر به ویژه می بایست در سطوح بـالاي تصـمیم
384اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
گیري کشور به مرحله اجرا درآید تا حضور اقوام ایرانـی در رده هـاي بـالاتر تصـمیم
گیري و سیاست گذاري ایران را محسوس تر سازد. این نکته به ویژه در رابطه با نخبگان
اهل سنت ایران ضرورت بیشتري دارد. به طور کلی باید موانع و محدودیت هاي جـذب
و ارتقاء افراد با قومیت ها و مذاهب مختلـف در سـاختارها و سـازمان هـاي حکـومتی
لشکري و کشوري از میان برداشته شود.
ث: در پیش گرفتن سیاست خارجی واقع گرایانه مبنی بر منافع ملی و تـلاش بـراي
کاستن از اختلافات گوناگون میان ایران و کشورهاي همسایه و منطقه از یـک سـو، و
بازیگران بزرگ نظام بین الملل از سوي دیگر. این سیاست مـی توانـد بسـترهاي بهـره
برداري این کشورها از مسایل قومی ایران را از میان بـردارد، و زمینـه هـاي گسـترش
دولتی و صلح و ثبات در منطقه و جهان را فراهم سازد.
در پایان خاطر نشان می سازد اتخاذ رویکردي فرصت محور بـه مسـاله قومیـت در
ایران خصوصاً در مناطق پیرامونی، و ایجاد فرصت هاي برابـر بـراي توسـعه اقتصـادي،
سیاسی و فرهنگی همسان و هم سو با مناطق مرکزي از طریق پذیرش مشارکت برابر و
بهره گیري بیشتر از نخبگان محلی در برنامه ریزي و مـدیریت امـور، نـه تنهـا امکـان
واگرایی قومی و مذهبی را از میان بر می دارد، بلکه با کاسـتن از هزینـه هـاي رو بـه
گسترش امنیتی در این مناطق، امکان بهره گیري از این هزینه ها در امر توسعه را مقدور
می سازد. امري که در میان مدت سبب تولید ثروت به جاي تحمیل هزینه براي کشـور
می گردد.
بیتردید دستیابی به اهداف سند چشم انداز بیست ساله جمهوري اسلامی ایران جز بـا
نگرشی فرصت محور نسبت به قومیت هـا خصوصـاً قومیـت هـاي مسـتقر در منـاطق
پیرامونی و مرزها امکان پذیر نمی باشد. امري که از جهات سیاسی، امنیتی، اقتصـادي و
فرهنگی امکان بهره گیري از فرصت ها و کاستن از بار تهدیدات بالقوه را مقـدور مـی
سازد. بدین ترتیب اقوام ایرانی می توانند یار شاطر باشند و نه بار خاطر. امـري کـه در
جریان انقلاب اسلامی و در تنگناهاي جنگ تحمیلی به وضوح لمس شد.


فهرست منابع و مآخذ 387
منابع فارسی
- ابن خلدون، عبدالرحمن ) ،(1353مقدمه، ترجمه: محمد پـروین گنابـادى، تهـران،
بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ج2
- احمدى، حمید ) ،(1384قومیت و قوم گرایى در ایران؛ از افسانه تا واقعیت، تهران،
نشرنى
- احمدى، حمید ) ،(1384هویت ملى ایران در گستره تاریخ در: درآمدى بر فرهنگ
و هویت ایرانى، به کوشش مریم صنیع اجلال، تهران، مؤسسه مطالعات ملـى ،انتشـارات
تمدن ایرانى
- استنده، مجید ) ،(1378قرآن و حدیث در شـاهنامه فردوسـى، همـدان، انتشـارات
مفتون همدانى
- اشپولر، برتولد ) ،(1379تاریخ ایران، در قرون نخستین اسلامى، ج. ا، ترجمه جـواد
افلاطونى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى
- اشرف، احمد) ،(1383بحران هویت ملى در ایران، هویت ،ملیت و قومیت، تهـران،
مؤسسه پژوهش و توسعه علوم انسانى
- اصیل، حجت اللّه ) ،(1371آرمانشهر در اندیشه ایرانى، تهران، نشرنى
- آلاسدیر درایسدل و جرالد اچ بلیک، ) (1369جغرافیاي سیاسی خاورمیانه و شـمال
آفریقا، ترجمه دره میرحیدر، تهران، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی
- بشریه، جسین ) ،(1383ایدئولوژیهاى سیاسى و هویت اجتماعى در ایـران، تهـران،
موسسه توسعه علوم انسانى
- بهار، مهرداد ) ،(1373جستارى چند در فرهنگ ایران، تهران نشر فکر روز.
- بیانى، شیرین ) ،(1380دین و دولت در عهد ساسانى، تهران، نشر جامى
- پطر و شفسکى، اى ) ،(1344کشاورزى و مناسبات ارضى در ایـران عهـد مغـول،
388اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ترجمه کریم کشاورز، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعى دانشگاه تهران
- تاجیک، محمد رضا ) (1384روایت هویت و غیریت در میـان ایرانیـان، تهـران،
فرهنگ گفتمان
- توکلى طرقى، محمد ) ،(1379تجدد بومى و باز اندیشى تاریخ، تهران، نشر تـاریخ
ایران
- ثلاثى، محسن ) ،(1379جهان ایرانى و ایران جهانى، تهران، نشر مرکز
- جنکینز، ریچارد ) (1381هویت اجتماعى، تهران نشر و پژوهش شیرازه
- چلبى، مسعود ) (1375جامعه شناسى، تهران، نشرنى
- دریایى، تورج ) ،(1380سقوط ساسانیان
- دورکیم، امیل ) ،(1383صور بنیانی حیات دینى، ترجمه باقر پرهام، تهـران، نشـر
مرکز
- دولت آبادى، عزیز ) (1370فارسى سرایى در قفقاز، ج ،2تهران، بنیاد موقوفـات
دکتر افشار
- رضایى راد، محمد ) (1378اندیشه سیاسى در خرد فردایى، تهران، انتشارات طـرح
نو
- رجایى، فرهنگ ) ،(1383مشکل هویت ایرانیان امروز، تهران، نشرنی
- ریاحى خویى، محمد امین ) ،(1379زبان ما و همسایگان ما در چهل گفتار در ادب
و تاریخ و فرهنگ ایران ، تهران، سخن
- ریاحى خویى، محمد امین ) ،(1380فردوسى، چاپ سوم، تهران، طرح نو.
- زهتابى، محمد تقى ) (1381ایران تور کلرین اسکى تاریخى، تبریز، نشر اختر
- ساکت، محمد حسین ) ،(1383زبان فارسى ؛ پیام گـذار اسـلام و هویـت ایـران ،
تهران ،مؤسسه پژوهش و توسعه علوم انسانى
- سعید بابى ) ،(1379هراسى بنیادین، اروپا مدارى و ظهور اسـلام گرایـى، ترجمـه
غلامرضا جمشید ي ها و موسى عنبرى، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
فهرست منابع و مآخذ 389
- سود آور، ابوالعلا ) ،(1383فره ایزدى، تهران، نشرنى
- شایگان، داریوش ) ،(1370آفاق تفکر معنوى اسلام ایرانى، ترجمـه بـاقر پرهـام،
تهران، انتشارات آگاه
- شیخاوندى، داور ) ،(1369زایش و خیزش ملت، تهران، انتشارات ققنوس
- شیخاوندى، داور ) ،(1380ناسیونالیسم و هویت ایرانى، تهـران، مرکـز بازشناسـى
اسلام و ایران
- صدر، ضیاء ) ،(1377کثرت قومى و هویت ملى ایرانیان، تهران، اندیشه نو
- صمد، ولى ) ،(1378فردوسى و شاهنامه در قفقاز، ترجمه رحیم مسلمانان قبادیانى،
تهران، نشر کارنگ
- طباطبایى، جواد ) ،(1373زوال اندیشه سیاسى در ایران، تهران، انتشارات کویر
- طباطبایى، جواد ) ،(1375خواجه نظام الملک، تهران، طرح نو
- طباطبایى،جواد ) ،(1381تأمل درباره ایران: دیباچهاى بر نظریه انحطاط ایران، چاپ
دوم، تهران، نگاه معاصر.
- طباطبایى، جواد ) ،(1385مکتب تبریز و مبانى تجـدد خـواهى، تبریـز، انتشـارات
ستوده
- فالکس، کیت ) ،(1381شهروندى، ترجمه محمد تقى دلفـروز، تهـران، انتشـارات
کویر
-فراى، ریچارد نلسون ) ،(1363عصر زرین فرهنگ ایران، تهران: انتشارات سروش
- فراى، ریچارد نلسون ) ،(1368میراث باستانى ایران،، چاپ سوم، تهران، انتشـارات
علمى و فرهنگى
- فرهوشى، بهرام ) ،(1368ایرانویچ، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
- فولر، گراهام ) ،(1377قبله عالم؛ ژئوپلیتیک ایران، چاپ دوم، ترجمه عباس مخبر،
تهران، نشر مرکز
- فیلدر، هنرى، ) ،(1343مردم شناسى ایران، ترجمه عبداللّه فریار، تهـران، کتابخانـه
390اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
ابن سینا
- قرشى، امتن اللّه ) ،(1380ایران نامک، تهران، انتشارات هرمس
- قنر، آدام ) ،(1362تهران اسلامى در قرن چهارم هجرى یا رنسانس اسلامى، ترجمه
علیرضا ذاوتى قراگوزلو، ج ،2تهران، انتشارات امیر کبیر
- کاستلز، مانوئل ) ،(1384عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعـه و فرهنـگ. ج : 2قـدرت
هویت، ترجمه حسن چاوشیان، تهران، طرح نو
- کامرون، جرج ) ،(1381ایران در سپیده دم تاریخ، ترجمه حسـن انوشـه، تهـران،
انتشارات علمى و فرهنگى
- کراچکوفسکى، ایگناتى یولیا نوویچ ) ،(1379تـاریخ نوشـته هـاى جغرافیـایى در
جهان اسلامى، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى
- کربن، هانرى ) ،(1382روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان، ترجمـه علـى
روح بخشان، تهران، انتشارات اساطیر
- کربن، هانرى ) ،(1358ارض ملکوت و کالبـد انسـان در روز رسـتاخیز از ایـران
فردایى تا ایران شیعى، ترجمه سید ضیاء الدین دهشیرى، تهران، مرکـز ایرانـى مطالعـه
فرهنگ ها
- کریستین سن، آرتور ) ،(1363نمونه هاى نخستین انسان نخستین شهریار در تاریخ
افسانهاى ایران، ج ، 2ترجمه احمد تفضلى و ژاله آموزگار، تهران، نشر نو
- کریستین سن، آرتور )بى تا،( ایران در زمان ساسانیان، ترجمـه رضـا زاده شـفق،
تهران، کتابخانه ابن سینا
- کرشاسبچوکسى، جمشید ) ،(1381ستیز و سازش، ترجمه نادر میر سعیدى، تهران،
ققنوس
- کسروى، احمد ) ،(1378زبان پاك همراه با آذرى یا زبان باستان آذربایجـان، بـه
کوشش عزیز اللّه علیزاده، تهران، انتشارات فردوس
- گیرشمن، رومن ) ،(1379تاریخ ایران: از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران،
فهرست منابع و مآخذ 391
انتشارات علمى و فرهنگى
- لمبتون، آن کاترین ) ،(1372تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقـوب
آژند، تهران، نشرنى
- مجتبایى، فتح اللّه ) ،(1352شهر زیبایى افلاطون و شاهى آرمانى در ایران باسـتان،
تهران، انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان
- محمدى ملایرى، محمد ) ،(1375 ،1379تاریخ و فرهنگ ایران در دوران گذار بـه
عصر اسلامى، ج 2و ، 3تهران، انتشارات توس
- مرزبان راد، على ) (1356خسـرو انوشـیروان در ادب فارسـى، تهـران: انتشـارات
دانشگاه ملى
- مسکوب، شاهرخ ) ،(1373زبان فارسى و هویت ایرانى، تهران، انتشارات باغ آینه
- معینى علمدارى، جهانگیر ) ،(1383هویت تاریخ و روایت در ایران، تهران، مؤسسه
پژوهش و توسعه علوم انسانى
- مقصودى، مجتبى ) ،(1382قومیت ها و نقش آنـان در تحـولات سیاسـى سـلطنت
محمد رضا پهلوى، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامى
- مورن، ادگار ) ،(1374روش شناخت، ترجمه على اسدى ،تهران، انتشارات سروش
- نجفى، موسى ) ،(1384ساحت معنوى هویت ملى ایرانیان ؛ خود آگـاهى تـاریخى
جهانى شدن و انقلاب اسلامى، تهران، نشر معارف
- نقیب زاده، احمد ) ،(1383در آمدى بر جامعه شناسى سیاسـى، تهـران، انتشـارات
سمت
- نولد که، تئودور ) ،(1327حماسه ملى ایران، ترجمه بزرگ علوى، با مقدمه سـعید
نفیسى، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
- وبر، ماکس ) ،(1374اخلاق پروتستان و روح سـرمایه دارى، ترجمـه عبـدالکریم
رشیدیان، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى
- ولایتى، على اکبر ) ،(1378بحران هاى تاریخى هویت ایرانى، تهـران، دفتـر نشـر
392اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
فرهنگ اسلامى
- هابز بام، اریک ) ،(1381ملت و ملـى گرایـى پسـى از ،1780برنامـه اسـطوره و
واقعیت، ترجمه جمشید احمد پور، مشهد، نشر نیکا
- هینتس، والتر ) ،(1361تشکیل دولت ملى در ایران، حکومت آق قرینلـو و ظهـور
دولت صفوى، ترجمه کیکاووس جهاندارى، تهران، خوارزمى
- احمدى، حمید ) ،(1383دین و ملیت در ایران ؛ همیارى یـا کشـمکش در ایـران؛
هویت، ملیت و قومیت ) در مجموعه مقالات،( تهران، مؤسسه توسعه علوم انسانى
- افشار، ایرج ) ،(1368 ،1371زبان فارسى در آذربایجان، مجموعه مقـالات، تهـران،
بنیاد موقوفات دکتر افشار
- اصفهانیان، داود ) ،(1379به تاثیر ایلغار مغول در مسیر تاریخ ایـران، در مجموعـه
مقالات اولین سمینار تاریخى هجوم مغول به ایران و پیامدهاى آن. ج ا، تهران، انتشارات
دانشگاه بهشتى
- بشریه، حسین ) ،(1379توسعه سیاسى و بحران هویت ملى، فصلنامه مطالعات ملى،
سال دوم، شماره 5
- بروجردى، مهرزاد ) ،(1379فرهنگ و هویت ایرانى در فراسوى مرزهـا، فصـلنامه
مطالعات ملى، سال دوم، شماره 5
- پارشاطر، احسان ) ،(1381حضور ایران در جهـان اسـلام )در مجموعـه مقـالات،(
ترجمه فریدون مجلسى، تهران، مروارید
- پرهام، باقر ) ،(1381مفهوم سیاسى شاهنامه، در شاهرخ مسـکوب: تـن پهلـوان و
روان خردمند )مجموعه مقالات،( تهران، طرح نو
- حاجیانى، ابراهیم ) ،(1379تحلیل جامعه شناختى هویت ملى در ایران و طرح چنـد
فرضیه، فصلنامه مطالعات ملى، سال دوم، شماره 5
- رزاى فر، افسر ) ،(1379الگوى جامعه شـناختى هویـت ملـى در ایـران، فصـلنامه
مطالعات ملى، سال دوم، شماره 5
فهرست منابع و مآخذ 393
- شهیدى، سید جعفر ) ،(1372ادبیات فارسى و سخنان حضرت امیـر در از دیروزتـا
امروز،مجموعه مقاله ها و سفرنامه هاى دکتر سید جعفر شهیدى، تهران، نشر قطره
- ظهیرى، علیرضا ) ،(1384چیستى هویت ملى، فصلنامه علوم سیاسى، سـال هشـتم،
شماره 29
- گودرزى، حسین ) ،(1380توسعه سیاسى و مشارکت پذیرى جامعـه کـرد ایـران،
فصلنامه مطالعات ملى، سال سوم، شماره 9
- ماهیار نوابى، یحیى ) ،(1371زبان کنونى آذربایجان، در مجموعـه مقـالات زبـان
فارسى در آذربایجان به کوشش ایرج افشار، تهران، موقوقات دکتر افشار
- مجتهد زاده، پیروز ) ،(1384دموکراسى و هویت ایرانى: بحثى در جغرافیاى سیاسى
ایران و ایرنشناسى، اطلاعات سیاسى - اقتصادى، سال بیستم، شماره پـنجم و ششـم، ص
221-222
- معینى علمدارى، جهانگیر ) ،(1381تجلى وجدان تاریخى و سرچشمه هاى تـاریخى
- مکانى هویت، فصلنامه مطالعات ملى، سال چهارم، شماره 14
- نیولى، جراردو ) ،(1381ایده ایران، ترجمه الهام کوشـا در: خـود کـاوى ملـى در
عصر جهانى شدن )مجموعه مقالات( تهران، قصیده سرا
- یوسفى، على ) ،(1380طبقه بندى اجتماعى اقوام در ایران، فصلنامه مطالعـات ملـى،
سال سوم، شماره نهم
-ابریشمی، عبداالله) ،(1380میز گرد تنوع قومى در ایـران: چـالشهـا و فرصـتهـا
فصلنامه مطالعات ملى، سال سوم، شماره 9
- اسلامى ندوشن، محمد على، ) ،(1383ارکان مشترك هویت ایرانـى در: مجموعـه
گفتارها؛ همایش هویت ملى، بررسى اقوام، تهران، وزارت کشور
- افشارى، مهران ) ،(1376همانند یهاى داسـتان نـوح پیـامبر و فریـدون فـرخ، در
سخنواره؛ پنجاه و پنج گفتار پژوهشى به یاد دکتر پرویز ناتل خانلرى، به کوشش ایـرج
انتشار و هانس روبرت روبمر، تهران، توس
394اقوام ایرانی و زیمنههاي همگرایی
احمدى، حمید ) ،(1382هویت ملى ایران؛ بنیادها، چالشها و بایسته ها، پژوهش نامـه
فرهنگى، دوره جدید شماره 6
- برگر، پیترو توماس لوکان ) ،(1375ساخت اجتماعى واقعیت )رساله ها در جامعـه
شناسى شناخت،( ترجمه: فریبرز مجیدى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى
منابع انگلیسی
-Adams Charles ,(1983 ) ,Mawdudi and Islamic State in John
L.Esposito ,Voice of Resurgent Islam ,Cambridge University Press
- Adeney Katherine,(2006),Federalism and Ethnic conflict Regulation in
India and Pakistan ,plagrave, Macmilan,.
- A. Armstrong John,(1982), Nations Before Nationalism ,(Chapel Hill,
University of North California Press,
- D. Smith Anthony ,(1986), Ethnic Origins of Nations, Blackwell,
Oxford
- Esman, M.J.and Rabinovich,I. (eds) 1988, Ethnicity, Pluralism and the
State in the Middle East. I Thaca, Cornell University Press.
- Gnoli Grardo, (1998), The Idea of Iran, its Origins ,Roma
- Harrisom Selig,(1981) in Afghanistan Shadow,Washington D.C.
Carnegie
- Harrison Selig, (oct. 2006). Pakistan`s Baluch Insurgency, Le Monde
Diplomatique
- Hobsbawm Eric, (1983), the invention of Tradition Cambrielge.
- Hurewitz j.C. (1959), Diplomacy in the Near and the Middle East, (N.J
Pronceton UniversityPress), A Documentary Record 1971, 1945, Vol.II
- Khadduri Majid, (1960),Independent Iraq, 1932 - 1958: A study in Iraqi
Politics ,London Oxford University Press
- Svheid Raine Fernande, Stalin,( 2000) Bagivor and Soviet Politics in
فهرست منابع و مآخذ 395
Iran, 1939-46 ,Yale University Press,.