اکوتوریسم راه حلی پایدار برای حفاظت در مناطق چهارگانه است

به گزارش تحلیل ایران از روابط عمومی سازمان حفاظت محیط زیست، حسن اکبری با اشاره به اهمیت اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده، اظهار داشت: با توجه به تعاریف علمی هدف از اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده، تقویت اقتصاد مردم محلی و بهبود وضع اعتباری بخش حفاظت مناطق چهارگانه است و درآمد حاصل از آن، منجر به حفاظت موثرتر مناطق تحت حفاظت شده که همکاری مردم محلی را در حفاظت از ارزش‌های محیط زیستی این مناطق تضمین می‌کند.

وی افزود: در کشور موضوع بازدید از تفرجگاه های طبیعی به طور غیررسمی در بسیاری از مناطق چهارگانه سازمان رونق داشته و ده‌ها مقاله، پایان نامه، دوره آموزشی، نشست و سخنرانی پیرامون رونق اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده رقم خورده است اما به دلایل مختلف تاکنون منجر به هدایت اکوتوریسم به سمت تحقق اهداف فوق نشده در صورتی که در برنامه مدیریتی ارایه شده برای این مناطق توسط اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت بحث اکوتوریسم تعریف شده و مورد توصیه است.

وی تاکید کرد: به طور قطع هر حضوری در طبیعت، اکوتوریسم محسوب نمی شود بنابراین بسیاری از مراجعات یا بازدیدهای فعلی از طبیعت یا بعضا مناطق حفاظت شده را می‌توان گردشگری انبوه در نظر گرفت که در بسترهای محیط طبیعی انجام می شوند اما به هر حال روز به روز به خیل عظیم گردشگران طبیعی افزوده می شود و نکته مهم اینکه ورود چنین گردشگرانی‌ به مناطق یا عمدتا توسط تورگردانان انجام می شود و یا خودجوش تحت عنوان بازدید، وارد طبیعت می شوند و در هر دو حالت مردم محلی از این فرایند سودی نمی‌برند و کمکی هم به حفاظت نخواهد شد.

اکبری ادامه داد: اگرچه مدل‌های مالی، محیط‌زیستی و سیاسی موفق برای توسعه صحیح اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده در بسیاری از کشورها وجود دارد، اما نمی‌توان با اقتباس‌های مستقیم از سایر کشورها لزوما موفق عمل کرد زیرا تفاوت های فرهنگی و حتی طبیعی زیادی بین کشورها وجود دارد لیکن این به مفهوم لزوم اختراع دوباره چرخ نیست و برخی از این مدل ها را می توان با شرایط فرهنگ بومی کشور تطبیق داد.

اکبری در خصوص اثرات مستقیم اکوتوریسم بر حفاظت از مناطق گفت: یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که برنامه‌های حفاظت از محیط زیست با آن روبه‌رو است، عدم تکافوی منابع اعتباری است، بودجه‌هایی که از طریق منابع دولتی در اختیار متولیان حفاظت قرار می‌گیرد هیچگاه کافی نبوده و نیست و در هیچ کجای دنیا هم تمام منابع مالی مورد نیاز حفاظت محیط زیست توسط دولت ها تامین نمی شود.

وی ادامه داد: اساسا دولت ها حفظ این مناطق را امری پرهزینه می‌دانند و عموما حل و فصل مشکلات و مسائل مناطق حفاظت شده اولویت نمی گیرد. بنابراین، کاملا منطقی است که مدیران این مناطق در تلاش باشند از درآمدهای حاصل از ورود بازدیدکنندگان، حداقل بخشی از هزینه‌های صیانت از منطقه را تامین کنند.

وی اضافه کرد: در گذشته برخی مسائل از جمله غالب بودن حفاظت صرف، عدم برگشت منابع ریالی حاصل از اکوتوریسم به بخش حفاظت و یا چالش‌های حقوقی توسعه اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده موجب عدم استقبال سازمان حفاظت محیط زیست از بخش خصوصی یا سایر دستگاه‌های دولتی شده است. ما هم طی سال های اخیر با دو گزینه مواجه بودیم.

معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست یکی از موارد مهم را در این زمینه عدم اعتماد به بخش خصوصی و عدم ورود به مدیریت مناسب اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده دانست و افزود: ممنوع کردن هرگونه استفاده از این مناطق به لحاظ تئوریک ممنوع و پرداخت صرف به حفاظت و شرایطی که در آن بازدیدها و تفرج ساماندهی نشده بدون ذره ای منفعت برای جامعه محلی و بدون اندکی عایدات برای حفاظت، گسترش یافته، برای برخی گروه ها و شرکت ها به شکل رایگان و مادام العمر همانند برخی موارد گذشته ایجاد حق هم بشود. چه بسا این رویکرد تا حدی تضمین‌کننده حفاظت از محیط زیست برخی از این مناطق کم تعارض در کوتاه‌مدت بوده اما در بلندمدت با ایجاد چالش‌های اقتصادی و بار مالی روی دوش دولت منجر به ضعف در حفاظت مناطق شده و جامعه محلی نیز مشارکتی در امر حفاظت نمی کنند، چرا که جز محدودیت‌های ناشی از ضوابط مناطق حفاظت شده عایدی دیگری ندارند.

اکوتوریسم راه حلی پایدار برای حفاظت در مناطق چهارگانه است

اکبری گفت: مساله دوم در این زمینه تغییر نگرش و همچنین تدوین و تصویب زیرساخت های حقوقی موثر اعم از لایحه، آیین نامه و دستورالعمل های لازم برای توسعه اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده با نظارت همه‌جانبه سازمان حفاظت محیط زیست، ارزیابی توان اکولوژیک در قالب طرح های مدیریت مناطق، رعایت ظرفیت برد، رعایت اصول اکوتوریسم، پایش مستمر و نظارت کافی بر این گونه طرح ها در استانها است. از طرفی ضرورت دارد درآمد حاصل از این توسعه برای تقویت حفاظت از این مناطق هزینه شود و در این صورت است که در درازمدت حفاظت بهتر با جلب مشارکت مردم را تضمین می کند.

وی تاکید کرد: از چند دهه پیش در مورد اهمیت اکوتوریسم و همچنین حساسیت‌های ناشی از رونق اکوتوریسم در مناطق چهارگانه در محافل علمی کشور و بخش های فنی سازمان صحبت می‌شد و تلاش های خوبی در این زمینه انجام شد اما از آنجایی که متولی انواع مختلف گردشگری، وزارت میراث بوده و از طرفی دستگاه‌های متولی حفظ طبیعت همواره محدودیت‌های قانونی یا اشکالات فنی بر روش‌های توسعه اکوتوریسم در کشور داشته‌اند، متاسفانه هیچگاه منجر به سیاست گذاری و برنامه‌ریزی منسجمی برای استفاده از این ظرفیت در کشور نشد.

وی یادآور شد: به هر حال سازمان حفاظت محیط زیست بر اساس قانون موظف به بکارگیری تمهیدات ممکن برای حفاظت بهینه از منابع زیستی و مناطق حفاظت شده است. در راستای مفاهیم قانونی حفاظت، برای مناطق تحت حفاظت، طرح مدیریت تهیه می شود و این طرح ها دارای زون بندی بوده و در قسمتی از طرح های مدیریت، زون هایی تعریف می شود که برخی فعالیت های گردشگری در آنها مجاز است و چنانچه فرد یا شرکتی علاقه مند به ورود در این بخش باشد مطابق دستورالعمل های سازمان می تواند اقدام کند.

اکبری با اشاره به قوانین حفاظت و بهسازی محیط زیست و شکار و صید، گفت: در این قوانین، رد پایی برای موضوع بهره‌برداری از ظرفیت‌های منطقه حفاظت شده گذاشته شده اما سازمان به صورت عمدی یا سهوی به سراغ تدوین آیین نامه‌های لازم نرفته بود، تا اینکه نهایتاً در قانون برنامه ششم توسعه به طور شفاف اختیار تهیه و تدوین برنامه مدیریت مناطق و همچنین اجرای آنها با مشارکت اشخاص حقیقی یا حقوقی در قالب بند (ط) ماده (۳۸) قانون برنامه مذکور به سازمان حفاظت محیط زیست داده شد و البته که مصداق بارز بهره‌برداری و ایجاد انتفاع برای جلب مشارکت اشخاص، همین ظرفیت طبیعت گردی در زون‌های تفرج مناطق چهارگانه بود.

معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: علاوه بر آن در ماده ۱۰۰ قانون برنامه ششم توسعه نیز تهیه و تصویب سند گردشگری برای کشور الزامی شد و در این سند که به تصویب دولت نیز رسید رونق طبیعت گردی در مناطق چهارگانه در قالب زون‌های تفرج به عنوان یکی از تکالیف سازمان حفاظت محیط زیست تعیین شد و نهایتا در سال ۱۳۹۷ سازمان دستورالعمل طبیعت گردی در مناطق چهارگانه را تدوین و ابلاغ کرد.

اکوتوریسم راه حلی پایدار برای حفاظت در مناطق چهارگانه است

وی گفت: به رغم وجود این ظرفیت‌ها به دلایل مختلف از جمله ناکافی بودن دستورالعمل ها، عدم مالکیت سازمان حفاظت محیط زیست بر مناطق چهارگانه و همچنین عدم امکان هرگونه واگذاری در مناطق، ضوابط و مقررات فوق به جز موارد خاص نتوانست رونق چندانی در موضوع طبیعت گردی مناطق ایجاد کند و البته جاذبه‌هایی که به هر دلیل مورد توجه مردم بودند تقریباً بدون ساماندهی مورد بهره‌برداری قرار می گرفتند، در موارد معدودی نظیر پارک ملی خبر کرمان، سرمایه‌گذاری شرکت خصوصی برای رونق طبیعت گردی اتفاق افتاد و به منظور استفاده از این ظرفیت برای کمک به حفاظت حیات وحش و اجرای برنامه مدیریت پارک ، قراردادی بین سازمان و شرکت مزبور منعقد شد که اتفاقا تاکنون دستاوردهای ارزشمندی در حوزه حفاظت داشته است.

اصلاح آیین نامه طبیعت گردی

معاون محیط طبیعی سازمان در خصوص آیین نامه طبیعت گردی اظهار داشت: از حدود ۲ سال پیش اصلاح آیین نامه طبیعت گردی در دستور کار وزارت میراث قرار گرفت و سازمان نیز به طور مشخص اختیار عقد قرارداد در مناطق چهارگانه را برای محیط زیست در اصلاح آیین نامه لحاظ کرد و به تصویب دولت رسید. همچنین در اواخر سال گذشته با استفاده از ظرفیت‌های قانونی یاد شده دستورالعمل مشارکت اشخاص حقیقی یا حقوقی در اجرای طرح‌های مدیریت مناطق تدوین و به استان‌ها ابلاغ شد که در آن مشخصا روی موضوع بهره‌برداری از زون تفرج برای کمک به حفاظت و اجرای برنامه مدیریت مناطق مورد تاکید قرار گرفت. علاوه بر آن در سال جاری نیز آیین نامه مشارکت در حفظ محیط طبیعی و رونق کسب و کار به تصویب دولت رسید و بدین ترتیب ابزار قانونی دیگری برای استفاده از ظرفیت اکوتوریسم در مناطق ایجاد شد.

چگونگی استفاده از ظرفیت اکوتوریسم

به گفته اکبری، در مجموع در حال حاضر برای استفاده از ظرفیت اکوتوریسم در مناطق می‌بایست حداقل مراحل ذیل طی شود: ابتدا اداره کل حفاظت محیط زیست استان، مناطق تحت حفاظتی که به لحاظ مسائل اجتماعی، محیط زیستی و جاذبه‌ها و ... امکان بهتری برای مشارکت اشخاص حقیقی و حقوقی داشته باشند را به سازمان معرفی می کند، منطقه معرفی شده می‌بایست حتماً طرح جامع مدیریت که توسط شرکت مشاور یا دانشگاه تهیه و به تصویب سازمان رسیده باشد را دارا باشد. سپس برای منطقه مورد نظر بسته اجرایی سرمایه گذاری بر اساس پیوست‌های دستورالعمل تهیه و به فراخوان عمومی گذاشته می‌شود و بر اساس معیارهایی که در دستورالعمل دیده شده فرد برنده انتخاب می‌شود. پس از آن سرمایه گذار بر اساس شرح خدمات طرح تفصیلی (مصوب دفتر تخصصی ذیربط) موظف به تهیه طرح تفصیلی با رعایت موارد مندرج در طرح مدیریت منطقه است، در نهایت سایر مجوزهای لازم از جمله مجوز ارزیابی زیست محیطی برای طرح‌های مشمول نیز می بایست اخذ شده و انعقاد قرارداد انجام می‌شود و سازمان بر اساس طرح تفصیلی موظف به نظارت خواهد بود. در چند ماه اخیر ۹ درخواست از ادارات کل حفاظت محیط زیست استانها به سازمان واصل شده و غالبا در مرحله فراخوان یا تهیه طرح تفصیلی است.

اکوتوریسم راه حلی پایدار برای حفاظت در مناطق چهارگانه است

وی ادامه داد: یکی از مهم‌ترین وظایف سازمان نظارت جدی بر این گونه طرح‌هاست. از این رو به رغم اینکه در گذشته دوره‌های آموزشی خوبی برای کارشناسان استان‌ها پیرامون اکوتوریسم در مناطق چهارگانه برگزار شده، لیکن برگزاری دوره‌های آموزشی پیرامون اهمیت و نحوه نظارت و ایجاد حساسیت کافی در کارشناسان برای نظارت مستمر و فرهنگ سازی در این زمینه در دستور کار سازمان قرار دارد.

معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی با بیان این که آموزش عملی و میدانی مردم برای آشنایی با محیط زیست، جلب مشارکت جامعه در حفاظت، رعایت حقوق حیوانات، رعایت ظرفیت برد منطقه، عدم آسیب به پوشش گیاهی حتی کوچکترین رویش های فصلی، عدم برهم زدن سنگفرش های طبیعی خاک، تولید حداقل زباله و جانگذاشتن پسماند و زباله در طبیعت، ترویج فعالیت‌های داوطلبانه حمایت از حیات‌وحش ، ارتباط صحیح با سنت ها و فرهنگ جامعه محلی، حمایت از مشاغل محلی و صنایع دستی از جمله اصول اولیه ای است که اکوتوریست ها باید رعایت کنند و در این زمینه آموزش جدی نیاز است، ابراز امیدواری کرد دستگاههای مسئول و رسانه ها به طور جدی تری به این مسائل مهم بپردازند.