ابعاد تربیتی در سیره عملی و سبک زندگی حضرت زهرا(س)

به گزارش تحلیل ایران: امروز سالروز شهادت حضرت صدیقه طاهره (س) است. یکی از مؤلفه‌های مهم در سبک زندگی، نوع روابط اعضای خانواده با همدیگر است. برای استخراج الگویی کامل، لازم است که در بحث روابط، موضوعاتی مانند: برقراری و حفظ روابط، تکریم همدیگر و فرآیند تقسیم کار و شکل گیری وحدت بین اعضای یک خانواده، مورد بررسی قرار گیرد. ازاین رو، باید با این نگاه جامع به سیره و سبک زندگی حضرت زهرا (س) پرداخت. بر همین اساس برای واکاوی روابط خانوادگی در سبک زندگی و زندگی روزانه حضرت زهرا (س) با حجت الاسلام یاوری استاد حوزه علمیه به گفتگو پرداختیم که حاصل آن در ادامه تقدیم مخاطبان می‌شود:

*با توجه به جایگاه پدر و مادر ابتدا در خصوص تکریم والدین از سوی حضرت زهرا سلام الله علیها بفرمائید.

بی تردید، تکریم و برقراری ارتباط عاطفی با اعضای خانواده و بستگان نسبی یا سببی، با هدف تکریم یکدیگر، تقویت محبت ورزی و رفع نیازهای همدیگر، امری پسندیده در اسلام است و معصومان علیهم السلام نیز بر آن تأکید دارند. به عنوان نمونه، حضرت فاطمه سلام الله علیها، ضمن تأکید بر نیکی به والدین، برای مادر منزلتی بزرگ قائل بود و خدمت به او را زمینه رسیدن به بهشت می‌دانست و در بزرگداشت مقام و منزلت مادر فرمود: «بهشت زیر پای مادران است.»حضرت زهرا سلام الله علیها روابط عاطفی بسیار عمیقی با والدین خود داشت و همواره آنان را تکریم می‌کرد. ایشان، بسیار وابسته به مادرش حضرت خدیجه سلام الله علیها بود و بعد از رحلت وی، به پدرش رسول الله صلی الله علیه و سلم می‌نگریست، به گرد ایشان می‌چرخید و سراغ مادر را از ایشان می‌گرفت. توجه آن حضرت به جایگاه مادرش چنان بود که به بی احترامی عایشه نسبت به مادرش آزرده خاطر گردید و به رسول الله صلی الله علیه و سلم شکوه برد.

تکریم پدر نیز، از دیگر ابعاد تربیتی در سیره عملی و سبک زندگی حضرت زهرا سلام الله علیها بود. آن حضرت پدر خود را هم از حیث منزلت رسالت الهی و هم از حیث مقام پدری تکریم می‌کرد و سخنان ایشان را حجت شرعی می‌دانست و به آن عمل می‌کرد. به عنوان نمونه، هنگام مشورت رسول الله با ایشان در امر ازدواجش با امیرمومنان علی علیه سلام، سخن پدر را با جان و دل پذیرفت. توجه و ابراز محبت حضرت زهرا سلام الله علیها به پدر چنان بود که در جنگ‌ها نیز از ایشان غافل نبود؛ هرگاه رسول الله بر ایشان وارد می‌شد، تمام قد جلوی پدر برمی‌خاست و با خوشامدگویی استقبال می‌کرد؛ دست‌های او را می‌بوسید و در جای خود می‌نشاند. ایشان بعد از نازل شدن آیه ۶۳ سوره مبارکه نور، پدر را با احترام فراوان رسول الله خطاب می‌کرد، اما پدر او را از این کار منع کرد و فرمود: «پروردگار عالم به این که من را پدر خطاب کنی، خشنودتر خواهد بود.»

تکریم پدر در سیره حضرت زهرا چنان بود که هرگاه پدر بر او وارد می‌گشت، از ایشان پذیرایی می‌کرد. اگر غذای خوشمزه ای درست می‌کرد، حتماً ایشان را دعوت می‌کرد؛ چنان که غذایی از گوشت و ذرت درست کرد و به امیرمومنان علی می‌فرمود: «ای کاش پدرم را فرامی خواندی.» ایشان نیز رسول الله را به مهمان سفره خود کرد و با هم غذا خوردند. یا در جریان نزول آیه تطهیر، آن حضرت ظرفی از حلوای کاچی را برای رسول الله آورد. در جنگ اُحُد نیز وقتی متوجه جراحت صورت پدر گردید، خود را به سرعت رساند و ایشان را مداوا کرد. همچنین، در جریان حفر خندق، از نانی که برای امام حسن و امام حسین پخته بود، برای رسول الله که بسیار گرسنه بود، برد.

تکریم و رعایت حال پدر در همه حال، یک اصل در سیره حضرت فاطمه بود. بنابر گزارش ابن فتال نیشابوری (م ۵۰۸ ق): «روزی آن حضرت همراه با فرزندان خود به خانه رسول الله رفت و دید ایشان در خواب عمیقی فرو رفته است. امام حسن و امام حسین خود را روی بازوهای رسول الله انداخته و مدتی کنار ایشان بودند، اما باز هم آن حضرت از خواب بیدار نشد. حضرت فاطمه از فرزندان خود خواست تا به خانه برگردند و مزاحم خواب رسول الله نشوند.»

حضرت زهرا سلام الله علیها، در آخرین روزهای حیات و به هنگام شدت یافتن بیماری پدر، همواره کنار ایشان بود و حتی از همسران رسول الله نیز غافل نبود و به نزد آنان می‌رفت و از اینکه پدرش امکان حضور نزد زنان خود را ندارد، طلب حلّیت کرد. درد فِراق بر ایشان چنان بود که بعد از رحلت پدر، با بوییدن پیراهن او بیهوش گردید. ازاین رو، امیرمومنان علی آن پیراهن را برای مدتی مخفی کرد. اندوه ایشان چنان با گریه همراه بود که به بکّائین شهرت یافتند و گاهی با سرودن شعر از فراق پدر سخن می‌گفت.

*تکریم همسر از نکات قابل توجه در سیره حضرت زهرا بود؛ لطفاً در این زمینه هم مطالبی بیان کنید.

آن حضرت بر این امر تأکید داشت که بهترین مرد کسی است که با همسر خود خوش رفتار باشد؛ ایشان در عمل نیز، بسیار شیفته و علاقه مند به همسر خود علی بن ابی طالب بود و همواره از او به نیکی و بهترین همسر و تکیه گاه برای خانواده یاد می‌کرد. همچنین، زمانی که همسر خود را محزون و گریان می‌دید، از ایشان دل جویی می‌کرد و با نگرانی می‌گفت: «خداوند چشمان شما را گریان نسازد.»

درباره دلتنگی و ارادت حضرت زهرا نسبت به همسر خود آمده است، هنگامی که امیرمومنان علی به مأموریتی می‌رفت، وسایل و آذوقه سفر ایشان را آماده می‌کرد و چون از فرط محبت، تحمل دوری همسرش را نداشت، گریه می‌کرد. به عنوان نمونه، در مأموریتی که برای امیرمومنان علی پیش آمد، سه روز گذشت و خبری از آن حضرت نیامد؛ حضرت فاطمه نگران گردید و با حال گریان نزد رسول الله رفت تا خبری از ایشان بیابد.»

در هنگام بازگشت امیرمومنان علی از سفر نیز، سیره ایشان چنان بود که از او به گرمی استقبال کند؛ به گونه‌ای که افزون بر آراستن منزل، لباس آراسته می‌پوشید و غذایی را برای پذیرایی آماده می‌کرد. رابطه بین ایشان و امیرمومنان علی بر مدار محب و تکریم همدیگر بود. رابطه‌ای که حضرت زهرا همسرش را صاحب خانه می‌دانست و حتی برای صحبت کردن با مخالفان نیز از همسر خود اجازه می‌گرفت.

حضرت زهرا بسیار قانع بود و از اینکه چیز بیشتری را از همسرش امیرمومنان علی بخواهد یا امر به کاری کند، حیا می‌کرد؛ چنانکه خطاب به امام فرمود: «رسول الله من را نهی کرده که چیزی از تو درخواست کنم و پدرم به من فرمود: اگر چیزی برای تو آورد، بپذیر و گرنه تو درخواستی از او نداشته باش.»

حضرت زهرا، در مشکلات زندگی، طبعی خوش و شوخ با امیرمومنان علی داشت و هیچگاه همسر خود را به سختی نمی‌انداخت و از اینکه خواسته‌ای را تحمیل کند که در توان او نباشد، از خدا طلب بخشش می‌کرد. به عنوان نمونه، زمانی امیرمومنان علی درآمد باغ خود را در راه بازگشت به خانه انفاق کرده بود و با دست خالی به خانه برگشت، حضرت زهرا فرمود: «من از اینکه چیزی را از او بخواهم، از خدا طلب آمرزش دارم و دیگر از او چیزی طلب نمی‌کنم.»

نوع رابطه حضرت صدیقه طاهره با امیرمومنان علی چنان بود که احساس رضایتمندی نسبت به همدیگر را هم ابراز می‌کردند. به عنوان نمونه، ایشان در آخرین لحظات عمر خود نیز خطاب به همسر خود فرمود: «ای پسر عمو! می‌دانی که هرگز- به شما دروغ نگفته‏ام، از هنگامی که زندگی مشترک داریم، با تو مخالفتی نکرده‏ام.» امیرمومنان علی نیز فرمود: «پناه بر خدا! شما به احکام خدا داناتر، پرهیزکارتر و بیشتر از آن از خدا می‌ترسی که من فردای قیامت بتوانم بگویم مخالفتی با من روا داشته‬ ‏ای.»

تکریم و حمایت از همسر، داشتن آرامش و صبر، اهتمام به تربیت فرزندان نیکو و شجاع و داشتن تقوای الهی در زندگی مشترک، بخشی از مهمترین و بارزترین ویژگی‌های زندگی حضرت فاطمه بود که امیرمومنان علی به آن فخر کرده و همواره از آن ویژگی‌ها یاد می‌کرد و می‌فرمود: «هرگز فاطمه را به خشم نیاوردم و هرگاه به او می‌نگریستم، همه ناراحتی‌ها، رنج‌ها و غصه‌هایم را از یاد می‌بردم.»

*در زمینه نیکی با خویشاوندان سیره حضرت چگونه بود؟

انسان پس از حیات فردی و روی‌آوری به زندگی جمعی، پیش از دیگر آحاد جامعه، با خویشان یا اقوام نَسَبی و سببی ارتباط برقرار می‌کنند. درباره رفتار و سیره خانوادگی حضرت فاطمه با بستگان نیز گزارش‌ها حاکی از آن است که ایشان تا حد امکان نسبت به صله ارحام و احسان توجه داشتند و از فراخوانی آنان به اطاعت الهی غافل نبودند. به عنوان نمونه، آن حضرت از اموالی که داشتند، به- فقرا و نیازمندان بنی هاشم صدقه می‌داد.

حضرت فاطمه پس از ازدواج با امیرمومنان علی با مادر همسرش حضرت فاطمه بنت اسد در یک خانه زندگی می‌کرد و امور خانه، میان آنان تقسیم شده بود؛ لذا فاطمه بنت اسد، اموری مانند آب آوردن و تهیه مایحتاج زندگی را عهده‌دار بود و در این مدت حضرت فاطمه تعاملی نیک با مادرشوهر خود داشت.

‌

حضرت زهرا افزون بر سفارش به صله‌رحم، در راستای تکریم خویشاوندان، اگر غذای خوشمزه ای درست می‌کرد، برای زنان رسول الله نیز می‌فرستاد. ایشان وصیت کرد تا اموالی از ارث و حتی درآمدهای زمین‌های کشاورزی خود را به بستگانش از جمله اُمامَه دختر ابی العاص و خواهرش زینب و به همسران پیامبر اکرم و نیز زنان بنی هاشم بدهند که براساس آن به هر یک از آنان دوازده اوقیه (معادل ۴۸۰ درهم) داده شود.

‌

شرکت در تشییع جنازه بستگان، از جمله خواهرش رُقَیّه، یکی دیگر از رفتارهای ارزشی و اجتماعی حضرت زهرا در سبک زندگی اسلامی بود. آن حضرت، در کنار قبر او اشک ریخت و رسول الله اشک‌های دخترش را با پیراهن خود پاک می‌کرد. همچنین، پس از شهادت ام کلثوم خواهر دیگرش در سال سوم هجری و پس از جنگ اُحُد، به همراه جمعی از زنان انصار و مهاجران بر سر جنازه خواهرش حاضر گردید و بر بدن او نماز میت خواند. حضرت زهرا بنابر حس دوستی و نیکی به بستگان، در سال هشتم هجری قمری در تشییع جنازه سومین خواهرش یعنی زینب نیز شرکت کرد و بر جنازه اش نماز میت خواند.حضرت زهرا، بر شهادت جناب جعفر بن ابی طالب و جناب حمزه گریست و هر هفته بر سر قبر حضرت حمزه می‌رفت و به نماز و خواندن دعا مشغول بود. ایشان، به دستور رسول الله تا سه روز غذا تهیه می‌کرد و به خانه جناب جعفر می‌برد و اسماءبنت عُمَیس همسر جعفر را تسلی می‌داد و این رفتار حضرت زهرا بعدها در میان مردم به یک سنت تبدیل گردید. همچنین، به تعمیر قبر جناب حمزه پرداخت و با سنگی آن را مشخص کرد. آن حضرت، افزون بر این رفتارهای فردی، هر ساله نیز به همراه برخی زنان به زیارت قبور شهدای احد می‌رفت و در آنجا دعا و استغفار می‌کرد.